دانلود مقاله بررسی تطبیقی پراکندهرویی در سه شهر میانی ایران نمونه موردی : شهرهای اردبیل ، سنندج ، کاشان

بخشی از مقاله

مقدمه

پدیده پراکندهرویی شهري1 در 50 سال اخیر روند مسلط توسـعه فـضایی در بـسیاري از کـشورها، چـه کشورهاي در حال رشد و چه کشورهاي توسعهیافته، بوده است. به عنوان نمونـه، رونـدهاي تـاریخی از اواسط دهه 1950 نشان میدهند که شهرهاي اروپایی به طور میانگین تـا 78 درصـد گـسترش یافتـهانـد، درحالیکه جمعیت آنها تنها 33 درصد افزایش پیدا کرده است (طبیبیان و اسدي، 1387، .(6 در ایـران نیـز به عنوان کشوري در حال توسعه که با شهرنشینی سریع مواجه است، نـسبت شهرنـشینی از 28 درصـد در سـال 1300 هجـري بـه 68/5 درصــد در سـال 1385 رسـیده اسـت. امـروزه گـروههـاي عمـدهاي از پژوهشگران شهرسازي و سیاست گذاران شهري در سطح جهان به این موضوع علاقهمند شدهاند ( Chin, .(2002, 1; Frenkel and Ashkenazi, 2008, 56; Frenkel and Ashkenazi, 2007, 101

پراکندهرویی شهري به عنـوان فـرم یـا قـالبی از گـسترش شـهري، در حـوزه دانـش و حرفـهمنـدان

شهرسازي موافقان و مخالفـانی هـم دارد. پیـسر2 بـر ایـن بـاور اسـت کـه پراکنـدهرویـی شـهري جـزو واقعیـتهـاي عـصر حاضـر (Peiser, 1989, 194) و بـه واسـطه ترجیحـات مـصرفکننــدگان، رونـدي اجتنابناپذیر است .(Mills and Hamilton , 1994) گوردون و ریچاردسون بیان میکنند که پراکنده رویـی ارتقادهنده کیفیت زنـدگی و رفـاه اجتمـاعی اسـت (Gordon and Richardson, 1997; Bruekner, 2000)؛ لیکن مطالعات نشان میدهد که بیشترین وفاق بر تأثیرات منفی پراکندهرویی متمرکز اسـت ( Muller and .(Hartshorn, 1994 اوینگ اعتقاد دارد زمانی میتوان از گسترش پراکندهرویی انتقاد کـرد کـه تـأثیرات و

62 تبعات منفی آن اندازهگیري شده باشد؛ وگرنه این پدیده را ابتدا و به یکباره نمیتوان امري منفی تلقی کرد .(Ewing, 1994, 519) پیامدهاي منفی پراکندهرویی عبـارتانـد از: تخریـب محـیط زیـست، از بـین رفـتن اراضی زراعی، از بین رفتن فضاهاي باز، تشدید مسئله ترافیک، کاهش درآمد شهرها، افزایش هزینههـاي پنهان، و از دست رفتن حس جمعی .(Bengston et al., 2005) انتقادات وارد بر پراکندهرویی پیوندي عمق با تأثیرات منفی این پدیده بر محیط زیست و جامعه دارند. به همین دلیل، متخصصان به نظریهپـردازي و ارائه گزینههایی براي مقابله با آن، در برابر استراتژيهایی چـون مـدیریت رشـد3، و شهرسـازي4، شـهر فـشرده5 و نظـایر اینهـا پرداختـهانـد ( Fulton, 1996; Jenks et al., 1996; Schiffman, 1999, Johnson,

.(2001

در ایران از زمانی که مبناي گسترش شهرها ماهیتی برون زا گرفت، با پدیده موتوریزه شـدن شـهرها و تزریق درآمدهاي حاصل از نفت در اقتصاد شهري، قرارگیري شهرها در نظـام اقتـصاد جهـانی، رشـد جمعیت و مهاجرتهاي روستا به شهر، به همراه سیاستهاي زمینبی و بورسبازي، به اسـتفاده مانـدن بخشهاي وسیعی از اراضی داخل شهري و گسترش حومـههـاي پیرامـونی انجامیـد (ماجـدي، 6، 1378؛

رهنما و عباسزاده، 41، .(1387 بهرغم اهمیت موضوع، تحقیقات چندانی در زمینه پراکندهرویی شهري در ایران صورت نگرفته است و همان تحقیقات نیزعمدتاً به شهرهاي بزرگی چون تهران و مـشهد یـا نظـایر

آنها متمرکز بودهاند و به شهرهاي میانی و کوچک اهمیتی بسیار اندك داده شده است.

