بخشی از مقاله
چکیده:
امنیت موضوع و دغدغه بسیار مهم و رایج حیات بشری از گذشتههای دور تا کنون محسوب میشده و با گذر زمان نه تنها نقش و کارکرد آن کاهش نیافته، بلکه هر روز بر اهمیت و ابعاد آن نیز افزوده شده است. از طرفی، با رشد سریع جمعیت شهرنشین و در نتیجه گسترش بی رویه شهرها، آنها به مراکز ناهمگن جمعیتی، اقتصادی،اجتماعی و فرهنگی تبدیل شدهاند؛ به نحوی که افزایش و تعمیق شکاف های اقتصادی-اجتماعی،گسترش فقر و حاشیه نشینی، افزایش جرم و جنایت و رشد کم سابقه ناهنجاری های اجتماعی از یکسو و چالش هایی محیطی همچون آلودگی و کمبود منابع آب، آلودگی هوا و ...از سوی دیگر، موضوع »امنیت شهری« را به چالش اصلی برنامه ریزان و مدیران شهری تبدیل کرده است. بر این مبنا، این پژوهش تلاش دارد به بررسی نقش و جایگاه مولفه امنیت در شهر اسلامی بپردازد و با استناد به متون و منابع اسلامی قواعد، اصول و معیارهایی را که اسلام برای ایجاد شهر و جامعه امن مطرح کرده است مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار دهد. این پژوهش از حیث ماهیت و روش توصیفی-تحلیلی و از نظر هدف کاربردی محسوب می شود. یافته های پژوهش
1 دانشیار جغرافیای سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد
2 دانشجوی کارشناسی ارشد جغرافیای سیاسی . دانشگاه فردوسی مشهد
مبین آن است که از منظر اسلام، برقراری امنیت در شهر و جامعه انسانی بسیار مهم تلقی شده است، به طوریکه در قرآن کریم به صراحت از امنیت به عنوان مهمترین عامل زمینه ساز رفاه و فراوانی نعمت یاد شده است و در نهج البلاغه نیز مهمترین وظیفه حاکم اسلامی برقراری امنیت و آرامش در شهرهای اسلامی ذکر شده است. نتایج پژوهش نشان می دهد دین اسلام در قالب آیات، روایات، احادیث، سنت و...برای ابعاد مختلف شهر اسلامی از جمله مولفه امنیت درجامعه و شهر اسلامی اصول، قواعد و راهکار هایی مشخصی دارد که تبعیت و اجرای آنها می تواند تضمین کننده امنیت در جامعه شهری و ایجاد »شهر امن« باشد.
واژگان کلیدی: شهر امن، امنیت، اسلام، شهر اسلامی، شاخص
(1مقدمه:
امنیت، از مفاهیم مهم، پیچیده و تا حدی انتزاعی است که به عنوان یک نیاز ضروری در عرصه های مختلف فردی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی مطرح است.امنیت از نیازها و ضرورت های پایه ای فرد و جامعه تلقی می شود که فقدان و یا اختلال در آن، پیامدها و بازتاب های نگران کننده و خطرناکی به دنبال دارد(ساروخانی،هاشم نژاد،.(82:1390 بسیاری از متفکران امنیت را به فقدان تهدید تعریف کردهاند (مظاهری و اقارب پرست،(1389 چنانکه باری بوزان امنیت را عبارت از »محافظت در برابر خطر،احساس ایمنی و رهایی از تهدید« دانسته است(بوزان،.(52 :1378البته همچنانکه ماندل از صاحب نظران حوزه امنیت اذعان می کند، امنیت به لحاظ مفهومی، چهره ای متغیر دارد و از همین رو ارائه تعریفی جامع و کامل از امنیت، مستلزم بررسی و تحقیق در خصوص مفاهیم کلیدی چون تهدید، قدرت و ساختارهای جامعه است(وارثی، .(438 :1387 شاید بتوان این تعریف از امنیت را تعریفی جامع دانست که:» امنیت احساس برخاسته از وجود ساختارها و فرایندهایی است که در پرتو آن ها فرد یا واحد، خود را در بر هر گونه گزند( عینی یا ذهنی) پایدار و ماندگار تلقی می کند(کاویانی راد،.(87:1390
مفهوم امنیت در شهرها طی دهه های گذشته با رشد و توسعه شهرنشینی و گسترش کلانشهرها و پیچیده تر شدن روابط اجتماعی شهروندان در شهرها از حالت اولیه و جنبه های فیزیکی محسوس خارج شده وابعادمختلف اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی را در بر گرفته است(موسوی و همکاران،.(40:1390 به تعبیری دیگر،گسترش فیزیکی و اجتماعی شهرها و تبدیل شدن آنها به مراکز
ناهمگن جمعیتی، اقتصادی،اجتماعی و فرهنگی از یکسو و افزایش و تعمیق شکاف های اقتصادی-اجتماعی در جامعه شهری از سوی دیگر زمینه را برای بروز رشد بیرویه و لجام گسیخته ناهنجاریهای اجتماعی به ویژه در نواحی مرکزی شهرها فراهم آورده است(زیاری،.(9:1390 از این رو، امروزه امنیت شهری به عنوان یکی از مسائل مهم در مباحث مدیریت و ساماندهی شهری به ویژه در کلانشهرها مطرح است و ضرورت طراحی یک جامعه امن بر پایههای روابط و مناسبات سازگار نظیر ارزشها و ایدهآلها، واقعیتها، منافع و مصالح و ... کاملااحساس میشود(خورشیدوند، .(31 :1388
به اعتقاد اکثر صاحب نظران، جهان بینی و نگرش های دینی و فرهنگی تاثیر زیادی بر شکل گیری فضاهای انسانی دارند و تاثیر جهان بینی و فرهنگ جامعه بر شکل گیری شهر و محیط زندگی در جوامع مختلف امری پذیرفته شده است(پاپلی، .(6 :1369 بر این اساس، در فضاهای جغرافیایی چون شهرها تقریبا هیچ شکل،فضا، عملکرد و تناسب و ارتباطی را نمی توان یافت که بتواند مستقل از مبانی فرهنگی و جهان بینی جامعه شکل گرفته باشد(نقی زاده،.(378 :1381 از همین روست که در مقوله شهر و جامعه شهری نیز
