بخشی از مقاله
بودجه
مقدمه
بشر در طول زندگي خود همواره با دو پديده ذاتا متناقض مواجه بوده است اين دو پديده عبارتند از: منابع محدودLimited Resources و خواسته و نيازهاي نامحدود unlimited wantsceeds به همين علت علمي به نام بودجه آمد كه بين اين پديده ذاتاً متناقض ارتباط برقرار كند. بودجه در حقيقت منابع محدود بشر را بگونه اي تخصيص ميدهد تا حداكثر استفاده از آن بعمل آيد و در مقابل خواسته هاي بشر را بگونه اي تعديل مي كند تا با اين منابع محدود هم خواني پيدا كند.
مجموع كوشش هايي كه صرف تدوين بودجه و تخصيص منابع مي شود به منظور حداكثر استفاده از منابعي است كه معمولا در حد كفايت نمي نمايند و به اصلاح اقتصادي كمياب هستند بنابراين در راه رسيدن به اهداف مطلوب ضرورت دارد به نحوي از هر يك از منابع محدود استفاده گردد كه در تبديل كل منابع به پول بتوان گفت با حداقل هزينه حداكثر استفاده به عمل آمده است چنانچه منابع نامحدود بودند مسائل چه چيز چگونه و براي كه نيز وجود نمي داشت. هرگاه مي شد مقدار بي پاياني از هر كالا توليد كرد يا چنانچه نيازهاي انساني كاملا ارضاء مي شد ديگر توليد بسيار زياد يك كالاي خاص اهميت نداشت هم چنين
اهميتي نداشت اگر كه نيروي كار و مواد , نابخردانه با هم تركيب مي شدند در اين وضعيت چون همگي مي توانستيم هر اندازه كه بخواهيم داشته باشيم لذا مهم نبود كه كالا و در آمدها چگونه ميان مردم و طبقات مختلف تقسيم شوند افراد و جوامع و دولتها همه با هم اسير جنگ پرقدرت محدوديت منابع و نامحدود بودن نيازها هستند پس براي همه اينها كه مستقيم يا غير مستقيم از نعمت انديشه برخوردارند. تصور بودجه حادث مي شود چه فرد كه صاحب خرد است چه جامعه و دولت كه با خرد انسانها اداره مي شود هر يك مي كوشند تا منابع محدود خويش را آنچنان بكار بندند كه اگر حداكثر ممكن نيست. حد متوسط ارضاء فراهم آيد. پس چه فرد چه جامعه و چه دولت تصور بودجه را از جهان انديشه به دنياي عمل وارد مي كنند.
«تاريخچه بودجه»
«گرچه هر علمي تاريخي دارد و وقوف به تاريخ و سير تكامل هريك از علوم ما را به مطالبي واقف مي‌كند كه بر اطلاعات ما مي‌افزايد و از هر جهت مفيد است ولي دانستن غالب علوم چيز ديگر يست و دانستن تاريخ آنها چيز ديگر و ما از تجارب گذشته مستقيماً براي وضع فعلي خود استفاده مي‌كنيم و براي هر تصميم جديدي وقوف بر نتايج مثبت و منفي گذشتگان براي ما لازم است تا ما اشتباهات آنها را تكرار نكنيم.
آغاز مالكيت بارام كردن حيوانات بوجود آمد. دراين دوره تقسيم كار ايجاد مي‌شود. توليد كنندگي و مبادله شروع مي‌شود و نوعي مديريت ايجاد ميگردد. تغذيه و مبادله آغاز مي‌شود، شكار،چوپاني و شباني بر عهده مردها و گردآوري غذا و بچه‌داري به عهده زنها بوده است.
ويل دورانت معتقد است كه كشف كشاورزي به عهده زنها بوده است با كشف كشاورزي انقلابي به نام انقلاب كشاورزي رخ ميدهد. بشر تنها موجودي
مي‌شود كه رگه‌هاي اوليه را از ساختار مالكيت و مديريت نسبت به موجودات ديگر بوجود مي‌آورد. روابط در مرحله‌اي ايجاد ميگردد و نظام ارباب و رعيبي بوجود مي‌آيد. در چنين جامعه‌اي اقتصاد مبتني بر فعاليتهاي كشاورزي ابتدايي است بطوري كه 75% جهت فعال در بخش كشاورزي بكار انتقال دارند اين وضع ايجاب مي‌كند كه جامعه از نظراجتماعي،يك جامعة طبقاتي خاص باشد. بطوري كه ثروت و قدرت در دست عدة محدودي مالكان اراضي متمركز گردد. اين جامعه بر
خلاف آنچه كه مي‌توان تصور كرد. يك جامعه كاملاً بي‌تحرك بوده ، بلكه پيوسته در حال تحول و تغيير است. توليد و در آمد اين جامعه بيش از حداقل مصرف آن است. ليكن مازاد حاصل به تأمين هزينه‌هاي غير توليدي از قبيل برگزاري اعياد و مراسم مذهبي، ساختمان بناها براي عبادت و اعياد و جنگها و هم چنين جهت افزايش سطح زندگي اقليت مسلط در جامعه يعني مالكان تخصيص مي‌يابد. در اين جامعه‌ها علقه‌ها و روابط وابستگي خانوادگي و قبيله‌اي اهمت خاص دارد.
