بخشی از مقاله
مقدمه:
ناحیه زنجان، بخصوص منطقه طارم بنا به گزارشات متعدد در زمینه اندیسهاي معدنی مختلف، از دیرباز مورد توجه معدنکاوان و دیگر پژوهشگران بوده است. به همین دلیل سازمان زمینشناسی کشـور در سال 1348 تهیه نقشه 1 :250000 چهارگوش زنجان را در اولویت کارهاي خود قرار داد.
ساختار زمینشناسی خاص منطقه طارم و شباهت ظاهري آن به نوارهـاي ولکـانو- پلوتونیـک و توسعه زونهاي آلتره مختلف در این منطقه باعث شد که به مطالعاتی پیرامون پتروگرافی و ژئوشـیمیائی سنگهاي آتشفشانی ائوسن روستاهاي چال، قلعه، بادامستان (طارم علیا)، در حد امکاناتی که موجود بود بپردازیم. در این راستا نوشتاري را که در پیش رو دارید، مسلماً خالی از اشکال نبوده کـه از محققـین و اساتید فن استدعا دارم با راهنمائیها و ارائه نقطه نظرات خویش اینجانب را در هرچه پربارتر کردن ایـن پژوهش یاري فرموده و بنده را رهین منت خویش فرمایند.
کلیات:
موقعیت جغرافیائی: منطقه طارم باتوجه به تقسیمات کشـوري در اسـتان زنجـان واقـع گردیـده
است. طارم از دو بخش طارم علیا با مرکز آب بر و طارم سفلی با مرکـز سـیردان تشـکیل شـده اسـت.
روستاهاي چال، قلعه، بادامستان در طارم علیا واقع شدهاند که مختصات جغرافیائی آنهـا در مجمـوع در طولَ46 ْو48 و عرضَ45 ْو36 و ارتفاع آنها از سطح دریا از 1750 متر تا 2000 متر قرار دارد.
بهترین راه دستیابی به محدوده مورد مطالعه اتوبان تهران – زنجان بـوده کـه 20 کیلـومتر قبـل از زنجان جاده فرعی گیلوان – آب برقرار دارد. 50 کیلومتر بعد از گیلوان، در کنـار قهـوهخانـه بنـاب راه خاکی وجود دارد که از این راه میتوان به روستاهاي چال و قلعه دسترسی پیدا کنیم. براي دسترسی بـه روستاي بادامستان در جاده زنجان – گیلوان – آببر از کنار قهـوهخانـه بادامسـتان بـا طـی مسـافت 35
کیلومتر به این مکان میرسیم.
ژئومورفولوژي منطقه:
منطقه مورد مطالعه در واحد زمین ساختی البرز غربی واقـع شـده اسـت. چـین خـوردگیهـاي شاخص و تکتونیک پیچیده و ارتفاعات بلند از ویژگیهاي مهـم ایـن منطقـه بـه شـمار مـیرود. بیشـتر رخسارههاي موجود در منطقه عمدتاً به رخسارههاي گوناگون زمان ترشیري تعلق دارد. تنـوع و تکـرار این واحدها از لحاظ جنس و عامل فرسایش سبب ایجاد سطوح توپوگرافی متنوعی شده است کـه آنهـا را میتوانیم به سه گروه عمده تقسیم کنیم:
الف) مناطق پست و کم ارتفاع: این مناطق ادامه دشت زنجان-ابهر میباشند و قسـمتهاي جنـوبی محدوده مورد مطالعه را تشکیل میدهند. رسوبات تشکیل دهنده این مناطق همه مربـوط بـه کـواترنري بوده و ارتفاع آنها از سطح دریا 1835 متر است.
ب) مناطق نیمه مرتفع: این مناطق از واحـدهاي سـنگهاي آذریـن درونـی ژرف و نیمـه ژرف تشـکیل شدهاند و شامل واحدهاي گرانیتی، کوارتزمونزونیتی و دیگر تودههاي نفوذي منطقه هستند.
652
مجموعه مقالات نهمین همایش انجمن زمین شناسی ایران، دانشگاه تربیت معلم تهران، 1384
ج) مناطق مرتفع: شامل واحدهاي گدازهاي و آذر آواري سازند کـرج اسـت کـه در ایـن منـاطق رخنمون دارند و داراي مورفولوژي خشن و ارتفاعات زیاد هستند. مرتفعترین نقطـه ایـن منطقـه 2643
متر از سطح دریا ارتفاع دارد. در بسیاري از مناطق موردمطالعـه تـوده نفـوذي بـا واحـدهاي ولکانیـک همبري داشته که بر اثر فرسایش و دگرسانی شدن، ارتفاعات صعب العبوري را بوجـود آورده، بطـوري که دستیابی به رخنمونها براي نمونهبرداري زمینشناسی بسیار مشـکل و مـیبایسـت از راههـاي مـالرو صورت پذیرد.
از لحـاظ وضـعیت زمـین سـاختی نیـز Hirayama et al (1966) مجموعـههـاي ولکانیـک و ولکانوکلاستیک بخش شمالی چهارگوش زنجان را قابـل انطبـاق بـا سـازند کـرج دانسـته اسـت. ایـن مجموعه قدیمیترین برونزدهاي منطقه را تشکیل میدهند.