بحث اصول و آموزه های دینی و اسلامی مطرح است و با واژه هایی چون »شهر اسلامی«، »شهر مسلمین«، »شهرسازی اسلامی« ، »شهر دوره اسلامی« و....روبرو هستیم(بمات،.(11- 18 :1369 در واقع، دین اسلام به عنوان دینی جامع و کامل، مدعی در اختیار داشتن اصول، قواعد و آموزه هایی مفید در تمامی ابعاد مادی و معنوی زندگی فردی و اجتماعی بشراست. موضوع شهر اسلامی و ابعاد و مولفه های آن از جمله امنیت درشهر اسلامی، نیز از جمله این موارد است و جهان بینی اسلامی برای استقرار امنیت در جامعه و شهر اسلامی، اصول و معیارهای خاصی را ارائه می نماید. این پژوهش تلاش دارد به بررسی و تحلیل مولفه امنیت در شهر اسلامی بپردازد و با استناد به منابع اسلامی به بررسی و تبیین اصول،قواعد و شاخص هایی امنیت سازی بپردازد که در مورد کالبد و ساختار فیزیکی شهر یا جامعه شهری در دین اسلام وجود دارد. البته همچنان که ذکر شد ممکن است بین اندیشمندان در مورد برخی مفاهیم چون شهر اسلامی، شهر مسلمین، شهر دوره اسلامی و..تفاوت هایی در دیدگاه وجود داشته باشد که بحث در مورد آن در این مقاله نمی گنجد.
(2فرضیه تحقیق:
سوال اصلی پژوهش این است که نگرش اسلام نسبت به مقوله امنیت در شهر اسلامی و جامعه شهری چیست و دین اسلام برای استقرار امنیت در جامعه شهری در دو بعد کالبدی و اجتماعی چه اصول و قواعدی را طرح می کند.مفروض اصلی این پژوهش آن است که دین اسلام در قالب آیات، روایات،
احادیث، سنت و...برای ابعاد مختلف شهر اسلامی از جمله مولفه امنیت درجامعه و شهر اسلامی اصول، قواعد و راهکار هایی مشخص دارد که تبعیت و اجرای آنها می تواند تضمین کننده امنیت در جامعه شهری باشد.
(3روش شناسی تحقیق:
این پژوهش از حیث ماهیت و روش توصیفی-تحلیلی و از نظر هدف کاربردی است. اطلاعات پژوهش عمدتا به شیوه اسنادی و با مراجعه به کتب، مجلات، مقالات، منابع اسلامی چون قرآن، نهج البلاغه، رساله حقوق امام سجاد و ...گردآوری شده است. لازم به ذکر است در مورد شاخص ها و عناصر شکل دهنده شهرهای اسلامی دو دیدگاه وجود دارد؛ دیدگاه اول: کالبد پردازی واصالت به کالبد ودیدگاه دوم: اصالت به بعد معنوی شهر اسلامی است(رضایی مقدم،(212:1389در واقع دین اسلام بیش از آنکه به دنبال ارائه ساخت کالبدی مشخصی از شهر باشد بیشتر به دنبال مفهوم خاصی از شهرنشینی می باشد. مفهومی که عوامل گوناگونی امنیت فراگیر در تمامی زوایای زیست در یک شهر از جمله آزادی بیان و عقیده، پایداری و تعامل با محیط زیست، تجارت پاک و سالم و فقدان دروغ و گناه، تجلی تعالیم و ارزشهای والای اسلامی در ساخت کالبدی شهر و..را شامل می شود. بر این اساس، امنیت در جامعه و شهر اسلامی ضمن داشتن مشترکات فراوان، با مفهوم و ابعاد امنیت در سایر جوامع تفاوت های اساسی نیز دارد. امنیت در شهر اسلامی و جامعه مسلمین مشتمل بر ابعاد متفاوتی است که اهم آنها عبارتند از" امنیت اجتماعی، امنیت در مقابل هجوم بیگانه، امنیت در مقابل بلایای طبیعی، امنیت در مقابل عوارض فعالیت های انسان، امنیت در مقابل وسواس شیطانی و مصرف گرایی و رقابت مادی، امنیت روانی در مقابل ساخته های انسان و امنیت ضعفا در برابر اقویا و امنیت مردم در مقابل حاکمان" (متقی و همکاران:.(179:1392
(4 پیشینه پژوهش :
موضوع شهر اسلامی و مولفه ها و شاخص های آن از جمله موضوعاتی است که هنوز چندان که بایسته و شایسته است در مورد آن پژوهش صورت نگرفته است. به طوریکه در این مورد تعداد کتب معتبر کم و شاید یکی از بهترین منابع کتابی است که به زبان عربی توسط نجم الدین بمات اندیشمند اسلامی نوشته شده است و به فارسی برگردانده شده است. در کنار این اثر ارزشمند، دو اثر دیگر تالیف شده است که به شهر اسلامی و مولفه های آن پرداخته اند. یکی از این کتاب ها شهر اسلامی نام دارد که توسط سید جعفر عاملی تالیف شده و دیگری کتاب الگوی شهر اسلامی است که توسط رحیم پور ازغدی نگاشته شده است. سایر منابع مرتبط با این موضوع عمدتا مقاله هایی است که به منظور پرهیز از اطاله کلام در قالب جدول زیر به طور مختصر مورد اشاره قرار گرفته است:
جدول : 1 پیشینه پژوهش
ردیف
1
2
3
4
5
6
7
8
9
پژهشگران سال
حمید رضا 1392
وارثی
افشین متقی 1392
و مهدیه
حامد، محبوبه
حامد
محمد مؤیدی 1392
و عبدالهادی
دانشپور
طاهره نصر 1392
سیروس 1392
شفقی
مشکینی و 1391
همکاران
احمد پور 1389
احمد و
سیروس
موسوی
سید علی نقی 1387
ایازی
عباسعلی 1387
سنایی و
زینب
احمدوند
عنوان پژوهش
ویژگی های شهر اسلامی شهر اسلامی بستر
امنیت و احساس امنیت شهروندان
جستجوی مولفه های سازنده شهر اسلامی در قران کریم و بازتاب های اجتماعی آن در کالبد شهر راهکارهایی برای بحران
هویت شهر معاصر در واکاوی مولفه های شهر اسلامی ساختار فضای شهر
اسلامی و امنیت آن برسی تاثیر اصول سنتی اسلام در شهر های اسلامی
ماهیت اجتماعی شهر اسلامی
تبیین اندیشه اسلامی پیرامون شهر و شهرنشینی با تاکید بر متون دینی
برخی از اصول حاکم بر مناسبات شهر سازی و شهروندی در متون اسلامی
گزیده ای از پژوهش
تلاش شده است عناصر شهر اسلامی مورد بررسی قرار گیرد و در پایان به بررسی آثار وقف در شهر اسلامی پرداخته شده است.