بطوري كه رئيس خانواده (پدر) در سطح پايين‌تر، رئيس قبيله در سطح بالاتر و بالاخره مالكان در سطح اعلاي سلسله مراتب قرار گرفته‌اند و قدرت اقتصادي و سياسي جامعه بين آنها تقسيم و در سطحهاي معين به وسيله آنان اعمال مي‌شود . در چنين شرايطي هيأت حاكمه به صورت مستبدانه و با قوه قهريه از مردم ماليات مي‌گرفتند و آنها را عمدتاً براي خوشگذراني،لشكر كشي يا گسترش مرزهاي اقتدار خود خرج مي‌كردند. يكي از قديمي ترين مدارك موجود درباره بودجه كتابي است به نام «كتاب دامدي» كه مندرجات آن مربوط به ميزان زمين‌هاي مزروعي انگلستان در قرون وسطي است و بر طبق مندرجات آن
كتاب،پادشاه مي توانسته است براي وصول باج و خراج به اراده خود دستور بدهد و قانون وضع كند اين اختيار به صورت مطلق در خانواده سلاطين انگلستان موروثي بود.
نخستين حركتي كه براي تنظيم و سازماندهي ماليه در غرب صورت گرفت در اوايل قرن سيزدهم ميلادي و دوران حكومت نرمانها در انگلستان بود در سال 1215 سران فئودال و داعيان انگليسي كه از سنگيني بار مالياتهاي تحميلي از سوي پادشاه به تنگ آمده بودند با يكديگر متحد شدند و از «جان» پادشاه انگلستان خواستند كه در اتخاذ تصميم نسبت به تعيين و تسهيم مالياتها براي آنان نيز حقوقي قايل شود. اين حقوق در سندي موسوم به «منشور بزرگ» يا «منشور
آزاديها» گردآوري شد و به امضا به پادشاه رسيد، در اين منشور آمده بود «هيچ عوارض و مالياتي در كشور وضع نخواهد شد مگر با موافقت شوراي مملكتي».
تفاوت پارلمان در امر مخارج و تصويب برنامه خرج دولت و دستگاه اداري در انگلستان از سال 1344 مسيحي آغاز گرديده و در آن سال است كه براي مرتبه اول در پارلمان آن كشور اظهار شد كه پارسمان نه تنها بايد مالياتها و عوارض را به تصويب برساند بلكه بايد نسبت به مصرف وجوه عمومي از طرف دولت و دستگاه اداري نيز اظهار نظر كند.
بتدريج اين رويه ادامه پيدا كرد و هر ساله حكومت مجبور گشت اطلاعات جامع‌تري در باره صورت حسابهاي مخارج دولت به پارلمان تسليم نمايد.
و هر ساله وزير ماليه آن كشور در موقع معيني از سال براي وضع مالياتهاي جديد و پيشنهاد آن مالياتها به پارلمان صورتي هم از مخارج سالانه و جاري كشور تسليم پارلمان مي‌نمود. در اثر اين تحول تدريجي بالاخره در اوايل قرن 18 مسيحي موضوع تهيه و تصويب بودجه و الزام حكومت و اجراي بودجه مصوب در كشور انگليس عملي گرديد. و از آن پيروي نمودند. بطوريكه پس از انگلستان،فرانسه و سپس ساير كشورهاي جهان از اوايل قرن نوزدهم شروع به تهيه و تنظيم بودجه نمودند.
واژه‌شناسي بودجه»
بودجه از واژه بوژت «Bugette» گرفته شده است و از طريق فرانسه به كشور انگلستان رفته است. و وزير دارايي و خزانه انگلستان يا كيف چرمي را كه مهر وزارت دارايي و صورت دريافتها و پرداختهاي دولت در آن قرار داشت با خود جهت تصويب يا پارلمان مي‌برد كه به آن كيف چرمي Bougette گفته مي‌شد.
بعدها اين واژه در ادبيات مالي انگلستان متحول شد و تحت عنوان Budset با جت مرسوم گرديد سپس اين واژه در ادبيات مالي فرانسه متحول شد و به بودجه معروف گرديد و از آنجا وارد ادبيات مالي كشور ما شد .