هدف این مقاله، تعریف مشخصهشهرهاي پراکندهرویی در هاي میانی ایران اسـت کـه بـا اسـتفاده از نرمافزارهاي GIS و روش تحلیل عاملی6 به تحلیل و معرفی مشخصه هـاي ایـن پدیـده، از طریـق مقایـسه
نقاط افتراق و اشتراك موجود در الگوهاي پراکندهروییِ نمونههاي مـوردي مـیپـردازد و ضـمن معرفـی روششناسی و چارچوب نظري سازگار با شرایط شهرهاي میانی ایران، بهویژه در زمینـه انـدازهگیـري پدیده، زمینه مناسبی را نیز براي چگونگی هدایت و کنترل پدیده در شهرهاي مشابه فراهم کند.

مروري بر مفاهیم نظري و تجربی مرتبط با پراکنده رویی شهري

یکی از مهمترین چالشهایی که همواره محققان در زمینه پراکندهرویی به آن اشاره میکنند، فقدان تعریف

جامع و کامل از این پدیمدهعیاست، به طوريکه آنان اند کـه مفهـوم ایـن پدیـده فاقـد تعریـف واحـد و روشـن اسـت ( Wilson et al., 2003; Johnson, 2001; Angel et al., 2007; Ashkenazi and Frankel .(2007, 101 بررسی تعاریف ارائه شده از سوي صاحبنظران، نشان مـیدهـد کـه تعـدادي از آنهـا نظیـر

کلاسون، هاروي و کلارك، آرچر و اوتنسمان بیشتر بر ابعاد کالبدي تأکید دارند و آن را گسترش شهرها به صورت ساخت پراکنده، کمتـراکم پیوسـته، متفـرق و تجـاري خطـی در امتـداد محورهـاي دسترسـی برونشهري میداننـد .(Clawson, 1962; Harvey and Clark, 1965; Archer, 1973; Otensman, 1977)

این طرزتلقیِصرفاً کالبدي از پدیده، تا اوایل دهه 1980 میلادي حاکم بوده است ولی در ادامه و با طـرح شدن پیامدهاي زیستمحیطی و حساسیتهاي عمومی بـه آن، افـرادي چـون اوینـگ و گالـستر و داونـز،

علاوه بر ابعاد کالبدي به پیامدهاي زیستمحیطی نیز تأکید میکنند و پراکنـدهرویـی را نـه الگـویی بـراي گسترش شهري، بلکه الگویی میدانند که پیامدهاي محیطی زیـادي در پـی دارد ( Ewing, 1997; Downs, .(1999; Galster et al., 2001 به عقیده اوینگ7، استفاده از طرحواره8 پراکندهرویـی بـراي تعریـف پدیـده
کافی نیست. وي این جمله برخی از محققان را که »ما چیزي را پراکندهرویی مینامیم که آن را ببینیم«، به دو دلیل نفی میکند.
جدول .1 دستهبندي تعاریف براساس دیدگاه صاحبنظران

تراکمکم گسترش

استدلالنخست وي این است که پراکندهرویی الگویی مطلق نیست بلکه شـدت و ضـعف9 دارد؛ و دوم اینکه پراکندهرویی پدیدهاي تکبعدي نیست و ابعاد مختلفی دارد .(Ewing, 1994, 520) براساس آنچه کـه

از تعاریف مختلف براي پراکندهرویی ذکر شد، میتوان گفت که تعریفهـاعمـدتاً از پـنج دسـته اندیـشه، ناشی شدهاند (ن.ك. جدول :(1

شهرسازي و معماري نامه ایران میانی شهر سه در روییپراکنده یتطبیق بررسی

27

شهرسازي و معماري نامه 89 زمستان و پاییز | پنجم شماره | هنر دانشگاه دوفصلنامه

28

-1 بر پایه فرم و شکل کالبدي؛

-2 تأکید عمده بر جنبه زیباییشناختی و چشمانداز آن؛

-3 بر پایه کاربري زمین؛

-4 توجه به تأثیرات و پیامدهاي این پدیده؛ و

-5 تکیه بر روند رشد کالبدي شهر.

