بخشی از مقاله
مقدمه
در طول تاریخ تجارت، به منظور رونق بخشیدن به امـر صـادرات، دولـت همـواره نقـش اساسی داشته و از ابزارهـای موجـود مختلـف از قبیـل سیاسـتهـای پـولی، مـالی، قـوانین و مقررات، سیاستهای بازرگانی و حمایتی و همکاریهای منطقهای و بینالمللی سـود جسـته است.
توسعه صادرات کالا در بیشتر کشورهای در حال توسعه اکنون به عنوان یکـی از اجـزاﺀ اصلی بوده است. میتوان گفت رشد و توسعه، تأمین نیازهای ارزی، بهرهبرداری مطلوبتـر از امکانات داخلی و نهایتاﹰ دستیابی به منافع بازارهای جهانی از مهمترین ابعـاد گـرایش بـه توسعه صادرات بوده است. توسعه صادرات به ویژه از دهـه ٧٠ مـیلادی، نقـش مهمـی را در توسعه اقتصادی برخی از کشـورها و بطـور خـاص کشـورهای تـازه صـنعتی شـده (NICs) ١
آسیای شرقی ایفا کرد و برای اغلب کشورهای در حال توسعه امروزه به عنـوان یـک مسـیر انتخابی برای هدف رشد و توسعه اقتصادی مطرح میشود.
صادرات غیرنفتی مقولهای است که در طول تاریخ تجارت خارجی ایران، اهمیت آن بـا افت و خیزهای زیادی مواجه بوده است. با ظهور بخـش نفـت در تجـارت خـارجی کشـور، اهمیت و نقش صادرات غیرنفتـی در تجـارت خـارجی و بـه تبـع آن در کسـب درآمـدهای ارزی، کاسته شده است. توجه به رشد و توسعه صادرات غیرنفتی زمانی قوت میگرفته کـه صادرات نفتی به نحوی دستخوش رکود و تحلیل میشده، یعنـی بـه دنبـال چنـین شـرایط و وضعیتی، تلاشهایی برای رشد و توسعه صادرات غیرنفتی انجام میگردیده است.
به هرحال روشها و راههای توسعه صادرات غیرنفتی هنوز یکی از مسائل اصلی اقتصـاد کشور میباشد که تلاشهای علمی و تحقیقاتی زیادی را طلب مـیکنـد. بـه همـین منظـور، بررسی حاضر بر آن است که با رویکردی جدید و با توجه به ساختار بازارهای جهـانی و بـا بهرهگیری از نظریههای سازمان صنعتی٢ این مطلب را مورد کنکاش قرار دهد.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. New Industrial Countries (NICs). 2. Industrial Organization
63 پژوهشنامه بازرگانی
میتوان گفت تحقیقات انـدکی مشـاهده مـیشـود کـه در آن بـه بررسـی سـاختار بـازار جهانی کالاهای صادراتی و تعیین درجه انحصار و قدرت انحصاری در این بازارها بپردازد.
اســتفاده از شــاخصهــای تمرکــز بــرای ســنجش قــدرت انحصــاری در بازارهــا یکــی از مهمترین مباحث در ادبیات سازمان صنعتی است و اقتصاددانانی همانند شـفرد١، اسـتیگلیتز٢،
بروزن٣، کلارک٤، دیویس٥، پلتزمن٦، وبر و جنی٧، لاست گارتن٨ و شـرر٩ تـلاش فراوانـی در جهت بسط این شاخصها نمودند. استفاده عمدهای که از ایـن شـاخصهـا در تحقیقـات علمی صورت گرفته بیشتر محدود به سنجش این شاخصها برای ارزیابی قدرت انحصـاری در بازارهای صنعتی در کدهای ISIC بوده است. بعبـارتی در ایـن مطالعـات محـدوده بـازار تنها به بازار داخلی محدود میشده است. ولـی ایـن تحقیـق بـا تعمـیم شـاخصهـای فـوق و تعریف متفاوتی از حدود بازار بـه بررسـی درجـه انحصـار و سـنجش قـدرت انحصـاری در بازارهای تجاری نموده است.