هويت رشته بودجه:
بودجه علمي ميان رشته‌اي است و از رشته‌هاي متعددي كمك گرفته است كه اين ارتباط را مي‌توان در قالب شكل زير نشان داد.
همانطور كه ملاحظه ميگردد علومي همانند اقتصاد با مديريت ، حسابداري و ... هر يك بر روي بودجه اثر گذار و اثر پذيري مي‌باشند كه از اين ميان تأثير اقتصاد و مديريت بر بودجه بيش از ساير رشته‌هاست. بر همين مبنا ارتباط بين بودجه يا اقتصاد و مديريت مورد بررسي قرار خواهد گرفت.
ارتباط بودجه با اقتصاد.
همانطوريكه بيان گرديد اقتصاد يكي از رشته‌هايي است كه ارتباط تنگاتنگ با بودجه دارد و بودجه كمكهاي زيادي از اين رشته گرفته است،تئوري‌هايي هم چون قانون بازده نزولي تئوري مطلوبيت و تجزيه و تحليل هزينه‌هاي سود و ...
وظايف اقتصادي دولتها بطور كلي در سه دسته قابل بيان هستند، اين وظايف عبارتند از :
1- Allo cation تخصيص
2- Distribution توزيع
3- Stabilization تثبيت
الف- تخصيص:
يعني اينكه دولت وظيفه دارد منابع،توليدات و خدمات در بخش دولتي و خصوصي را با توجه به اولويتهاي مربوطه مشخص نمايد.
ب: توزيع:
دولت هم چنين وظيفه دارد عدالت اجتماعي، اقتصادي را در جامعه با توجه به وظيفه توزيعي خود ايفا نمايد.
ج: تثبيت:
وظيفه تثبيتي دولت از 4 جنبه قابل بررسي است.
1- ثبات نسبي در قيمتها
2- انتقال كامل
3- تراز پرداختهاي مثبت (صادرات و واردات)
4- رشد اقتصادي متوازن (موزون)
همانطور كه ملاحظه مي‌شود دولتها براي ايفاي نقش اقتصادي خود بايستي به اين چهار وظيفه عمل نمايند و در واقع با استفاده از ابزاري بنام بودجه ايفاي نقش كنند. نقش بودجه ريزي در تمامي وظايف فوق غير قابل انكار است. بطوريكه در بودجه ريزي دولتي اولويتهاي اقتصادي مشخص مي‌شود. در جهت عدالت اقتصادي و اجتماعي در جامعه برنامه‌ريزي مي‌شود. و هم چنين براي ايجاد كار آيي دولت جهت انتقال كامل و رشد اقتصادي برنامه‌ريزي صورت مي‌پذيرد.
ارتباط بودجه با مديريت (بويژه مديريت دولتي)
همانطوريكه مي‌دانيم وظايف مديريت در قابل 5 وظيفه قابل بيان است.
اين وظايف عبارتند از:
1- برنامه‌ريزي Planning
2- سازماندهي organizing تفكيك diffratiztion
تلفيق integration
3- بكارگيري نيروي انساني (مديريت منابع) Staffing
4- فرماندهي و رهبري Directing
5- كنترل Controlling
بحث بودجه ريزي ارتباط نزديكي با تمامي وظايف مديريت دارد. بگونه‌اي كه هريك از اين وظايف با توجه به وضعيت بودجه سازمان معنا و مفهوم پيدا مي‌كند. در درون اين وظايف ارتباط برنامه‌ريزي و كنترل با بودجه ريزي مشهودتر است بگونه‌اي كه وقتي گفته مي‌شود كه دولت اقدام به بودجه ريزي نموده است. يعني برنامه‌هاي خود را براي يك سال آينده طرح‌ريزي نموده است. هم‌چنين زماني كه پارلمان با استفاده از لايحه تفريغ بودجه بر عملكرد مالي دستگاههاي دولتي
نظارت مي‌كند. در حقيقت وظيفه كنترلي صورت گرفته است. هم‌چنين آقاي گيوليـگ يكي از صاحب‌نظران مديريت وظايف مديريت را در قالب واژه (POSDCORB) بيان مي‌دارد كه در اين واژه حرف P بيانگر برنامه‌ريزي، O بيانگر سازماندهي، S بيانگر هدايت، D بيانگر كنترل CO بيانگر هماهنگي، R بيانگر گزراش دهي و B
بيانگر بودجه‌ريزي است كه اين نشان دهنده اهميت فوق العاده بودجه ريزي در مديريت است كه برخي ديگر از صاحب‌نظران نيز آنرا در قالب يك وظيفه جداگانه مد نظر دارند. نهايتاً مي‌توان اين طور نتيجه گرفت كه ارتباط بودجه با مديريت ارتباطي ناگستني است و بودجه در حقيقت ابزار مديريت براي نيل به اهداف سازماني و ملي است. با توجه به اهميت بودجه در مديريت و به ويژه مديريت دولتي جايگاه دولت و مديريت دولتي در كشورها و كشورهاي غربي مورد بررسي قرار خواهد گرفت.
