بخشی از مقاله

چکیده

در سال هاي اخیر با توجه به رشد روزافزون و وسعت تغییرات روش هاي آموزشی، سازگار نمودن بستر یادگیري با تمامی جوانب نیازهاي یادگیرنده به خصوص در مدارس دوره دبیرستان در کانون توجه متخصصین آموزشی قرار گرفته است. چرا که محیط فیزیکی به سبب ساختار خود می تواند تعاملات و در پی آن محیط یادگیري را تقویت و یا تضعیف نماید. از این رو شناسایی نیازهاي مخاطبین در رده سنی دانش آموزان دختر دوره دبیرستان ضروري تلقی می گردد. دانش روان شناسی محیطی به خوبی می تواند پلی میان نیازهاي روانشناختی دانش آموزان و فضاهاي فیزیکی مورد نیاز آن ها برقرار کند. در پژوهش حاضر به شناسایی و بررسی نیازهاي روانشناختی مخاطبین(دانش آموزان) در این دوره پرداخته و براساس آن ها محیط فیزیکی مورد نیازشان پیش بینی می گردد. روش تحقیق توصیفی-

تحلیلی با روش جمع آوري اطلاعات به صورت کتابخانه اي و میدانی است. در این پژوهش راهکارهایی براي طراحی مناسب فضاهاي فیزیکی مورد نیاز براساس نیازهاي روانشناختی دانش آموزان دوره دبیرستان توصیه می گردد.

واژههاي کلیدي: روانشناسی محیطی، نیازهاي روانشناختی، محیط فیزیکی، دبیرستان دخترانه


1

دومین همایش ملی

معماري و شهرسازي در گذر زمان
در جستجوي فضاهاي گمشده
30 اردیبهشت 1393 ، قزوین

-1 مقدمه

مدارس و کلاس درس به خصوص در دوره دبیرستان از جمله مهم ترین فضاها در طراحی ها به شمار می آید، حال آن که در بیشتر موارد توجه به طراحی ساختمان مدارس متناسب با نیازهاي فیزیکی و روانشناختی نوجوانان نادیده گرفته شد و مطالعات پیرامون این مقوله آنچنان که درخور و شایستهي یک فضاي آموزشی باشد در نظر گرفته نشده است. با بررسی اجمالی و مطالعه پیرامون مدارس، شاهد مسائل ذیل هستیم:

• عدم وجود یک معماري پویا و انعطاف پذیر در ساختمان مدارس متناسب با نیازهاي روانی کاربران(دانش آموزان)

• عدم وجود ویژگی هاي بصري مناسب در نماي بیرونی و درونی کلاس درس مدارس

• سادگی و یکنواختی نماي مدارس بدون توجه به نیازهاي احساسی کاربران

• عدم وجود ویژگی هاي کمی و کیفی مناسب در طراحی داخلی و همچنبن بیرونی نماي دبیرستان دخترانه متناسب با نیازهاي سنی شان

از آنجا که بخش قابل توجهی از افراد جامعه به گروه سنی 18-15 سال به خصوص دختران اختصاص دارد و کودکان و نوجوانان ساعتهایی از روز را به منظور یادگیري و آموزش در مدارس و کلاس درس سپري میکنند، تامین آسایش و به خصوص آسایش روانی آنها به منظور یادگیري هرچه بیشتر توسط ایشان از مهمترین اهداف در طراحی مدارس است. بدین منظور ابتدا نیازهاي روانشناختی دانش آموزان در این دوره سنی بررسی و بر این اساس فضاها تعریف می شوند. به دلیل اهمیت گستره دوره دبیرستان ، این دوره مورد توجه و علاقه روانشناسان آموزشی بوده است. هدف از انجام تحقیق بررسی نیازهاي روانشناختی دانش آموزان در این دوره و به تناسب آن طراحی فضاهاي معماري مورد نیاز آن هاست.

-2 سوالات تحقیق

در این پژوهش سوالاتی مطرح شده است. برخی از این سوالات که به طور جامع مطرح شدهاند عبارتند از:

• آیا می توان بر اساس نیازهاي روانشناختی به فضاهاي معماري مورد نیاز مطلوب دست یافت؟

• جایگاه دانش روانشناسی محیط در این ارتباط چیست؟

-3 فرضیه:

• بر اساس نیازهاي روانشناختی می توان فضاهاي مورد نیاز مطابق با احساسات کاربران طراحی نمود.

• دانش روانشناسی میتواند پلی میان نیازهاي روانشناختی و طراحی معماري برقرار می کند.