فاز پلوتونیسم ائوسن بالا-الیگوسن: در ائوسن بالا – الیگوسن، تودههاي نفوذي با ترکیب میانه
تا اسیدي درون واحدهاي سنگی ائوسن تزریق شدهاند. تودههاي نفوذي وابسته به این فاز پلوتونیسم به ویژه در مناطقی از طارم تا قرهداغ از خود برونزد نشان داده است. سـنگهاي مـذکور بـا قطـع رسـوبات ائوسن و پوشیده شدن توسط ته نشستهاي الگومیوسن، سن ائوسن بالا – الیگوسن را به خود اختصاص دادهاند. (Hirayama1966, Clark1975, Stock lin et al 1969)
زمین شناسی
ائوسن: تقسیمات لیتولوژي که در این ناحیه بعمل آمده است کم و بیش نزدیک به سـازند کـرج بنظر میآید، لکن در این منطقه تقسیمات کاملاً محلی، و از نظر نامگذاري متفاوت است و اساساً ممکن است تنها بعضی از واحدهاي این ناحیه با تقسیمات سازند کرج هماهنگی دیرینه داشته باشـد. در ایـن منطقه بالاترین واحد را بنام سازند آمند Amand نامیدهاند که در کوههاي طارم زنجـان گسـترش دارد. واحد زیرین آن را سازند کرد کند Kord kand نام دادهاند.
اعتقاد بر این است که واحد آمند در یک دوره بزرگی از فعالیـت و لکـانیکی زیـر دریـایی بـوده است که با رسوبات ماسه سنگ و مادستون شروع گردیده و این دو لایه رسوبی بطور محلـی بـا گـدازه آندزیتی از سایر لایههایی که در قله و احد کرد کند هستند جدا میگردد. این دو لایـه رسـوبی بتـدریج به تناوبی از رسوبات توفی، آذر آواري و گدازههاي جریانی آندزیتی و یا سایر ولکانیکهـا کـه بطـرف بالا هستند تبدیل میگردد.
دو گروه اصلی کرد کند (در زیر) و آمند (بالاي آن) هریک با رسوبات آرژیلی و ماسـهاي شـروع میگردند که بتدریج مقدار سنگ آذرین آنها افزایش مییابد، امـا مجـدداً بطـرف بـالا از مقـدار آذریـن کاسته و به رسوبات افزوده میگردد. این تغییرات را با حضور دو گروه نامبرده به فعالیـت ولکانیـک در دو دوره توجیه نمودهاند. بهرحال بخش زیرین گروه کردکند نشان دهنده قاعده سازند کرج نمیباشد و بخش میانی گروه آمدند نیز که روي آن قرار گرفته است مبهم بنظر میرسد. زیرا در دنباله خاوري آنهـا لایههایی باسن جوانتر تصور میگردد؟
653
بررسی پترولوژي سنگهاي آتشفشانی ائوسن منطقه چال قلعه بادمستان
الیگوسن: براساس کوهزایی آلپی، حجم زیادي از مواد آذرین، آذر آواري و آتشفشانی بخشهاي وسیعی از ایران را پوشانده است. در زون البرز مرکزي ، غربی و همچنین ایران مرکـزي واحـدهاي آذر آواري، گدازهاي و سنگهاي رسوبی ماسهاي و کمی کربناته گسترش قابل ملاحظهاي را دارا هسـتند. در زون البرز غربی – آذربایجان رخسارهها توسط سنگهاي آذرین نفوذي با سن جـوانتر از ائوسـن آنهـا را قطع کرده است که بصورت منفرد نمیباشند و از چندین توده تشکیل شـده و در زمانهـاي مختلـف در یکدیگر تزریق شدهاند که عمل دگرسانیهاي گسترده موجود در منطقه در اثـر همـین تزریـقهاسـت و دامنه تغییرات سنگهاي نفوذي از گرانیت، مونزوگرانیت تا مونزودیوریت میباشد.
خلاصه سنگشناسی
باتوجه به نتایج حاصل از ردهبندیهاي ژئوشیمیایی و سنگشناسی میتوان سنگهاي آتشنشانی منطقه را به سه گروه عمده تقسیم کرد: (1 بازالت، تراکی آندزیت – بازالت (2 تراکـی آنـدزیت، کـوارتز تراکـی آندزیت (3 داسیت، ریوداسیت وتوف. برطبق ردهبندي Middlemost (1980) سـنگهاي آتـشفشـانی منطقه در محدوده بازالت، بازالتیک، آندزیت، داسیت، تراکی آندزیت، تراکی بازالت، داسـیت-تراکیـت، آندزیت-تراکی آندزیت و تراکیت قـرار گرفتـهانـد. برطبـق ردهبنـدي ژئوشـیمیایی Cox et al (1979)
سنگهاي آتشفشانی محدوده مورد مطالعه در قسمتهاي بازالت – آندزیت، تراکی آندزیت و داسیت واقع گردیدهاند. برطبق ردهبندي ژئوشیمیایی Le Maitre (1989) سنگهاي منطقه در محـدودههـاي بازالـت، بازالتیک آندزیت،آندزیت، تراکی آندزیت و بازالتیک تراکی آندزیت واقع شدهاند.
بطورکل عمده نمونههاي منطقه مورد مطالعه در سه نمودار فوق، در محدوده تراکـی آنـدزیتهـا واقع شده است و نمونههاي دیگر به میزان کمتر در نمودارها مشاهده میشود و درصد وزنـی Sio2 در این سنگها بین 48/65-59/30 در نوسان است که میتوان سنگهاي منطقه را فوق اشباع تا کمـی تحـت اشباع از سیلیس دانست.