سير تحول ماليه عمومي و بودجه
بودجه به عنوان يكي از شاخه‌هاي مالية عمومي مطرح است كه ما در اينجا سير تحول بودجه ماليه عمومي را تواماً مورد بررسي قرار مي‌دهيم. سير تحول بودجه و ماليه عمومي در سه دوره قابل بررسي است.
1- دورة يونان ، روم ، ايران
الف- دورة يونان
در يونان قديم در نوشته‌هاي فلاسفه‌اي چون سقراط ، ارسطو و افلاطون مي‌توان مباحث مربوط به ادارة امور مالي دولت را يافت در اين دوره حاكمان يونان عمده در آمدهاي يونان را از طريق جرائمي كه از محكومين و هم چنين در آمدهاي مالياتي كه از طريق كشورهاي مستعمراتي تأمين مي‌شد و هم‌چنين در آمدهاي مربوط به معادن و عوائد گمركي تأمين كننده در آمد دولت بود.
ب- روم:
در دورة روميان نيز بعلت جنگهاي فراوان مخارج دولتي بسيار بالا بود و اين مخارج عمدتاً از دارائيهاي شخصي امپراتور و خراجهايي كه از سرزمينهاي تحت سلطه گرفته مي‌شود تأمين مي‌گرديد روي هم رفته ماليه عمومي پيشرفت چنداني نداشت.
ج- ايران:
تهيه و تنظيم بودجه در ايران سابقه طولاني براي شكل اوليه آن وجود دارد. ايرانيان در كشورداري و ترتيب و دفاتر ديواني و گرفتن باج وخراج و عوارض گمرگي و اجراي اصول مالي تبحر داشته‌اند. بسياري از ملتها ترتيب كارهاي ديواني را از ايرانيان فرا گرفته‌اند. بطوريكه در دورة هخامنشيان و ساسانيان عمده در آمدهاي دولت را مالياتهايي كه از طريق زارعين و اقليتهاي ديني بطور ناعادلانه دريافت مي‌شد. تشكيل مي‌داد. عمدتاً صرف مخارج جنگلهاي داخلي و مسافرت شاهان
مي‌شد. و يا در دوران حكومت صفويان تمام در آمدها و عوامل كشور در اختيارشان بود و تمام مخارج نيز به فرمان و تصويب شخص او صورت مي‌گرفت، خزانه دولت و آنچه از مالياتهاي گوناگون و عوائد مستقيم يا غير مستقيم و در آمدهاي رسمي يا اتفاقي به خزانه وارد مي شد. به شخص شاه تعلق داشت و ميان عوائد دولت و سلطنت امتياز و تفاوتي نبود. مردم صاحب مجلس و پارلمان نبودند. شاه شخصي به نام وزير دفتر (وزير ماليه) را مأموري ساخت تا بودجه كشور را تنظيم كند. در هر استان و شهري مسئول دولت به نام مستوفي بود كه دفاتري به نام كتابچه داشت. بودجه مركز و شهرستانها به وسيله مسوفيان تهيه
مي‌شد. بودجه هر شهرستان عنوان كتابچه آن شهرستان را داشت. مسئول هر كتابچه در مركز يك نفر مستوفي بود و ممكن بود يك مستوفي كتابچه چند شهرستان را تهيه كند. اين مستوفيان عده‌اي كارمند داشتند كه به «ميرزا قلم دان» مصطلع بودند و كارشان ثبت و نگهداري دفاتر بود. رئيس مستوفي‌ها، مستوفي الممالك بود كه وزير ماليه بود.
2- دوره حكومتهاي ملوك الطوئفي:
در اين دوره كشورها به ايالات و ولايت‌هاي مختلفي تقسيم شده بودند كه هر مرحله داراي خود مختاريهاي نسبي بوده و يك سيستم مالي منحصر بفردي را طي نموده بود. بنابراين ماليه عمومي و بودجه دولتي تقريباً در هيچ كجاي جهان در دوره حكومتهاي ملوك الطوئفي پيشرفتهاي چنداني نداشت.
در اين دوره كشورها به ايالات و ولايت‌هاي مختلفي تقسيم شده بودند كه هر مرحله داراي خود مختاريهاي نسبي بوده و يك سيستم مالي محضر بنودي را طي نموده بود. بنابراين ماليه عمومي و بودجه دولتي تقريباً در هيچ كجاي جهان در دوره حكومتهاي ملوك الطوئفي پيشرفتهاي چنداني نداشت.