به بررسی ویژگیهای شهر اسلامی از منظر امنیت بخشی آن پرداخت و به این نتیجه رسیده که شهر اسلامی دارای پتانسیل های قوی جامعه امن بوده و می تواند به خوبی فضای امن برای شهروندان فراهم آورد.
در این مقاله به تحقیق و تتبع در آیات قران به دنبال دستیابی مشخصه های شهر اسلامی در جهت توانایی برای باز تولید شهری مبتنی بر اصول و آموزه های دینی می باشد.
نویسنده با نگاهی به ادراک محیطی در شهر اسلامی و تاثیرگذاری محیط اجتماعی و محیط کالبدی شهر اسلامی سیمای شهر اسلامی را به تصویر می کشد.
به بررسی ساختارهای مدل شهر اسلامی و عامل دفاع در آن پرداخته اند.
برخی از اصول اساسی مورد عمل در جامعه مسلمانان که ریشه در جهان بینی دینی دارد در قالب جامعه محله، خانواده و فرد در شکل گیری سکونتگاه های مسلمانان مورد بررسی قرار داده است و معتقد است که اسلام روشی برای زندگی با آرمانهای والای اجتماعی یک مرجع قانونگذار برای تحمل قوانین خود به مردم ومحیط می باشد.
ماهیت اجتماعی شهر اسلامی بیانگر ویژگی های اجتماعی جوامع شهری در قلمرو و حاکمیت دین اسلام و ارتباط آن با آموزه های دینی اسلام است و مقایسه تطبیقی با شهر غربی مورد نظر ماکس وبر انجام می شود.
ویژگی های مطلوب شهر اسلامی از منظر متون دینی گردآوری شده و در ادامه استراتژی های تحقق چنین شهری از منابع دینی استخراج گردیده و آسیب های احتمالی چون حاشیه نشینی، شکست سازمان های سنتی شهر اسلامی، زوال تجانس اجتماعی و... که در تحقق آن موجب می شود را بیان نموده است.
بررسی مولفه های و ویژگی های شهر پرداخته و از نظر کالبدی مهم ترین مولفه های شهر اسلامی شهر را بررسی نموده است.
10 فیاض انوش و 1387
عباسعلی
سنائی راد
11 جمال محمدی 1387
و شیخ بیگلو
12 اصغر افتخاری 1383
( منبع:نگارندگان)
شاخص های کالبدی و سعی در آوردن تصویری از خانه اسلامی که براساس متون اسلامی
فرهنگ خانه در منابع باشد، داشته و با توجه به اینکه هر خانه دو شاخصه ظاهری و فرهنگ
اسلامی داخلی برخوردار است به ترسیم سیمای خانه در اسلام اقدام نموده
است.
کارایی شهر اسلامی در تاکید می شود که بدون شک رجوع به اصول نظری و عملی شهر
مواجهه با چالش های اسلامی به عنوان یک پارادایم کامل و یک پارچه راه گشای مشکلات
شهری امروز کنونی خواهد بود.
نشانه های ساخناری مجموع ملاحظات انتقادی و تحلیل مولف پاره ای چند از آموزه های
امنیت اسلامی(مطالعه اسلامی در خصوص امنیت را عرضه می دارد که به زعم نگارنده با
موردی حکومت نبوی) استناد به الگوی دوله رسول می توان به آن عنوان نظریه امت امنیتی
را اطلاق کرد.