می با جمعبندي اینها، توان پراکندهرویی را فرایندي خوانـد کـه طـی آن، شـهر در سـطح گـسترده در اراضی پیرامونی و زمینهاي روستایی و کشاورزي مجـاور پخـش مـیشـود و گـسترش کالبـدي شـهر سرعتی بیش از رشد جمعیت به خود میگیرد (گسترش کالبدي شهر با تراکم بسیار پایین). چشمانـدازي که در این فرایند شکل میگیرد، گسترة جمعیتی است با پراکنش کم تراکم؛ مکانهاي خرید، اشتغال، تفریح و مسکنمعمولاً تکخانواري و به شدت جدا از هم؛ و دسترسـی ضـعیف و فاقـد مرکزیـت و هـسته هـاي تعریف شده. به هر حال، این ویژگیهامعمولاً موجب تحمیل پیامدهایی منفی بر محیط میشوند.

بررسی ویژگیهاي پراکندهرویی و اندازهگیري آن

در این قسمت از مقاله، سعی شده است تا با بررسی مطالعات و تجربیات مختلف، ویژگیهـاي کالبـدي و فضاییِ این پدیده شناسایی گردد و سنجههايکمی و قابل اندازهگیري این ویژگیها نیز تدوین شـود، تـا چارچوب مناسبی براي بررسی پراکندهرویی نمونههاي موردي بهدست آید.

از جمله مطالعات جامعی که در این زمینه صورت گرفته، مطالعه گالستر10 و همکـارانش بـر روي 13

کلانشهر امریکا با هدف اندازهگیري شدت و ضعف پراکندهرویی بوده است. وي هشت مشخـصه مجـزا را با هدفگذاري کاربري زمین (تدوینشده براي توصیف ابعاد مختلف پراکندهرویی شهري) ارائـه کـرد:

تــراکم11، تــداوم12، تمرکــز13، خوشــهاي بــودن14، مرکزیــت15، هــستهداري16، اخــتلاط کــاربريهــا17، و همجواري.18 براساس نتایج به دست آمده، نیویورك و فیلادلفیا کمترینداشته میزان پراکندهرویی را انـد، و اتلانتا و میامی بیشترین میزان را .(Galester et al., 2001, 15-28)

پژوهش دیگري که در زمینه بررسی و سنجش پراکندهرویی ـ و بهویژه تأثیرات آن ـ صورت گرفتـه، مطالعات رید اوینگ و همکاران بوده است .(Ewing et al., 2002, 2-31) اینان کوشیدهاند تا پراکندهرویی،

و پیامدهاي آن را بر کیفیت زندگی، اندازهگیري کنند. در تحقیق مذکور پراکنـدهرویـی، توسـعه مـسکونی کمتراکم همراه با نواحی اداري و تجاري و مسکونیکاملاً جدا از یکدیگر، و همچنین ضعف مراکز فعالیت
و محدودیت انتخابها در مسیرهاي سفر تعریف شدهاند. مجموعه این عوامل از 22 متغیر شکل گرفته که

هرپراکنـدهیـکنـشانگر ویژگـیاسـتهـاي رویـی . از طریـق همـین متغیرهـا و عوامـل بـهدسـت آمـده،

پراکندهرویی در 101 منطقه شهري در امریکا اندازهگیري شـده اسـت. نتـایج نـشان مـیدهنـد کـه شـهر ریورساید کالیفرنیا19 با نمره 14/22 بیشترین میزان پراکنـدهرویـی را داشـته اسـت، و شـهر نیویـورك20

کمترین میزان را. این ویژگیها در قالب چهارعاملِ قابل سنجش و اندازه گیري، عبارت بودهاند از:

الف) تراکم مسکونی؛ ب) ترکیب همسایگی واحدهاي مسکونی، اشتغال و خدمات (اختلاط کاربريها) 21؛