از مهمترین مطالعاتی که در ایـران بـر مبنـای ایـن رویکـرد صـورت گرفتـه مـی تـوان بـه مطالعات زیر اشاره نمود: حسینی (١٣٧٦، ١٣٧٥ و ١٣٨٣) بـه بررسـی سـاختار بـازار جهـانی پسته، خشکبار و فرش و سـنجش قـدرت انحصـاری در ایـن بازارهـا بـا اسـتفاده از شـاخص تمرکز هرفیندال ـ هیرشـمن پرداختـه اسـت. خـداداد کاشـی (١٣٧٩ و ١٣٨١) بـا اسـتفاده از شاخصهای تمرکز هرفیندال ـ هیرشمن و شاخص نسبت تمرکز n بنگاه بـه بررسـی سـاختار بازار بنگاههای فعال در عرصـه صـنعت در کشـور ایـران پرداخـت. ابونـوری و سـامانیپـور
(١٣٨١) با یک رویکرد پارامتریک به سنجش درجـه تمرکـز در بنگاههـای فعـال در صـنایع ایران پرداختند. بخشی (١٣٨٢) با استفاده از شاخص تمرکز هرفیندال ـ هیرشـمن بـه بررسـی درجه انحصار در صنعت سیمان ایران پرداخته است.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. Shepherd (1990) 2. Stiglitz (1993) 3. Brozen (1971) 4. Clark (1984) 5. Davies (1979) 6. Peltzman (1977)
7. Weber & Jenny (1978) 8. Lustgarten (1979) 9. Scherer (1979)
بررسی ساختار بازار کالاهای منتخب صادراتی 37
در بخش اول به مبانی نظری تمرکز و معرفی شاخصهای انتخابی پرداختهایم. در بخش دوم با ارزیابی شاخصهای انتخابی و تعیین حدود بـازار بـه متـدولوﮊی تحقیـق اشـاره شـده است. در بخش سوم به ارزیابی تمرکز صادرات بازار کالاهای صنعتی پرداختهایم که ایـران در آن بازارها حضور فعال دارد. در واقع با سنجش این شاخصها مـا مـیتـوانیم بـه ارزیـابی تمرکز صادرکنندگان (طرف عرضه) به عنوان متغیر جانشین ساختار بازار بپردازیم. در ادامه این بخش با استفاده از مباحث تمرکز طرف عرضه یک طبقهبندی از بازارهای منتخب ارائه میکنیم و پس از آن به ارزیابی جایگاه ایران در بازارهای صـادراتی صـنعتی مـورد بررسـی پرداخته میشود. در بخش چهارم جانب تقاضـا (تمرکـز خریـداران) را مـورد بررسـی قـرار میدهیم، یعنی به ارزیابی تمرکز بازارهای هـدف ایـران و معرفـی کشـورهای عمـده طـرف تجاری ایران در سال ٢٠٠٠ پرداختـه و در پایـان بـه نتـایج ایـن مطالعـه و ارائـه توصـیههـای سیاستی میپردازیم.
١. مبانی نظری تمرکز
از مهمتــرین متغیرهــای ســاختاری و خصوصــیات ســازمانی بــازار مــیتــوان بــه تمرکــز فروشندگان و تمرکز خریداران اشاره نمود. از آنجا کـه یکـی از مباحـث محـوری ارزیـابی تمرکز بازارهای صادراتی اسـت مـا بـا اسـتفاده از شـاخصهـای مطـرح در ادبیـات سـازمان صنعتی (I.O) مقیاس را از سطح »صنعت« بـه سـطح »کشـور« تعمـیم داده و بـر مبنـای آن بـه ارزیابی ساختار بازار صادراتی کالاهای منتخب صادراتی پرداختهایم. در این مقالـه درصـدد هستیم که با استفاده از شاخصهای تمرکز، راجـع بـه قـدرت انحصـاری هـر بـازار قضـاوت نماییم. محققین با استفاده از مفهوم تمرکز تا حد زیادی قادر به اندازهگیری سـطح رقابـت و انحصار در بازارها شدند. البته نمیتوان ادعا نمود که با اندازهگیری تمرکز بازار، بطور دقیق میتوان به میزان فعالیت انحصاری و قدرت انحصاری اعمال شده در بازارها پیبرد، زیرا در بســیاری از بازارهــا، تمرکــز و انــدازه آن بــه طــور قطعــی معــرف ســطح رقابــت یــا انحصــار نمیباشند١.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
.1 خداداد کاشی (١٣٧٧)، صفحه ٩٢.
83 پژوهشنامه بازرگانی
در واقع برای قضاوت در مورد میزان رقابت و انحصار در یک بازار اولاﹰ توجه بـه تعـداد کشورهای فعال در بازار صادراتی و ثانیاﹰ توجه به نحوه توزیع بـازار بـین آنهـا الزامـی اسـت.