3- دورة حكومتهاي متمركز
بعد از اينكه حكومتهاي بلوك الطوايفي تحت سيطرة حكومت مركزي قرار گرفتند. ماليه عمومي و بودجه مملكتي روند. مطلوبتري بخودگرفت و شايد بتوان ريشه شكل‌گيري اوليه مباحث دولتي را با دو مكراسي مربوط دانست بدين صورت كه در انگلستان در سال 1215 ميلادي كه جان پادشاه انگلستان بود بعلت جنگهاي داخلي فراوان هزينه هاي دولت افزايش يافت. بنابراين فشارهاي مالياتي بر مردم نيز جهت تأمين اين مخارج فزون يافت و بدنبال آن اعتراضات مردمي بالا گرفت با فشارهاي مردمي در اين دوره فرماني تحت عنوان،فرمان آزادي صادر شد كه به موجب آن ملاكين بزرگ نمايندگاني را در شورايي بنام شوراي مملكتي معرفي
كردند كه نسبت به تعيين نرخ و دستور مالياتها تصميم‌گيري نمايند. بعد از مدتي بعلت در نظر نگرفتن منافع توده مردم ,مردم متضررگرديدند و بدنبال اعتراضات مردمي در زمان پادشاهي ويليام اورنج فرماني تحت عنوان قانون حقوق صادرگرديد كه بر مبناي آن نمايندگان مردم بر روي نرخ و درصد مالياتها و هم‌چنين هزينة كرد در آمدها تصميم‌گيري نمايند. اگر چنانچه انقالبات در دنيا مورد بررسي قرار گيرد ملاحظه ميگردد كه در تمامي اين انقلابات مي‌توان ريشه‌هاي مالي را يافت بطوريكه در امريكا در سال 1785 بعلت ماليات سنگيني كه بر چاي كشاورزان امريكايي بسته شده بود مردان امريكا به رهبري جورج واشينگتون اعتراضات
گسترده‌اي را بر پا نمودند كه منجر به استقلال امريكا شد. هم‌چنين در زمان لويي شانزدهم در فرانسه بعلت بستن مالياتهاي سنگين بر مردم نهايتاً منجر به انقلاب كبير فرانسه شد و برخي نيز معتقدند كه مالياتهاي سنگين در ايران در دوره مشروطه زمينه ساز انقلاب مشروطه شد.
سير تكامل ماليات (بودجه)
سير تكامل بودجه ريزي
بطور كلي مي‌توا ن سه دورة براي بودجه ريزي قائل شد كه عبارتند از:
1- بودجه ريزي بعنوان ابزار سياسي
3- بودجه بعنوان ابزار اقتصادي و مالي
4- بودجه ريزي بعنوان ابزار مديريت و برنامه‌ريزي
الف- بودجه بعنوان ابزار سياسي.
اين مرحله شامل دوره‌اي مي‌شود كه مردم كشورهاي مختلف طي مبارزات و كوششهاي مداوم در صدد برآمدند تا دمكراسي را حاكم سازند و بعلت اينكه عمده در آمدهاي دولت و حكومت را مالياتها تشكيل مي‌دادند و با گسترده شدن وظايف دولتها و مخارج آنها به نرخ مالياتها افزوده شد و موجي را سبب شد كه بدنبال آن نظارت پارلماني مطرح گرديد. بدين گونه كه مردم با انتخاب نمايندگاني بر نحوة دخل و خرج دولت نظارت نمودند (از طريق پارلمان) و به همين خاطر بودجه دولتي عمدتاً بعنوان ابزار سياسي مورد استفاده قرار مي‌گرفت بدين ترتيب كه صرفاً نظرات پارلمان بر نحوة دخل و خرج دولت مدنظر بود. اين دوره از قبل از سالهاي 1900 شروع شد و تا سال 1930 ادامه يافت.
ب- بودجه ريزي بعنوان ابزار اقتصادي و مالي
در سال 1929 با بروز بحران ركود جهاني و ارائه نظريات كنيز بودجه صرفاً از حالت سياسي بودن خارج شد. بدين ترتيب كه با مطرح شدن نظريه دولت بزرگ و دخالت بيشتر دولت در اداره امور جامعه و وظايف دولت سنگين تر شد. و دولت ناچار بود كه براي اجراي وظايف خود (بويژه اقتصادي) از بودجه بعنوان ابزاري اقتصادي و مالي كمك بگيرد. در اين دوره براي تجزيه و تحليل مسايل اقتصادي از ابزاري بنام بودجه استفاده مي‌شد و براي انجام وظيفه تخصيصي، تثبيتي و توزيعي دولتها از بودجه به عنوان ابزاري براي اجراي اين گونه سياستها استفاده مي‌كردند.