ج) توان مراکز فعالیت و مرکز شهر22؛ و د) دسترسی شبکه معابر.23
پراکنـدهتورنز24 ویژگیهـاي رویـی را براسـاس هزینـههـا، فوایـد، چگـونگی رشـد شـهر، جنبـههـاي

زیباییشناختی تمرکززدایی، دسترسی، تراکم، فضاي باز، و پویـایی دسـته بنـدي کـرده اسـت ( Torrens, .(2008, 6 از دیدگاه وي، رشد جمعیت و نیز کاهش بعد خـانوار و افـزایش تعـداد آن و متعاقـب ایـن امـر گسترش فیزیکی شهر از عوامل پراکندهرویی محسوب می شوند. وي مجموعه سنجههایی را بـراي تعیـین کمیت این ویژگیها معرفی و ارائه کرده است که اینها هستند: شیب چگالی، رویکردهاي مبتنی بـر سـطح، تکنیکهاي هندسی، بعد فرکتال، تکنیک تـصویرسنجی25، انـدازهگیـري از ترکیـب چـشمانـداز، فـضایی، و قابلیت دسترسی .(Torrens and Alberti, 2000, 3-34)

متغیرهایی که فرنکل و اشکنازي26 براي بررسی و محاسبه میزان پراکندهرویی بر روي شـش منطقـه شهري به کار گرفتند، شامل 13 شاخص در قالب پنج عامل بود: تراکم جمعیتی، بیقاعدگی شـکل نـواحی ساخته شده، گسستگی، جدایی کاربريها، و ترکیب کاربريها .(Frankel and Ashkenazi, 2008, 58) در این بررسی، اندازهگیري میزان پراکندهروییعمدتاً بر پایه چشمانداز شهري27 بـود و شـاخصهـا از دیـد تخصصهاي متنوعی چون پژوهشهاي شهري، تحقیقات اکولوژیکی و هندسه فرکتـال جمـع آوري شـدند .(Frankel and Ashkenazi, 2007, 1) فرانکـل و اشـکنازي شـاخصهـا را بـه دو گـروه شـکل و ترکیـب دستهبندي کردند. گروه اولعمدتاً شامل عوامل کالبدي فضایی و هر چیزي است کـه در انـسجام شـکلی فضاي شهري نقش دارند، مانند تراکم خالص و ناخالص جمعیت، و بعـد شکـستگی؛ و گـروه دوم شـامل ویژگیهاي مرتبط با ساختار تفکیک شده کالبد شهر (کاربري زمین) است (همان).

کان28 مصرف مسکن را براي سفیدپوستان و سیاه پوستان نواحی کـلانشـهري امریکـا انـدازهگیـري کرد و وضعیت پراکندهرویی آنها را به ترتیب مشخص ساخت. مصرف مسکن در مطالعات وي از طریـق تعداد اتاقها، نرخ مالکیت و سال ساخت آنها نشان داده شـده اسـت. وي بـراي انـدازهگیـري از رویکـرد گالستر بهره گرفت و برمبنـاي میـزان عـدم تمرکـز، اشـتغال در نـواحی کـلانشـهري را مـشخص کـرد.
براساس مطالعات کان، شاخص محاسبه شده از 0/196 براي پورتلند تا 0/786 بـراي دیترویـت متفـاوت بوده است .(Kahn, 2001, 77-8)

مطالعه دیگر متعلق به گروه »امریکاي امروز«29 است، که این گروه برمبناي شاخص مرتبط با تـراکم، به اندازهگیري پراکندهرویی در 271 کلانشهر آن کشور اقدام کرده است. تمام کلانشهرها برمبنـاي هـر کدام از سنجهها، از یک تا 271 رتبهبندي شدهاند (کمترین نمره نشاندهنده کمترین پراکندهرویی است) و

با ترکیب دو سنجه، عدد نهایی براي هر کدام به دست آمـده اسـت. شـاخصهـاي اسـتفاده شـده در ایـن تحقیق عبارتاند از:

الف ـ درصد جمعیت مناطق کلانشهري که در نواحی شهريشده30 زندگی میکردند31؛ و ب ـ تغییر در درصد جمعیت کلانشهري که در نـواحی شـهريشـده بـین سـال هـاي 1990 تـا 1999
میلادي زندگی میکردنـد. نتـایج مطالعـات مـذکور نـشان داد کـه کمتـرین پراکنـدهرویـی در کـلانشـهر لسآنجلس امریکا مشاهده میشود، بیشترین میزان در پورتلند .(Ewing et al., 2002, 5)