-4 پیشینه تحقیق

دانش روانشناسی محیط به اثرگذاري محیط فیزیکی بر احساسات و رفتارها اشاره می کند. مطالعات انجام گرفته توسط آتا و دنیز به اهمیت روانشناسی محیط در دوره پیش از دبستان می پردازد. از نظر او آموزش موثر حاصل ترکیب چندین شاخصه نظیر در اختیار داشتن فضاي کافی براي دانش آموزان، میزان سر و صدا، جابجایی هوا، رنگ و نور است. طراحی احساس گرا ( مبتنی بر احساسات) به مطالعه ي اثربخشی ویژگی هاي کمی و فیزیکی بر احساسات کاربر و سپس طراحی با توجه ترجیحات و انتخاب کاربر می پردازد.


2

دومین همایش ملی

معماري و شهرسازي در گذر زمان
در جستجوي فضاهاي گمشده
30 اردیبهشت 1393 ، قزوین

در مطالعات "فضاهاي آموزشی از دیدگاه روانشناسی محیط" (مرتضوي،(1376به تاثیر شرایط فیزیکی ، بر نگرش و فرآیند ادراکی-روانشناختی بهره برداران از این فضاهاي آموزشی پرداخته می شود. او در بررسی هاي خود به نقد فضاهاي آموزشی استان تهران، نقد این فضاها در اقلیمها و ... اشاره دارد. در مقاله"روانشناسی محیطی و طراحی فضاي مدارس" توسط اعتمادي به بررسی ویژگی هاي معماري مطلوب فضاي مدرسه به کمک شاخصه هاي دانش روانشناسی محیطی پرداخته می شود. از نظر ایشان محیط فیزیکی رفتار فرد را تغییر نمیدهد، بلکه می تواند در آموزش موثر واقع شود. فضا می تواند مطابق با احتیاجات و نیازهاي دانش آموزان تغییر پیدا کند. به این ترتیب او مدارس بدون دیوار را پیشنهاد می کند البته منظور از بدون دیوار بودن صرفا باز بودن مدارس نیست، بلکه منظور آن است که مدارس به راحتی بتوانند با محیط اطراف ارتباط برقرار نمایند. در ارتباط با مبحث آموزشی و مدارس با استفاده از دانش مهندسی کانسی به طراحی صندلی و نیمکت هاي آرگونوومیکی پرداخته شده است. علی رغم مطالعات صورت گرفته در آلمان و برخی تحقیقات دیگر که نشان می دهد نیمکت هاي آرگونومیکی درآسایش و راحتی دانش آموزان موثر اند متاسفانه این مقوله به طور جدي در مدارس وجود ندارد. پروفوسور گالن گرنز در سال 1998 در کتاب"فرهنگ، جسم و طراحی" به درنظرگرفتن دانش آموزان در طراحی و بهبود وضعیتشان اشاره میکند.

از منظرQFDو مهندسی کانسی، دانش آموزان باید به عنوان مشتري در نظر گرفته شوند. از این رو براي طراحی نیمکت و صندلی هاي کلاس درس باید به مدارس مراجعه مستقیماًو بررسی کرد. محرابیان (1976) موردي را بیان می کند که چگونه استفاده از فضاي خسته کننده ي یک کتابخانه مدرسه ابتدایی بعد از تعویض صندلی ها و میزها با فرش ها و بالشت هاي نرم به شکل خیره کننده اي افزایش یافت. سومر و آلسون (1980) دریافتند که تغییر زمختی و شکل طولی کلاس هاي دانشکده از طریق به کارگیري کوسن ها، نور و کفپوش مناسب، مشارکت در فعالیت هاي کلاس را افزایش می دهد. بیشتر بحثها به اهمیت محور پنجره در کلاس به ویژه در مدارس ابتدایی تمرکز دارند. پژوهشها تایید میکنند که دانش آموزان کلاسهاي با پنجره بیشتر را ترجیح میدهند ولی معلمان گاهی احساس میکنند که اتاقهاي به دون پنجره انعطافپذیرترند و کمتر موجب حواسپرتی شاگردان میشوند(لارسون،.(1965 رابطه میان موقعیت نشستن و عملکرد دانشآموزان سالها مورد علاقهي آموزگاران و روانشناسان آموزشی بوده است. مطالعه کلاسیک و پیشگامانه گریفث درباره رابطه بین نمرات دانشآموزان و موقعیت نشستن او توسط تولس مطرح شده است. در این مطالعات نمرات دانشآموزانی که براساس ترتیب حروف الفبا در کلاسهاي مختلف نشسته بودند، جمع آوري شد. او یک رابطه خطی را میان مکان دانش آموز و نمرات او به دست آورد. دانش آموزانی که در جلوي کلاس نشسته بودند به مراتب نمرات بالاتري را از دانش آموزانی که در انتهاي کلاس بودند دریافت نمودند.