(5 مبانی و چارچوب نظری:
(5-1امنیت، ابعاد و ویژگی ها:
امنیت مفهومی ذهنی و نسبی است که بر پایه اصول متعددی در یک جامعه پدیدار و استمرار می یابـد. بـه طور کلی امنیت را می توان از نقطه نظر اجتماعی و فرهنگی، وضعیتی آرام تلقی کرد کـه انسـان در نهایـت ایمنی نسبت به جان، مال، ناموس، حیثیت، هویت، ارتباطات، تفکرات، ارزش ها و ...خود چه در زمان حال
æ چه در آینده اطمینان داشته و شبانه روز را با تحمل حداقل ریسک ممکـن سـپری سازد(صـالحی امیـری، .(51 :1390 همچنین امنیت را می توان به مفهوم مصونیت از تعرض و تصرف اجباری بدون رضـایت و در مورد افراد به نبود هراس و بیم نسبت به حقوق و آزادی و مصون بودن از تهدید و خطر مرگ، بیماری، فقر
æ حوادث غیر مترقبه و در کل هر عاملی که آرامش انسان را از بین ببـرد، تعریـف نمود(مانـدل،.(41 :1377 نکته مهمی که در مورد امنیت قابل ذکر است، و تا حد زیادی به امنیت شهری مربـوط مـی شـود، موضـوع مرجع امنیت می باشد. به اعنقاد کارشناسان برای امنیت می توان سه رکن قائل شد که عبارتنداز:چـه کسـی، چگونه و چرا. پاسخ به سوال یک،مرجع امنیت را برای ما مشخص می کند. در بحث از »مرجع امنیـت« بـه طور کلی می توان چهار دیدگاه متفاوت را از یکدیگر تمییز داد،که عبارتنـد از: امنیـت رژیم،امنیـت دولـت، امنیت ملت و امنیت فرد(انسان)(افتخاری،.(34 :1383
(4-1-1 ابعاد امنیت :
اندیشمندان بر اساس دیدگاهها و رویکردهای مختلفی به تعریف و طبقه بندی امنیت پرداخته اند. به عنوان نمونه بر اساس یکی از این تقسیم بندی ها، امنیت به دو بخش امنیت درونی و بیرونی تقسیم می شود. امنیت درونی یا امنیت روانی یکی از مهم ترین فاکتورهای زندگی سالم هر فرد را تشکیل می دهد. نیاز جامعه سالم و انسانی به امنیت روانی برای رشد و تحول در ابعاد گوناگون زندگی بیشتر از نیاز به آسایش و رفاه است زیرا در سایه امنیت و آرامش روانی است. تامین امنیت در همه ابعاد آن به ویژه امنیت روانی و ارامش جمعی مهم ترین وظیفه و مسئولیت دولت ها و خواسته ملت ها و جوامع به شمار می رود (حسنی و همکاران، .(77:1390 علاوه بر این امنیت در جامعه شناسی حداقل دارای سه وجه است. بقا، توسعه و رضایت، رهایی و زیبایی. بقا به مصونیتی معطوف است که حیات و ادامه هستی را تضمین کند. وجه رضایت مرحله بالاتری از بقاست و به مصونیتی معطوف است که خشنودی و رضایت را از ادامه حیات تضمین میکند. زیبایی، دربرگیرنده رهایی است و بر وجوه آزادگی و آزاداندیشی توجیه میکند(نویدنیا، .(60 :1388 از دیدگاهی دیگر، امنیت از سه لایه اصلی و متکامل تشکیل شده که عبارتند از: امنیت فردی، امنیت اجتماعی و امنیت ملی(عنایت و همکاران،.(82:1391همچنین ابعاد و اجزای امنیت انسانی بر اساس گزارش توسعه انسانی 1994 (سوبینی، .(13:1390 در قالب جدول زیر نشان داده شده است:
جدول :2 ابعاد امنیت انسانی
امنیت اقتصادی برخورداری افراد از درامد پایه یا از طریق اشتغال درامدزا،یا به وسیله شبکه سلامت اجتماعی
امنیت غذایی دسترسی افراد به غذا به واسطه دارایی، شغل و یا درآمد فردی
امنیت سلامتی رهایی انسان از امراض مختلف و بیماری های کشنده و دسترسی وی به خدمات درمانی
امنیت زیست محیطی بر پاکی زمین، هوا و آب دلالت می کند که بقای زندگی را ممکن می سازد.
امنیت فردی رهایی انسان از جنایت و خشونت و به ویژهرهایی زنان و کودکان که آسیب پذیرتر هستند
امنیت اجتماعی حرمت فرهنگی و آرامش و صلح درون جامعه که انسان در آن زنگی و رشد می کند.
امنیت سیاسی حمایت از انسان در برابر نقض حقوق بشر
(سوبینی،(13:1390
یکی از جامع ترین تقسیم بندی های مقوله امنیت توسط باری بوزان از صاحب نظران اصلی این حوزه صورت گرفته است. بوزان امنیت را به پنج بعد امنیت سیاسی،اقتصادی،فرهنگی-اجتماعی، نظامی و زیست محیطی تقسیم کرده است. با توجه به اینکه در امنیت شهر اسلامی عمدتا ابعاد فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی امنیت مطرح است، در ادامه مطلب به اختصار این سه بعد تعریف می شود: امنیت اجتماعی در هر جامعه ای به مفهوم وجود شرایطی است که در آن آرامش خاطر و امنیت جامعه نسبت به سلامت جسم، جان، مال،
معیشت، حیثیت، آموزش، مسکن و تمامی ارزش های مادی و معنوی همه ی افراد و گروه های اجتماعی، به طور نسبی در چارچوب قوانین کشور در برابر تهدیدها تأمین شود (بوزان،.(125 :1378 به عبارت دیگر، منظور از امنیت اجتماعی، توانایی یک جامعه برای دوام ویژگی های اساسی آن در فرایند تغییرات محیطی و در برابر تهدیدات واقعی یا احتمالی و به طور خاص امنیت اجتماعی، توانایی محافظت و شرایط قابل پذیرش برای تکامل الگوهای سنتی زبان، فرهنگ، پیوندهای اجتماعی، هویت ملی، مذهبی(مذاهب)و رسوم اجتماعی می باشد. امنیت فرهنگی، عبارت است از ایجاد وضعیتی مطمئن، آرامش بخش و خالی ازهرگونه تهدید و تعرض در انسان، نسبت به دین، افکار، اخلاق، آداب و رسوم، باورها، ارزش ها، میراث فرهنگی، آثار ادبی و ...به عبارت دیگر، مصونیت فرهنگ فرد و جامعه از هر گونه تعرض و تهدید را امنیت فرهنگی می گویند. در نهایت امنیت اقتصادی و مالی به معنای ایجاد آنچنان نظمی در اجزا و بخش های مختلف اقتصادی جامعه است که افراد را از احساس خطر نسبت به کمبود و فقدان لوازم و امکانات اساسی مورد نیاز خود مصون دارد. جود امنیت را در این بعد، با شاخص هایی نظیر سرمایه گذاری ها، توزیع عادلانه ثروت، استفاده از امکانات به طور یکسان، مبارزه با مفاسد اقتصادی و اداری، اختلاس، ارتشا، کاهش عوارض مختلف دولتی و تعرفه های معقول و غیرضرو ری و ثبات بازار مشخص می سازند(صالحی امیری، .(56:1386 نمودار زیر ابعاد مختلف امنیت را به تصویر می کشد.