»گروه سییرا32 کلانشهرهاي امریکایی را براساس درجه پراکنـدهرویـی آنهـا مرتـب کـرد.33 در ایـن گزارش، پدیده مذکور با گسترش کمتراکم وراي محـدودههـاي خـدمات و اشـتغال (در آن مکـان زنـدگی مردم از مکان خرید، تفریح، کار و آموزش جداست)، که منجر به ایجاد سفر مازاد در بین مناطق می شود، تعریف شده است. این گروه، پراکندهرویی را نه بر مبناي مشخصات بلکه بر اسـاس تـأثیرات آن تعریـف کرده است. شاخصها عبارت بودهاند از: تغییر جمعیت از مراکز بـه حومـه، رشـد منـاطق شـهري، رشـد جمعیت، زمان تلف شده در ترافیک، و میزان از دست رفتن فضاهاي باز .(Sierra, 1998) براساس مطالعه

شهرسازي و معماري نامه ایران میانی شهر سه در روییپراکنده یتطبیق بررسی

29

شهرسازي و معماري نامه 89 زمستان و پاییز | پنجم شماره | هنر دانشگاه دوفصلنامه

30

مذکور، از میان کلانشهرهاي داراي جمعیت بیش از یک میلیون نفر در امریکا، آتلانتا و واشنگتن دي سی بیشترین میزان پراکندهرویی، را داشتهاند؛ و از میان مناطق شهري، رشـد جمعیـت، زمـان تلـف شـده در ترافیــک، و میــزان از دســت رفــتن فــضاهاي بــاز .(Sierra, 1998) براســاس مطالعــه مــذکور، از میــان کلانشهرهاي داراي جمعیت بیش از یک میلیون نفر در امریکا، آتلانتا، و واشنگتن ديسی بیشترین میزان

داشته پراکندهرویی را اند؛ و از میان مناطق شهري داراي جمعیت پانصدهزار تا یک میلیون نفر، شـهرهاي اورلاندو، اوستین و لاسوگاس بیشترین میزان را (همان).

اران رازین و مـارك روزنتـراب در مطالعـهاي دیگـر، بـه آزمـون رابطـه بـین تفـرق شـهرداريهـا و پراکندهرویی شهري در کلانشهرهاي امریکا و کانادا در سال 1990 میلادي پرداختهاند. شاخصهاي بـه کار گرفته شده براي اندازهگیري پراکندهرویی کلانشهرهاي امریکـاي شـمالی (امریکـا ـ کانـادا) در ایـن مطالعه، اینها بوده اند:

-1 درصد ساکنان در واحدهاي مسکونی تکخانواري مجزا؛

-2 جمعیت به ازاي هر کیلومترمربع؛ و

-3 تعداد واحد مسکونی به ازاي هر کیلومترمربع.

در کشور کانادا، که در مقایسه با ساختار مدیریت شهري امریکا تفرق کمتري دارد، پراکندهرویی نیز کمتر به چشم میخورد .(Razin and Rozentraub, 2000, 834-835)

برمبناي دیدگاه داونز، پراکندهرویی نه هر گونه فرم رشد حومه ها بلکه شکل خاصی از آن اسـت. وي عقیده دارد که رابطه معنیدار و مهم آماري بین پراکندهرویـی شـهري و شـاخصهـاي زوال شـهري بـه چشم نمیخورد. رابطه مذکور در 162 منطقه شهري امریکا با جمعیت بالاي 150000 هـزار نفـر در سـال

1990 مورد آزمون قرار گرفت، ولی ارتباط معنیداري کشف نشد. در نگاه وي، پراکندهرویی عبارت بوده است از برخی ویژگیهاي مربوط به کاربري زمین، علتهاي به وجود آورندة الگوهـا و نتـایج بـه دسـت آمده .(Downs, 1999, 961)