طرح فیزیکی مدارس و کلاسها مولفه مهمی در فرآیند آموزشی است. مطالعات نشان میدهند موقعیتهاي نشستن و اینکه کلاس به شکل یک کارتن تخم مرغ بوده یا داراي طرحی باز باشد میتواند بر پیشرفت تحصیلی، مشارکت و رضایتمندي دانش آموز اثر بگذارد. در پژوهشی که در رابطه با نوع کلاس درس و عملکرد دانش آموزان نیز به عمل آمد(رایت،(1975،

مشخص شد که دانش آموزان در کلاسهاي با پلان سنتی داراي عملکرد پایینتري نسبت به دانش آموزان کلاسهاي با طرح پلان باز هستند. در ادامه بحث به شناخت برخی ویژگی هاي دوره نوجوانی و دوره دبیرستان پرداخته میشود، سپس در مرحله بعد کیفیت فضاهاي مورد نیاز بر اساس نیازها پیش بینی و در مرحله آخر بر روي نمونه موردي، مورد ارزیابی قرار میگیرند. به این ترتیب روند انجام تحقیق در مسیري قرار میگیرد که فضاي فیزیکی مطلوب دانشآموزان با توجه به ویژگیهاي روانشناختی آنها طراحی گشته و بر اساس دانش روانشناسی محیطی، فضایی مطلوب فراهم میآورد.


3

دومین همایش ملی

معماري و شهرسازي در گذر زمان
در جستجوي فضاهاي گمشده
30 اردیبهشت 1393 ، قزوین

همانطور که در پیشینه پژوهش مشاهده کردیم، تحقیقات زیادي در ارتباط با ویژگی هاي فیزیکی فضاي داخلی مدارس و به خصوص کلاس درس انجام گرفته است و چندان به ساختمان بنا و نماي مدارس توجه نشده است. از این رو در این پژوهش به تاثیر و ارتباط بین ویژگی هاي روانشناختی با نماي فیزیکی ساختمان مدارس مبتنی بر این ویژگیها میپردازیم و سر آخر چند نمونه موردي را به طور مقایسهاي بررسی مینماییم.

.5 نوجوانی

واژه نوجوانی از واژه "adolescene" گرفته شده و به معنی "رشد کردن به سوي رسش" است. ( هارلوك،.(1968 در میان جوامع بدوي و فرهنگهاي اولیه و جوامع غیر صنعتی بلوغ و نوجوانی همزمان بودند و کودك زمانی که توان تولید مثل پیدا میکرد بالغ تلقی میشد، ولی امروزه، واژه نوجوانی معناي وسیعتري داشته و دربرگیرنده بلوغ و رسش عاطفی،اجتماعی،ذهنی و اخلاقی است. از نظر فروید، نوجوانی به طور اجتناب ناپذیر دوران آشوب و طغیان است.[1]

به نظر او " توفان و تنش" دوره نوجوانی ناشی از تغییرات لازم در الگوهاي روانی است که برقراري ارتباط سالم و رشد یافته را با غیر همجنس در دوران بزرگسالی تسهیل میکند. چنین تغییراتی در طول زندگی اتفاق میافتد و هر دوره مشکلات خاص خود را به همراه دارد. در این دوره دانش آموزان پس از گذشت از مدارس ابتدایی و راهنمایی وارد دوره متوسطه می شوند. در سالهاي اخیر، در جریان رشد و تحول نوجوانان، تفاوتهاي قابل توجهی بین دختران و پسران مشاهده شده است که از آن جمله میتوان به تفاوت در شکلگیري هویت و تاثیر انتقال در رشد بر عزت نفس اشاره کرد. تحقیقات نشان میدهد که دختران در میان پسران از عزت نفش کمتري برخوردارند، بنابراین در طراحی ها نیاز است که بناي مدرسه و فضاهاي آن به گونهاي طراحی شوند که عزت نفس را در میان دانشآموزان دختر افزایش دهد. در بررسیهایی که در زمینه هویت انجام شد مشخص شد که زنان درك دیگري از هویت دارند که در آن " حس شخصی از خود" مربوط به روابط با دیگران است. به عبارت دیگر مفهومی که فرد از هویت خود دارد با روابط او با دیگران ارتباط مستقیم دارد.( چگونگی ارتباط با دیگران و محیط).