نمودار: 1 ابعاد و سطوح مختلف امنیت
(منبع:از نگارندگان)
(5-1-2 مکاتب و رویکردهای امنیتی :
مکاتب امنیتی به سه دسته عمده و اساسی پوزیتیویست، سازهانگاران و مکاتب پست پوزیتیویست تقسـیم شدهاند که به ترتیب بر امنیت وجودی، امنیت رفاهی و امنیت معنابخش تاکید دارند.بر اساس دیدگاه نظریه پردازان مکتب پوزیتیویست چون والتز، مورگنتا و شویلر، امنیت با هدف حفظ و بقای وضع موجـود، بـر نظم بخشی استوار است. این مکتب پاسداری از وضع موجود را دال بر امنیت دانسته است .به این معنا که فرد، گروه، شهر، کشور و یا هر مرجع امنیتی دیگر، وقتی قادر به حراست و نگهداری از حیات خود باشد و بتواند هستی خویش را تضمین نماید، به امنیت دست یافته است از این رو، پوزیتیویست ها بـر امنیـت وجودی تاکید دارند.امنیت در این وادی برابر و مترداف نظم تلقی شده است و هر چه بتوان محیط فرد و افراد جامعه را تحت قاعده و هنجارها به سوی برقراری نظم سوق داد، امنیت محقق مـی گـردد. اطاعـت افراد
از قوانین رسمی جامعه و رفتار مبتنی بر عرف و رسوم جاری، نظم زندگی را تضمین می کند و امنیت برقرار می ماند. به اعتقاد پوزیتیویست ها، برای تحقق نظم و امنیت باید با خطرات و تهدیداتی که مخل جان و حیات افراد جامعه می باشد، نظم هنجاری جامعه را از بین برده و موجب آسیب به شهروندان می شود به مقابله پرداخت.نکته مهم اینکه در این مکتب ابزارهای زور و قدرت کارآمدترین تجهیزات برای مقابله با خطرات در نظر گرفته شده اند(نوید نیا،.(93 :1389
در کنار دیدگاه پوزیتیویستی، مکاتب سازه انگاران قرار دارد که به تعبیری حلقه واسط میان نظریات پوزیتیویست وپست پوزیتیویستی است و آدلر، بارنت، الکساندر ونت برخی از مهمترین نظریه پردازان آن هستند. بر اساس دیدگاه این مکتب، امنیت برابر آسایش است و هر آنچه که موجبات دغدغه، تشویش واز بین رفتن آسودگی و آرامش شود، ناامنی تلقی می کنند .از اینرو، تئوریسین های سازه انگار، برای امنیت حوزه معنایی گسترده و وسیعی قائل هستند، به گونه ای که تمام شئونات و ابعاد زندگی انسان را در برمی گیرد .آنان بر امنیت رفاهی تاکید دارند و با ایجاد بسترهای دستیابی به رفاه، امکانات و فرصت ها، نگرانی ها را زدوده و آرامش و آسایش را ایجاد می کنند.سازه انگاران مقابله با جرایم را شرط لازم برای تحقق امنیت در نظر می گیرند، اما بیشتر بر پیشگیری از خطرات، تهدیدات وآسیب ها به عنوان شرط کافی تاکیددارند.آنان معتقدند در بسیاری از موقعیتهای اجتماعی اگر مکانیسم های پیشگیری صحیح عمل نمایند، جرم و تخلفی رخ نخواهد داد و بر این امر تاکید می کنند که پیشگیری زمانی قادر به کاهش جرایم و خطرات است،که امکانات لازم آماده سازی شده باشند و در جهت هدف امنیتی برنامه ریزی و مدیریت شوند. با توجه به این چشم انداز، قدرت و زور بهترین و کارآمدترین ابزارهای امنیت بخشی نیستند و باید
از ابزارهای ارتباطی و فرهنگی در کنار توان نظامی بهره جست؛یعنی با آموزش، اطلاع رسانی، آگاهی بخشی از اضطراب،ترس،خطرات کاست و آسودگی وآرامش را بایادگیری رویه های پیشگیری فراهم نمود (نویدنیا، .(64 :1388 در نهایت گروه سوم افرادی مانند استیو اسمیت،استفن وات،اشلی و والکر هستند که به رویکرد و مکتب پست پوزیتیویست تعلق دارند و به تعبیری در مقابل پوزیتیویست قرار می گیرند. بدین معنی که پوزیتیویست ها بر خطرات عینی، تهدیدات فیزیکی، مقابله های سخت افزاری، رویه های نظامی گری تاکید دارند، حال آنکه پست پوزیتیویست ها، به جنبه های ذهنی و فرهنگی، تقابلات نرم افزاری و مناسبات تمدنی پرداخته و از حوائج مشترک چون تامین جان و مال گذر کرده و بر معنابخشی و شکوفایی زندگی معطوف هستند؛از اینرو، امنیت معنابخش را مطرح می نمایند. در واقع حوزه معنایی امنیت در مکاتب پست پوزیتیویستها، جنبه خاص و ویژه انسانی پیدا کرده است که همانا تاکید برآزادی و آزاد پروری است .به اعتقاد این نظریه پردازان، امنیت زمانی محقق می گردد که هر فرد انسانی آزاد به انتخاب راه و روش زندگی خویش است و هر آنچه را با تدبیر و اندیشه خویش جستجو می نماید، می تواند به دست آورد(سیف زاده،.(31:1388 در واقع امنیت معنابخش، به شرایطی اشاره دارد که انسان بتواند در آن شرایط، توانمندیهای خود را بروز داده و به هر آنچه که در نظر دارد (البته در بُعد پاسداری از منش و هویت انسانی) دست یابد. پست پوزیتیویست برای رسیدن به امنیت مورد نظر خود، بر ایجاد توانمندی، بالابردن ظرفیتهای انسانی، پرورش استعدادهای بشری تاکید دارند، که زیستی شایسته را برای انسان به ارمغان آورده و آزادی را در روح و جان او می پرورد. این امر، به معنای غفلت از خطرات، تهدیدات و جرایم نیست، بلکه توجه بر جنبه های انسانی است که سایر مکاتب به فراموشی سپرده شده اند .