3- بودجه ريزي بعنوان ابزار مديريت و برنامه‌ريزي
در ابتداي دهه 1960 هم‌زمان با مطرح شدن تئوريهاي مديريت دولتي و مطرح شدن بحث توسعه كشورها بودجه صرفاً از سياسي بودن خارج شد و نقش برنامه‌ريزي، سازماندهي، بكارگيري نيروي انساني، فرماندهي و رهبري و كنترل كه همگي وظايفي مديريتي هستند در امر توسعه نمايان گرديد. براين اساس در اين دوره كشورها از بودجه بعنوان ابزاري بعنوان برنامه‌ريزي و مديريت استفاده نمودند. نكته قابل ذكر آنكه در مرحله سوم بودجه هم ابزاري سياسي است، هم ابزاري اقتصادي مالي و هم ابزاري مديريتي منتهي وجه غالب آن مديريتي و برنامه‌ريزي است در دوره دوم هم بعد سياسي مطرح است، منتهي از بودجه بيشتر به عنوان ابزار اقتصادي و مالي استفاده مي‌شود.
تعاريف بودجه:
بودجه بر اساس ديدگاههاي مختلف تعريف شده است. هركسي از نظر گاه تخصصي خود بودجه را تعريف نموده است. بعضي‌ها كه زمينة اقتصادي داشته‌اند از بودجه تعريفي اقتصادي داده‌اند. علماي مديريت نيز بودجه را برمبناي مباحث مديريت تعريف كرده‌اند، لذا با توجه به ديدگاههاي مختلف چند تعريف ارائه مي‌شود.
بودجه:
«عبارت است از يك طرح مالي»
بودجه:
«برنامه‌اي است بر عمليات آينده»
بودجه:
«يك سند مالي است كه مربوط به درآمدها و هزينه‌هاي دولت است»
بودجه:
«يك برنامه يكبار مصرف است كه به موجب آن برنامه‌هاي فردي يا دولتي ارائه ميگردد و صرفاً براي همان سال مالي مشخص مد نظر است» (Singer Use يكبار مصرف)
بودجه:
«يك برنامه كار است ، يك پيش‌بيني است، يك مجوز است و مي‌تواند يك معيار مناسب در هزينه و سنجش كارآيي سازمانها باشد).
بودجه:
«عبارت است از طرحي جامع در قالب اصلاحاتي مالي كه بوسيله آن يك برنامه‌جاري براي مدت معيني اجرا ميگردد)
بودجه:
«پيش‌بيني در آمدها و برآورد هزينه در مدت محدودي از زمان است»
بودجه:
«يك طرح مالي است كه نيازمنديهاي پولي دولت بطور كامل براي مدت محدودي برآورد مي‌شود. در برابر نيازمنديهاي هزينه اقلام در آمد پيش‌بيني مي‌شود»
بودجه:
«طرحي است براي تأمين هزينه‌هاي دولت يا يك بنگاه انتفاعي براي مدتي معين»
بودجه:
«بيان مالي يا مقداري سياستي است كه در طول مدتي معين در زمان آينده براي وصول هدفهاي تعيين شده بايد تعقيب شود»
بودجه:
«يكي از وسائل مالي نظرات قوة مقننه بر دولت و نشان دهندة اشكال مالي مداخله دولت در فعاليتهاي اقتصادي كشور است»
بودجه:
«يك برنامه كار است، يك پيش‌بيني است، يك مجوز است و مي‌تواند معيار هزينة و يك ضابطه سنجش كارآيي دستگاهها باشد»
اولين تعريف قانوني كه از بودجه در نظام حقوق مالي ايران بعمل آمده است در ماده يك قانون محاسبات عمومي ايران مصوب مورخ 21 صفر 1329 هجري قمري است كه بودجه را چنين تعريف كرده است.
«بودجه دولت سندي است كه معاملات دخل و خرج مملكتي براي مدت معيني در آن پيش‌بيني و تصويب ميگردد.
مدت مزبور راسنه مالي مي‌گويند كه عبارت از يكسال شمسي است»
دومين تعريف قانوني مربوط است به قانون محاسباتي عمومي ايران مصوب 16 اسفند 1312 شمسي كه چنين تعريف شده است.
«بودجه لايحه پيش‌بيني كليه عوايد و مخارج مملكتي است براي مدت يكسال شمسي كه به تصويب مجلس شوراي ملي رسيده است»
سومين تعريف قانوني مربوط است به قانون محاسبات عمومي ايران مصوب 1349 كه هنوز معتبر است چنين تعريف نموده است.