بورچل34 و همکارانش به بررسی سه مقوله الگـوي فـضایی، علـل اصـلی و پیامـدهاي پراکنـده رویـی پرداختند. از نظر آنان، الگوي پراکندهرویی شامل تراکم پایین، گسترش بدون محـدودیت، تفکیـک فـضایی کاربريها، گسترش جسته گریخته و توسعه نواري و گـستردة خطـوط تجـاري اسـت ( Burchell et al., .(2005 , 45-60
گلیسر، پراکندهرویی را با میزان عدم تمرکز اشتغال مرتبط مـیدانـد. براسـاس تحقیقـات وي، منـاطق شهري متمرکز مانند مینیاپولیس35 بین 10 تا 25 درصد از اشتغال را در داخل حلقه سه مایلی، و بـیش از
60 درصد آن را در حلقه 10 مایلی جاي دادهاند. در مناطق شهري مانند لسآنجلس که عدم تمرکـز بـیش از حدي دارند، کمتر از 10 درصد اشتغال در داخل حلقه 3 مایلی قرار گرفته است. علاوه بر اینهـا، وي در این تحقیق قدمت این مناطق و تقسیمات سیاسی آنها را بررسی کرد و نتایج نشان از آن داشت که ارتباط چندانی بین قدمت شهر و عدم تمرکز اشتغال وجود ندارد، ولی ارتباط معناداري بین تقسیمات سیاسـی و عدم تمرکز اشتغال به چشم میخورد (طبیبیان و اسدي، 1387؛ حبیبی، 1388، 40؛ Glaeser et al., 2001, .(10

پندال36 پراکندهرویی را از طریـق ارزش زمـین، تفـرق سیاسـی، حکمروایـی محلـی، تـراکم ترافیـک و سیاستهاي متفاوت محلی در زمینه کاربريها توضیح داده است. به عقیده وي، تراکم مهمترین شاخصه مرتبط با پراکندهرویی بوده است. وي براي اندازهگیـري پراکنـدهرویـی، تغییـرات جمعیتـی و زمـین هـاي

شهري را بین سالهاي 1992-1982 مورد بررسی قرارلـس داد. کـلانشـهر آنجلـس، سانفرانسیـسکو و
سندیهگو فشردهترین مناطق شهري و آتلانتـا،پراکنـدهکلیولنـد ودوِرن تـرین منـاطق شـهري بـودهانـد
Pendall, 1999, 10-29)؛ زبردست و حبیبی، 16، .(1388
از نظر فالتون، هر گاه مصرف زمین با نـرخ رشـدي بـیش از جمعیـت صـورت گیـرد، پراکنـدهرویـی افزایش مییابد. از دیدگاه فالتون نیز به مانند پندال، پراکندهرویی ارتباط نزدیکی با تراکم دارد. با استفاده از همین معیار تراکم نشان داده است که مناطق غرب داراي کمترین پراکندهروییاند و مناطق شمالشرقی

و مرکزيدارندبیشترین پراکندهرویی را . از دیدگاه فالتون، مهـاجرت بـه کـلانشـهرها میـل بـه افـزایش زمینهاي شهري را زیاد میکند .(Fulton, 1996, 1-5)

چارچوب نظري

بررسی نظریات و تجربیات مربوطنـشانبه پدیده پراکندهرویـی، دهنـده تحلیـلهـا و رویکردهـا و نتـایج

مختلف ـ و حتی ضد و نقیض ـ در ایـن زمینـه اسـت. ایـن موضـوع بـه بـسترهاي متفـاوت اقتـصادي و اجتماعی، و شرایط هر کدام از مطالعات و شهرها ارتباط مییابد و به نظر میرسد به همین دلیل است که در هر کدام از مطالعات در هر کشور، نتایج مختلفی به دست آمده است. بدین ترتیب، انتخاب هر کـدام از نظریههاي ذکر شده میتواند به غفلـت از دیگـر ابعـاد موضـوع منجـر شـود. از طـرف دیگـر، بخـشی از سنجهها نیاز به اطلاعات خاصی مانند اشتغال و یا درآمد و یا گروههاي نژادي دارند، که یا در شـهرهاي میانی موضوعیت نمییابند و یا اطلاعات بسیار انـدکی در زمینـه آنهـا وجـود دارد. بنـابراین، از مجمـوع شاخصهاي مطالعه شده براساس معیارهایی که در جدول 2 درج گردیده 23 شاخص قابل انـدازهگیـري که با شرایط شهرهاي میانی متناسب باشند انتخاب شده اند.37