بی عدالتی، فقر،نابرابری، تبعیض، خشونت از جمله مواردی هستند که موجب تهی شدن ارزش های انسانی از زندگی شده و به سلطه و اسارت انسان دامن می زنند و آزاداندیشی و آزاد زیستی را می ربایند. این مکتب بیشتر از سایر مکاتب به وضعیت اقوام، اقلیت های مذهبی، زنان و کودکان، اقشار پایین، طبقات کارگری و ،وضعیت زندانیان و...پرداخته است(ماندل،.(18 :1379این سه مکتب، در نگرش خود بر امنیت در مفاهیمی چون هدف،معنا، رویه، ابزار و بعد با یکدیگر دچار تفاوت دیدگاه هستند که در قالب جدول زیر نشان داده شده است(زرقانی و همکاران،.(5:1391
جدول :3 نگرش به امنیت و ابعاد آن از منظر مکاتب مختلف
امنیت پوزیتیویست سازه انگاران پست پوزیتیویست
هدف بقا و حفظ وضع موجود توسعه و تغییرات لازمه بازیابی و بهزیستی
معنا نظمبخشی آسایش بخشی آزادپروری
رویه مقابله و مبارزه با خطرات و پیشگیری از آسیبها تولید منافع
تهدیدات آمادهسازی امکانات بازسازی سرمایهها
ابزار زور، قدرت، اجبار اقناع، توافق، گفتمان حمایت، مراقبت، مدارا
بُعد امنیت وجودی امنیت رفاهی امنیت معنابخش
(منبع:زرقانی و همکاران،(125 : 1391
(5-2امنیت شهری:
شهر به عنوان پیشرفته ترین مجتمع زیستی اثراتی بی بدیل بر روان و رفتار شهروندان خود دارد. با توجه به اینکه انسان فضا را می سازد و فضا انسان را؛ تاثیر شهر بر شهروندان و شهروندان بر شهر به عنوان فرایندی کنش- واکنشی در دوره های زمانی مختلف برای متخصصان امر پذیرفته شده است(نوروزی و همکاران،.( 1392:416 با رشد و توسعه شهر نشینی و گسترش کلان شهر ها و پیچیده شدن روابط اجتماعی شهروندان در شهرها، امنیت در شهرها، از حالت اولیه و جنبه های فیزیکی محسوس خارج شده و ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی را در بر گرفته است (بهیان و فیروزآبادی،.(103:1392 در واقع تحولات دهه های اخیر سبب شده است تا امکانات جدید شهرهای امروز مانند گذشته قادر به تامین آرامش و امنیت شهروندان نباشد و شهرها به دلیل تمرکز بالای جمعیت و فعالیت های خارج از مقیاس انسانی و فراوانی انسانی و فراوانی ماشین از شاخص های آرامش و امنیت فضای شهری کم کم فاصله گرفته اند (گلی، .(144:1390 به طوریکه امروزه تامین امنیت همه جانبه و پایدار، یکی از مهمترین مسایل شهرها است و این امر تاثیر قابل توجهی بر رضایت شهروندان دارد (اصغرپور و کامل قالیباف،.(4:1392 ضمن اینکه اساسا امنیت، شرط لازم برای حیات و زندگی شهری محسوب می شود و هرچه شهرها ضریب ایمنی بالاتری داشته باشند، میزان تعاملات و مناسبات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی بیشتر خواهد بود و بالعکس هرچه ضریب ایمنی شهرها کمتر باشد، افراد در فضای رعب و وحشت قرار گرفته و سطح مراودات و مبادلات کاهش یافته و از نظر کیفی آسیب میبیند. (کامران و شعاع برآبادی،.(55:1389 از همین روست که صاحب نظران امنیت شهری را یک پیش شرط ابتدایی و ضروری برای توسعه اقتصادی و اجتماعی است و لذا هر نوع توسعه شهری بدون امنیت امکان پذیرنخواهد بود(صارمی و صارمی،.(8:1390 نتایج پژوهش ها نشان می دهد افرادی که در فضای فیزیکی و اجتماعی سالمی به سر می برند به لحاظ ایمن بودن محیط اطرافشان ضریب احساس امنیت بالایی را نسبت به کسانی دارند که فضای اطرافشان آینده از اختلافات و بی نظمی هایی است که باعث به وجود آمدن احساس ناامنی در جسم و روان شان می گردد وضریب احساس امنیت آنان را کاهش می دهد(بهیان و فیروزآبادی،.(108:1392 در واقع، بعد عینی امنیت ارتباط مستقیمی با ویژگی های فیزیکی فضاهای شهری دارد. یک فضای شهری مناسب تا حد زیادی تامین کننده امنیت و فضاهای نامناسب از بین برنده آن و زمینه ساز انواع آسیب ها و معضلات است.(اصغرپور و کامل قالیباف،.(4:1392
در ایجاد و تداوم احساس امنیت در شهر و جامعه شهری، مولفه های مختلفی تاثیر گذار هستند، ویژگی های کالبدی و فضایی، وضعیت اقتصادی و اجتماعی، شاخص های معنوی و ...هر کدام بنوبه خود نقش موثری در امنیت بخشی به شهروندان دارند. به عنوان نمونه، فضای شهر از جمله عوامل تاثیرگذار بر احساسات مختلف افراد به ویژه احساس امنیت آنان می باشد. فضای شهری بستر زندگی و فعالیت اصلی شهروندان محسوب می شود و بیشترین ارتباط را با مردم و محیط زندگی برقرار می کند و در نتیجه در هویت بخشی و دادن احساس آرامش به شهروندان نقش به سزایی دارد؛از اینرو، برای استقرار امنیت بایستی متناسب با ویژگی های افراد و گروه های سنی،جنسی، قومی، مذهبی،اجتماعی و...محیطی امن، سالم، پایدار