«بودجه كلي كشور برنامه مالي دولت است كه براي يكسال مالي تهيه و حاوي پيش‌بيني در آمدها و ساير منابع تأمين اعتبار و برآورد هزينه‌ها براي انجام عملياتي كه منجر به وصول و هدفهاي دولت مي‌شود و از سه قسمت تشكيل مي‌شود»
1- بودجه عمومي دولت كه شامل اجزاء زير است:
الف- بودجه عادي براي وزارتخانه‌ها و مؤسسات دولتي- اين بودجه شامل اعتباراتي نيز خواهد بود كه مستقيماً مربوط به وظايف يك وزارتخانه يا مؤسسه دولتي نيست و تحت عنوان خاص منظور ميگردد.
ب- بودجه عمراني براي اجراي برنامه‌هاي عمراني.
2- بودجه شركتهاي دولتي.
واحدهاي نهادي تحت مالكيت و كنترل دولت به عنوان شركت دولتي شناخته مي‌شوند.
3- بودجه مؤسسات غير دولتي (عمومي غير دولتي)
در قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران در اصل پنجاه و دوم مراجع تهيه و تصويب كننده بودجه چنين بيان كرده است.
اصل 52- بودجه سالانه كل كشور به ترتيبي كه در قانون مقرر مي‌شود از طرف دولت تهيه و براي رسيدگي و تصويب به مجلس شوراي اسلامي تسليم ميگردد. هرگونه تغيير در ارقام بودجه نيز تابع مراتب مقرر در قانون خواهد بود.
امروزه بودجه فقط صورت دخل و خرج مملكتي براي يكسال شمسي نيست بلكه بودجه مهم‌ترين ابزار براي اداره اقتصاد كشور محسوب مي‌شود و بودجه ساليانه دولتها در چارچوب برنامه توسعه اقتصادي تهيه و اجراء ميگردد.
تعريف عام بودجه:
«بودجه عبارت است از يك برنامه مالي كه طي آن در آمدها پيش‌بيني و سپس هزينه‌ها برآورد ميگردد تا در يك دورة زماني معين اهداف مورد نظر تحقيق يابد»
عناصر اصلي تشكيل دهندة تعريف فوق به شرح زير است.
1- پيش‌بيني Fore casting
عنصر جدايي ناپذير بودجه پيش‌بيني است و بعنوان مهم‌ترين عامل در مباحث بودجه ريزي مطرح است. بطوريكه صاحب نظران براي تفكيك قائل شدن بين حسابداري و بودجه از اين عنصر استفاده مي‌كنند و بيان مي‌دارند كه بودجه نوعي پيش‌بيني آينده است ولي حسابداري «Accounting» اسناد گذشته را مورد بررسي قرار ميدهد و بعبارت ديگر بودجه بر مبناي آينده و حسابداري بر مبناي گذشته است.
بودجه از دو كفه تشكيل شده است كه عبارتند از در آمدها و هزينه‌ها.
2- در آمدها Costs
در آمد بعنوان اولين كفه در بودجه اهميت فوق العاده‌اي دارد بطوريكه بايستي در آمدي وجود داشته باشد تا برنامه‌ريزي صورت پذيرد.
3- هزينه‌ها in comes
در كفه ديگر بودجه هزينه‌ها قرار دارد بگونه‌اي كه هزينه‌ها بر اساس در آمدهاي پيش‌بيني شده جهت فعاليتهاي برنامه‌ريزي شده در نظر گرفته مي‌شود.
5- دورة زماني معين Special Time يا Peiod
از آنجايي كه برنامه‌ريزي ابتدا و انتهايي دارد و بودجه ريزي نوعي برنامه‌ريزي است و نيازمند آنست كه ما يك دورة زماني مشخص براي آن معين كنيم.
4- عمليات معين Special Actirity
هدف نهايي دولت از بودجه ريزي دست يابي به اهداف از پيش تعيين شده است براي اينكه اهداف كلان تحقق پيدا كند آنها را به فعاليتها و عمليات مشخصي تبديل مي‌كنند تا عملي گردد. عنصر عمليات معين جداكننده بودجه ريزي سنتي از بودجه ريزي نوين است بطوريكه در بودجه سنتي صرفاً هزينه كردن مطرح بود و در قالب مواد هزينه مطرح مي‌شد. ولي در بودجه ريزي نوين علاوه بر طرح هزينه ها در قالب مواد هزينه برنامه‌هاي پيش‌بيني شده نيز به آن اضافه ميگردد كه نهايتاً اين هزينه‌ها بايستي عمليات معين را پوشش دهند.
جنبة گوناگون بودجه:
بودجه از دو بعد قابل بررسي است- جنبه‌هاي نظري (تئوريكي) و جنبه‌هاي كاربردي يا عملي.