اریکسون چهارچوبی براي فهم شکلگیري هویت طی نوجوانی فراهم آورد. تغییرات یا بحرانهاي به خصوصی با هر مرحله از رشد روان-اجتماعی در ارتباطند. اریکسون چالش نوجوان را بحران هویت میداند و نوجوانان به خصوص دختران را به نوعی گمگشتگی در هویت مبتلا میداند. بنابراین بهتر است فضاها به گونهاي طراحی شوند که موجب شکلگیري هویت در افراد شوند. به این منظور طراحی فضا خود باید هویتمند باشد. دانش آموزان دبیرستانی تغییرات نمایشی را در مبحث فیزیولوژیکی تجربه میکنند، اگرچه این تغییرات از فردي به فرد دیگر متغیر است. تغییرات در قد، وزن و ویژگی هاي فیزیکی و روانی به صورت توامان رخ میدهند. فعالیت زیاد جسمانی آن ها در این دوران زیاد شده و آن ها را خسته می کند.[2]

دانش آموزان در این دوران حساس هستند و نیاز به تایید و تصدیق دیگران دارند. بنابراین گاهی نقدهاي بیش از اندازه به ایشان، آن ها را پرخاشگر میکند. بنابراین دانش آموزان در این دوران کمتر فکر می کنند. آن ها به جستجوي کشفیات، ارتباطات و علاقه مندي هاي جدید و ایده هاي خلاقانه هستند. بیشتر دانش آموزان در این دوره به ورزش، مسابقات ورزشی بسیار علاقه مند هستند. آن ها به دنبال ساده سازي، فرم هاي محکم و بیش از حد واقع بینانه هستند. آن ها معمولا هیجان زده، با انگیزه، خلاق و جستجوگر هستند.[3]
برخی ویژگیهاي روانشناختی مورد نیاز نوجوانان که میتوان با طراحی فضا به آنها دست یافت عبارتند از:

4

دومین همایش ملی

معماري و شهرسازي در گذر زمان
در جستجوي فضاهاي گمشده
30 اردیبهشت 1393 ، قزوین

-1-5 رشد عقلانی

• رشد فردي هر دانش آموز در این دوران
• خلاصه سازي دانش آموز به تفکر ساده و ناب

• کنجکاو و به شدت ترغیب کننده

• تغییر ساختار ذهنی، عینیت در دوران کودکی، صوریت(انتزاع) در دوران نوجوانی

• ترجیح فعالیت در مقابل سکون

• تمایل به برقراري ارتباط با همکلاسی ها

• نیاز شدید به ترغیب در امور و مورد قبول واقع شدن

-2-5 رشد اخلاقی

• ایده آل گرا، ساختن جهانی بهتر و مفیدتر کردن فضاي زندگی
• احساس دلسوزي نسبت به افراد،حیوانات و طبیعت پیرامون

• تکیه به پدر و مادر و اعتماد به آن ها براي تصمیم گیري هاي بزرگ

• عدم صبوري و تحمل در تغییرات به دلیل تجربه کم

-3-5 رشد فیزیکی

• تجربه سریع، رشد فیزیکی بی قاعده
• تغییرات سریع تر بلوغ در میان دختران نسبت به پسران

• خستگی و کسالت زودرس به دلیل تغییرات هورمونی

• انرژي زیاد ذخیره شده در بدن

• نگرانی پیرامون تغییرات فیزیکی بدن

• تمایل به خوردن غذاهاي آماده

-4-5 رشد احساسی و روانشناختی

• تجربه هاي متفاوت و غیر قابل پیش بینی از حالات روحی مختلف
• نیاز به تخلیه انرژي به صورت ناگهانی و به طور فراوان

• حس استقلال طلبی و تمایل به بزرگ شدن

• نگرانی پیرامون جفت یابی

• تمایل به افزایش خود باوري و هوشیاري، حساس به نگرانی شدید پیرامون رشد فیزکی و دوران بلوغ

• اعمال رفتارهایی منطبق با جنسیت

• انتقاد

• نگرانی پیرامون روابط اجتماعی

• اعتقاد به اینکه احساسات، شرایط و اتفاقات تنها متعلق به آن هاست.