æ جذابی فراهم کرد.درواقع همچنانکه در بحث قبل اشاره شد، احساس امنیت زمانی به بهترین وجه درجامعه شهری شکل خواهد گرفت که به همه ابعاد و قالب های امنیت بخش چون امنیت وجودی، رفاهی
æ معنا بخش پرداخته شود. به عبارت دقیق تر، امنیت شهری در مفهوم تضمین آسودگی و آرامش شهر و تمام شهروندان، دارای دوایر و لایه های متعددی است که حداقل سه نیاز امنیتی عمده یعنی امنیت وجودی، رفاهی و امنیت معنابخش را در برمی گیرد، که این نیازها با سازوکارهای امنیتی مخصوص به خویش تامین می شوند .چنانکه امنیت وجودی در سایه مقابله با مجرمین به کمک ابزارهای زور و قدرت تحقق می پذیرد. امنیت رفاهی مورد بحث سازه انگاران، در بستر فراهم سازی امکانات و تسهیلات زندگی،درصدد پیشگیری از آسیب ها برآمده و آسایش را برای شهروندان به ارمغان می آورد و در نهایت، امنیت معنابخش که پست پوزیتیویست ها از آن سخن گفته اند، با حمایت و مراقبت از شهروندان به تولید
æ بازسازی سرمایه های انسانی پرداخته و آزاد زیستی را تحقق می بخشد. لازمه تامین هر نیاز امنیتی به کارگیری ابزارهای شناخت شده الگوی امنیتی مربوطه است. برای دستیابی به امنیت وجودی نمی توان از الگوی سازه انگاران استفاده نمود و برای داشتن امنیت رفاهی به سراغ برنامه های پوزیتیویست ها رفت.(نوید نیا، .(91-4 :1389 لازم به ذکر است این سه بعد امنیت در عرض همدیگر هستند، یعنی داشتن شهری امن، سالم همراه با آرامش و رفاه برای شهروندان نیازمند برنامه ریزی برای تحقق و تامین هر سه دسته نیاز امنیتی می باشد، موضوعی که به نظر می رسد در شاخص های شهر اسلامی قابل طرح و اجرا باشد.
-6 بحث و تحلیل:
(6-1 شهر اسلامی:
به اعتقاد اندیشمندانی چون بمات، شهر اسلامی عبارت است از نمایش فضایی شکل و ساختمان اجتماعی، که بسیاری از ویژگی های کالبدی و فضایی آن همچون فرم های ارتباطی و عناصر تزیینی بر اساس ایده آل های اسلامی و آموزه های دینی شکل گرفته است(بمات، .(11 :1369 اطلاق عنوان شهر اسلامی و تسری آن به شهر های مسلمانان از قرن نوزدهم توسط مسشرقان با این فرض آغاز شد که این شهرها از نظر کالبدی، جلوه گاه تجلی خاصی از اصول و ارزشهای اسلامی هستند و به همین سبب از شهرهای سایر تمدن ها و فرهنگ ها متمایز هستند. از آن دوران به بعد شهر اسلامی که به شهرهای ساخته شده توسط مسلمانان و محل زندگی آنان اطلاق می گردید، به مرور در نوشته ها و اثار مربوط به تتبعات شهری سکونت گاههای مسلمین، بر این اساس که با حریم فیزیکی یا ذهنی خاص خود تجلی جامعه فرهنگی متمایز از سایر تمدن ها هستند، در ادبیات غرب تثبیت شد( نقی زاده و همکاران،.(148 :1392 در واقع، شهر اسلامی از حیث کالبدی، فرهنگی، تاریخی و معنوی دارای ویژگی های خاصی است که بر گرفته از اصول و معیارهای اسلامی می باشد. در این شهرها ارتباط ذاتی، کلی و ساختاری بین یک دین و فضای ساخته شده شهری و مناسبات فردی و اجتماعی مشاهده می شود(محمدی و دیگران، .(25 :1391 به عقیده برخی صاحبنظران، در جهان اسلام شهرهای متعددی هستند که تا حدودی بیانگر چهره شهر اسلامی هستند. قبل از همه شهر مکه است و به ویژه شهر مدینه که بر اساس اصول حقوق اسلامی توسط پیامبر اسلام شکل گرفته است. شهرهای دیگر چون کوفه، بصره، قیروان، دمشق، فاس، بغداد، استانبول، اصفهان، هرات و....تعدادی دیگر که بر اساس اصول و معیارهای اسلامی شکل گرفته اند و نظم خاصی دارند(بمات،:1369 .(11 تصور شهر اسلامی، نمایی آرام بخش دارد.در اینگونه شهرها، فضای شهری بر اساس مسجد مرکزیت داده شده و آن نیز به طرف مکه جهت یافته است. در اطراف مسجد، مراکز آموزشی، دارالحکمه، بازار و چهار سوق و دور تا دور آنجا خانه ها قرار داشتند. جمعیت متراکم، و اتحاد و گرمی خاصی در جامعه حکمفرما بوده است. دانش و زندگی با هم توام وهنرهای سنتی و محصولات دستی یکی از منابع خوب درآمد محسوب می گردید. نمازهای یومیه اوقات روز را مشخص می کرد و مسجد پناهگاه ضعفا و محل تجمع و ارتباط بود و باغ ها نیز معرف تجمل و اشراف بود. غریبه ها در این شهر تحت حمایت قانونی بودند که بسیار والاتر از قوانین انسانی قرارداشت(همان: .(18 البته همچنان که در بخش مبانی نظری ذکر شد، در مورد کاربرد و اطلاق واژه»شهر اسلامی«، و مترادف هایی نظیر»شهر مسلمین«، »شهر سازی اسلامی«، »شهر دوره اسلامی«، »شهر تاریخی اسلامی«، و...دیدگاههای متفاوتی وجود دارد و از اینرو در متون مختلف از هرکدام از آنها به جای یکدیگر نیز استفاده شده است.