انتظار آن است که هرچه تعداد کشورها کمتر و هـر چـه بخـش وسـیعی از بـازار در اختیـار تعداد محدودی از کشورها باشد، ساختار بازار به انحصار نزدیـکتـر باشـد. تمرکـز بـازار و شاخصهای اندازهگیری تمرکز این امکان را فراهم میسازند که اطلاعات مربوط به تعـداد کشورها و نحوه توزیع بازار بین آنها در یک عدد معین خلاصه شود.
در مجموع میتوان گفت تمرکز فروشندگان بازار دلالت بـر آن دارد کـه چـه میـزان از کل صادرات بازار یک محصول معین در اختیار تعداد محدودی از کشورهاسـت و تمرکـز خریداران دلالت بر آن دارد کـه چـه میـزان از کـل صـادرات بـازار یـک کشـور بـه تعـداد محدودی از شرکاﺀ تجاری١ صادر میشود.
١ـ١. تعریف تمرکز
تمرکز بازار عبارت است از چگونگی توزیع بازار بین بنگاههای (کشورهای) مختلف و یا به عبارت دیگر، تمرکز بازار دلالت بر آن دارد که چـه میـزان از کـل فـروش بـازار یـک محصول معین در اختیار تعداد محدودی از بنگاهها (کشورها) میباشـد. بـرای انـدازهگیـری تمرکز در یک بازار، باید به تعداد بنگاهها (کشورها)و اندازه نسبی آنها توجه داشـته باشـیم، هر چه تعداد بنگاههای (کشورهای) فعال در عرصـه فـروش یـک کـالا و یـا خـدمت کمتـر باشد، آن بازار متمرکزتر و هر چه بازار غیریکنواخت بـین بنگاههـا (کشـورها) تقسـیم شـده باشد درجه تمرکز بیشتر خواهد بود.
در واقع تمرکز تابع مستقیم از نابرابری در توزیع بازار بین بنگاهها (I) و تابعی کاهنـده از تعداد بنگاههای فعال (کشورها) در عرصه آن بازار (n) میباشد، یعنی:
C=f (I,n) Cn < 0 CI > 0
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. Trade Partners
بررسی ساختار بازار کالاهای منتخب صادراتی 39
٢ـ١. شاخصهای اندازهگیری تمرکز
در یک تقسیمبندی کلی دو نوع معیار تمرکز را میتوان شناسایی نمود:
١) معیارهای نابرابری؛
٢) معیارهای مطلق.
معیارهای نابرابری تمرکز، صرفاﹰ به نابرابری اندازه توجه دارند؛ در حـالی کـه معیارهـای
مطلق هم به تعداد و هـم نـابرابری انـدازه آنهـا توجـه دارنـد. از معیارهـای نـابرابری تمرکـز
میتوان به ضریب جینی، ضریب تغییرات و واریانس لگـاریتم انـدازه بنگـاه (کشـور) اشـاره
نمود. از جمله معیارهـای مطلـق تمرکـز نیـز مـی تـوان بـه شـاخص نسـبت تمرکـز n کشـور،
شاخص هرفیندال ـ هیرشمن، شاخص تایل آنتروپی١، کـی٢، هانـا٣، هـال٤ و تایـدمن٥ اشـاره
نمود که در ادامه به چند نمونه از این شاخصها اشاره میکنیم.
الف) نسبت تمرکز n بنگاه (کشور)
این شاخص به صورت زیر تعریف میشود:
N
CR n ∑Si i 1,....,K K N
i 1
که در اینجا K تعداد کشورهای فعال در عرصه جهانی، N تعداد کشورهای بزرگ (کـه در اینجا ٤ و ٥ کشوری که بیشترین سهم بازار صادرات را در اختیار داشتهاند کشور بـزرگ تعریف شدهاند) و Si سهم بازار کشور i ام میباشد و » CRnنسبت تمرکز n کشور« میباشد.
در این تحقیق برای به دستآوردن سهم بازار از نسبت صادرات هر کشور نسبت به کل صادرات جهانی استفاده شده است. یعنی:
i 1,...., K x i Si
Σx i
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. Theil Entropy 2. Kay 3. Hannah 4. Hall 5. Tideman
04 پژوهشنامه بازرگانی
ب) شاخص هرفیندال ـ هیرشمن (HHI)
این شاخص عبارت از حاصل جمع توان دوم سهم بازار کلیه کشورهای فعال در عرصـه جهانی است. HHI شاخص هرفیندال و Si سهم بازار کشـور iام و K تعـداد کشـورهای فعـال در عرصه جهانی میباشد.