همواره انتقادي كه به مباحث مديريت مي‌شود اين است كه تئوريهاي مديريت صرفاً‌جنبه‌نظري و تئوريكي دارند و در عرصه عمل قابليت كاربرد ندارند. در مباحث بودجه‌اي منتقدين انتقاد بر بودجه را از زاويه ديگر مطرح مي‌كنند و مي‌گويند كه بودجه از جنبه عملي و كاربردي پيشرفته است و از جنبه نظري و تئوريكي چيزي
براي عرضه ندارد و برخي نيز افراط نموده‌اند و گفته‌اند كه بودجه فاقد تئوري است. اينكه جنبه عملي و كاربردي بودجه پيشرفته‌تر از جنبه نظري و تئوريكي است مورد تأئيد است ولي اينكه برخي مي‌گويند بودجه فاقد تئوري است صحت ندارد. چرا كه بودجه مباحث تئوريكي عمده‌اي را از علم اقتصاد و مديريت به عاريه گرفته است و در تجزيه و تحليل بودجه‌اي و هم چنين در تنظيم بودجه از آنها استفاده مي‌شود. در اين كتاب ماهردو بعد بودجه را به بحث خواهيم گذاشت كه در ابتدا بخش تئوريك بودجه هم‌چون اصول بودجه، طبقه‌بندي‌هاي بودجه‌اي روش‌هاي پيش‌بيني و ... به تفصيل مورد بررسي قرار خواهد گرفت و سپس فرآيند عملي بودجه هم چون تهيه و تنظيم و تصويب،اجرا و كنترل بودجه مورد بحث قرار خواهد گرفت.
بودجه چیست؟
«بودجه» در اقتصاد يعني علم طبقه‌بندي اعداد و ارقام در دو سر فصل «هزينه» و «درآمد» كه ناظر به يك برنامه يك ساله مالي است. بودجه يعني پيش‌بيني درآمد و برآورد هزينه. (1)
برنامه يعني تدبير، تمهيد و تعقل در حصول اقلام پيش‌بيني و مصرف ارقام برآوردي با توجه به امكانات موجود و اهدافي كه در پروسه عمل (اجراي بودجه) بايد به آن رسيد.
«برنامه» درازمدت ، برنامه‌اي است كه ضمن آن توسعه اقتصادي و اجتماعي براي يك دوره به عنوان راهنماي برنامه‌ريزي‌هاي پنج‌ساله پيش‌بيني مي‌شود. (2)
متاسفانه در بودجه ساليانه دولت طي 30 سال گذشته اين دو مفهوم با هم مخلوط و ممزوج شده به گونه‌اي كه آنجا كه بايد از «بودجه» سخن بگوييم از برنامه گفتيم و آنجا كه بايد از «برنامه» حرف بزنيم از بودجه گفتيم!
تبصره‌هاي لوايح سنواتي «بودجه» عمدتا ماهيت برنامه‌اي و جداول «برنامه» نوعا ماهيت بودجه‌اي دارد! برخي از آنها كه كلا ماهيت بودجه‌اي ندارد، وظايف ذاتي دستگاهها است كه در قالب احكام تبصره‌اي در بودجه تكرار شده است. چرا اين دو مفهوم را با هم مخلوط كرده‌ايم.
عوايد نفت بزرگترين نعمتي است كه خداوند به ما عنايت فرموده است و منبع اصلي تامين اعتبار در بودجه‌هاي ساليانه است.
در «برنامه» سوم و چهارم متاسفانه نگاه بودجه‌اي به نفت داشتيم نه نگاه برنامه‌اي، به اين معنا كه با تاسيس صندوق ذخيره ارزي و تعيين تفكيك سهم صندوق و سهم درآمد عمومي اساسا اصل تمركز و تجميع دريافت‌هاي دولت را در بخش انفال تعطيل كرديم.
از سوي ديگر تكليف پرداختهاي دولت (بخوانيد برآورد هزينه) را هم در همان برنامه روشن كرديم اين قبيل اقدامات نگاهي برنامه‌اي نيست در اثر وضعي چنين رويكردي همين بس كه اكنون به جايي رسيده‌ايم كه نمي‌دانيم در صندوق ذخيره چقدر بايد باشد و مانده آن چقدر است؟ و جالب اينجاست هر مسئولي بدون اينكه از تفريغ نفت و تقويم ذخاير ارزي در صندوق مطلع باشد، عددي را مي‌گويد!
حال آنكه اگر نگاهي برنامه‌اي داشتيم بايد حداقل در دو برنامه سوم و چهارم در دو سه خط - نه چند صفحه - و در چند سطري في‌المثل مي‌نوشتيم.