• آسیب پذیر از نظر روانشناسی

5

دومین همایش ملی

معماري و شهرسازي در گذر زمان
در جستجوي فضاهاي گمشده
30 اردیبهشت 1393 ، قزوین

-5-5 رشد اجتماعی

• احساس نیاز به حضور در گروه
• انجام رفتارهاي نابالغانه از سوي آن ها به دلیل تغییرات هورمونی و فیزیکی در آن ها

• علاقه مندي به پذیرش اجتماعی در میان دختران

• وابسته به نظرات والدین در عین حال علاقه به داشتن تصمیم گیري هاي جدید

• دختران معمولا از اولین سال تحصیلی در مقطع جدید به دلیل تازگی ساختمان مدرسه، دانش آموزان و معلمان احساس ترس می کنند.

• برانگیختن احساس انگیزه در میان آن ها

• آسیب پذیر از لحاظ اجتماعی

• علاقه مندي به مد

با توجه به مباحث فوق و نیازهاي مطرح شده فضاهایی جهت پاسخ گویی به این نیازها در نظر گرفته میشود. برخی از آن ها قابلیت به کارگیري در فضاي داخلی و برخی قابلیت برآورده ساختن در جداره بیرونی حجم و نماي ساختمان دارند.(جدول(1


6

دومین همایش ملی

معماري و شهرسازي در گذر زمان
در جستجوي فضاهاي گمشده
30 اردیبهشت 1393 ، قزوین


جدول :1 جدول شناخت نیاز و پاسخ گویی به نیاز در طراحی فضاي داخلی و نماي بیرونی مدارس

احساس نیاز

پاسخگویی به نیاز


ساده سازي

صوري سازي(ساختار ذهنی انتزاعی)

فعالیت در مقابل سکون(انرژي زیاد)

کنجکاوي و به شدت ترغیب کننده

هیجان و ارتباط شدید

ایده آل گرایی

خستگی و کسالت زودرس

تجربه هاي متفاوت و غیر قابل پیشبینی

نیاز به تخلیه انرژي به صورت ناگهانی

استقلال طلبی

تمایل به افزایش خودباوري

جمعگرایی و حضور در گروه

تمایل به بروز خلاقیت

علاقه مندي به مد

پاسخ گویی به نیاز در کلاس درس و فضاهاي داخلی

___________

_______________


کلاس با طرح پلان باز براي تخلیه برخی فعالیتها طراحی فضا به صورت پویا همراه با برانگیختن حس کنجکاوي میان دانش آموزان

طراحی فضاهاي تعاملگرا

_______________


در نظر گرفتن فضاهایی به
منظور استراحت و آرامش
______________________


در نظر داشتن فضاهایی به منظور تخلیه انرژي

حفظ حریم خصوصی در طراحی فضاي داخلی

در نظر داشتن فضاهایی براي بروز خلاقیت

طراحی کلاس هایی با طـرح بـه

صورت پلان باز

_______________

در نظــر داشــتن تکنولــوژي و معمــاري روز دنیــا در طراحــی فضاي داخلی

پاسخ گویی به نیاز در حجم و نماي بیرونی مدارس

به کارگیري از احجام ساده و خالص

طراحی نما به صورت نمادین و انتزاعی

طراحی نما به صورت پویا و فعال(

طرحوارههاي در حال حرکت)
طراحی خلاقانه نما

________________


طراحی حجم ایده آل
_________________

طراحی حجم به صورت پویا از هر سمت

میتوان در طراحی بنا حجم را به گونهاي طراحی کرد که جهش-

هاي ناگهانی در آن اتفاق بیافتد طراحی بنا به صورت استوار،

نمایی با اقتدار، با ابهت طراحی

شود

_______________

نماي خلاقانه و قابل تعمق

در نظر داشتن تکنولوژي و معماري روز دنیا در طراحی حجم

7

دومین همایش ملی

معماري و شهرسازي در گذر زمان
در جستجوي فضاهاي گمشده
30 اردیبهشت 1393 ، قزوین

در ادامه پژوهش براساس اصول اولیه به دست آمده براي طراحی نما و فضاي داخلی، به بررسی دو نمونه موردي پرداخته و آنها را بر اساس قابلیت برآورده ساختن نیازها مورد بررسی قرار میدهیم. نمونه موردي اول دبیرستان دخترانه "پردیس" واقع در شهرستان بابل است. تصویر زیر(شکل(1، نما، حجم بنا و فضاهاي داخلی مربوط به این مدرسه را نشان میدهد. جدول 2

هم بیانگر میزان موفقیت این مدرسه در برآورده ساختن نیازهاي روانشناختی دانش آموزان را طی جدول 1 نشان میدهد.

در متن اصلی مقاله به هم ریختگی وجود ندارد. برای مطالعه بیشتر مقاله آن را خریداری کنید