(6-2 امنیت و شهر امن از دیدگاه اسلام:
در متون دینی به خصوص قرآن کریم، از واژه امنیت به کرات نامبرده شده است به طوریکه از 6هزار و 236 آیه قران کریم 853 مورد پیرامون امنیت و ایمنی است. امنیت نسبی(سرزمین ، شهر، جامعه) و امنیت ذهنی( احساس امنیت ناشی از ایمان به خدا و باورهای دینی) که در قران به تعدد آمده است (اعظم کریمانی،.(91:1389 همچنین به مصادیق و تجلی گاه مکانی امنیت، در قالب مراکز جمعیتی و سکونتی چون شهر و قریه امن نیزدر قرآن اشاره شده است و از واژه هایی چون »قریه«، »بلد«، »بلده«، »دار«، در کنار صفاتی مانند امن، امین،امنه و...برای توصیف سکونت گاههای امن استفاده شده است. چنانکه خداوند در قران کریم در آیه 112 سوره نحل در توصیف شهر امن چنین می فرماید:و »ضرب االله مثلا ً قریه ً کانت
امنه ً مطمئنه ً یاتیها رزقها رغدا ً من کلّ مکان » :«... وخداوند ( برای پندآموزی شما ) شهری را مثال می زند که امن و آرام بود و روزیش از هر سو فراوان می رسید )«...عاملی،.(18 :1388 علاوه بر این خداوند در قرآن کریم و درآیه 3 سوره تین،» و هذا البد الامین«، اشاره صریحی به شهر امن و امنیت پایدار دارد. به عبارت دقیق تر واژه امین در زبان عربی دلالت بر تداوم و پایداری امنیت دارد و از اینرو در این آیه واژه »امین« در کنار شهر قرار گرفته است که نشاندهنده امنیت پایدار در شهر است. از نظر برخی از اندیشمندان، شهر امن از منظر اسلام دارای 3 اصل و شاخص مهم است: ابتدا باید به مساله امنیت پرداخته شود و شهر از نظر ابعاد مختلف ایمن گردد، سپس مردم را به آینده خود در آن شهر امیدوار ساخت، به دنبال آن چرخ های اقتصادی را به حرکت درآورد (صارمی و صارمی،.(8:1390
نمودار :2 اصول و مراحل شهر امن از دیدگاه اسلام
اصول شهر امن
امنیت اطمینان به ادامه زندگی بدون رفاه و فراوانی
تهدید
همچنانکه در نموداربالا نشان داده شده است، بر اساس دیدگاه اسلام، امنیت پایه واساس زندگی اجتماعی است و تا وقتی که امنیت شکل نگیرد، حیات و سرزندگی اجتماعی همراه با رفاه مادی و آرامش معنوی برقرار نخواهد شد. اما سوال مهمی که در اینجا مطرح است این است که اساسا دیدگاه اسلام نسبت به مقوله امنیت و ابعاد آن در شهر و جامعه شهری چیست و منابع اسلامی چه طرح ها و راهکارهایی را برای استقرار امنیت و ایجاد شهر امن اسلامی ارائه می کنند. قبل از پرداختن به این سوالات، لازم است به این نکته مهم
اشاره شود که بر اساس نگرش اسلام، شهر فقط فضای فیزیکی-کالبدی نیست و چه بسا عنصر معنا و معنویت و فضاهای عقیدتی، رفتاری و... از اهمیت بیشتری برخوردار باشد. به عبارت دقیق تر، عوامل شکل دهنده شهر اسلامی را می توان در سه گروه اصلی قابل طبقه بندی کرد: اولین عامل" ایمان شهر"یا اصول ایمانی آنهاست که از آن یه فضای فکری تعبییر می شود.دومین " اصول عملی" اسلام است که از آن به فضای رفتاری تعبیر می شود. مقررات و قوانین و اصول اخلاقی ، جزئیات این اصول هستند که روابط مدیر شهر، اهل شهر و عالم ماده را تعریف می کنند. فضای حاصل از تاثیر این عامل را فضای عمل و رفتار می باشد.سومین عامل کالبد شهر است که از آن به فضای عینی تعبیر می شود این کالبد توسط انسان (فضای فکری) و با رفتار اسلامی که تبیین کننده ارتباط انسان با جهان است منجر به ایجاد فضای محیطی می شود که در عین حالی که از اصول اسلامی نشات گرفته اند به این اصول اشاره دارند و انسان را در مسلمان زیستن کمک می کنند(نقی زاده،.(5:1387
