بخشی از مقاله

سرآغاز مطالعات گستردهاي در مورد منطقه باستانی پاسارگاد توسط
محوطه تاریخی طبیعی پاسارگاد در دشت مرغاب در استان فارس باستانشناسان انجام شده که منجر به کشف آثار و ابنیه به جا مانده از آن
واقع است. دشت مرغاب در 130 کیلومتري شمال شرقی شیراز و در دوران است. محققانی چون فلاندن، کست،. استولز، دیولافوا و کرزن از
غرب راه اصلی شیراز به اصفهان واقع شده است. پاسارگاد از سال اولین کسانی بودند که به کاوشهاي باستانشناسی در منطقه پرداختند. در
1383 توسط یونسکو بهعنوان میراث جهانی در فهرست آثار جهانی سال 1281 سایکس و جکسون طرح و ترسیم آثار را با بهرهگیري از
ثبت شد. ارزش و اهمیت این محوطه از لحاظ سابقه دیرین تمدن از تصاویر متعدد آغاز کردند. در ادامه کاوشها و جستوجوهاي این باستان-
دوران نوسنگی تا ظهور امپراتوري بزرگ هخامنشی و تمدنهاي پس از شناسان، گروههاي متعدد تحقیقاتی اشمیت، هرتسفلد، پوپ و استروناخ
آن سبب شده است که هرساله محققان و گردشگران بیشماري از داخل گره از رمزهاي بیشماري دربارة آثار و ابنیه و ارتباطات میان آنها گشودند
و خارج از کشور از آن بازدید کنند. (استروناخ، .(1379 در پی اقدامات سامی و همکارانش حریم حفاظتی

نویسنده مسئول:تلفن: 09122205388 Email: bbahramidgn@yahoo.com


231 -مجله محیط شناسی شماره 43

پاسارگاد به شکل حصاري فلزي دورتا دور مجموعه شاهی پاسارگاد کشیده شده و از آن پس محوطه تاریخی فوق زیر نظر کاوشهاي کنترل شده، حفاظت و مرمت آثار باستانی و اقداماتی نظیر آن قرار گرفته است (سامی، .(1351

در حال حاضر با اجراي پروژة احداث سد سیوند در امتداد رودخانه پلوار- سیوند و درة تنگ بلاغی، دامنه مطالعات و کاوشهاي باستانشناسان و مرمتگران از محوطه تاریخی پاسارگاد به محیط پیرامون آن و به دره تنگ بلاغی کشیده شده است. از سال 1384

گروههاي متخصص زیادي از کشورهاي مختلف دنیا، بویژه کشور فرانسه براي شناسایی و کاوش کلیه آثار موجود در درة تنگ بلاغی و انتقال آن مشغول به کار شدند تا بتوانند قبل از آبگیري سد سیوند و به زیر آب رفتن آثار تاریخی این منطقه، آنها را شناسایی کنند، اما آنچه در این کاوشها و مطالعات نادیده گرفته شده، بررسی بستر طبیعی منطقه و ارتباط تنگاتنگ آن با آثار به جا مانده است. حفاريهاي باستانشناسی در حال حاضر از عوامل مهم تخریب محیط طبیعی منطقه است. توسعه ساخت وسازها، حضور گردشگران و پیامدهاي زیست محیطی مربوط به آنها و حفاظت یکسویه از آثار باستانی، بدون توجه به عوامل و شرایط بستر طبیعی سبب تسریع در روند تخریب طبیعت منطقه شده است. بنابراین با توجه به اهمیت محیط طبیعی پیرامون آثار و ارتباط متقابل آنها با یکدیگر، در کنار مطالعات گسترده تاریخی و باستانشناسی در منطقه، لزوم انجام مطالعات گسترده محیطی ضروري است.

بستر طبیعی دشت مرغاب داراي آب و هواي مناسب براي سکونت و حیات انسان است. جریان دائمی رودخانه پلوار- سیوند، جریانات فصلی و بالا بودن سطح آب زیر زمینی و آب و هواي مناسب بر غناي پوشش گیاهی دشت افزوده است. در برخی از مطالعات گذشته، باستانشناسان به رودخانه باستانی در دشت مرغاب و در داخل محوطه پاسارگاد اشاره کرده اند (سامی، ;1351 استروناخ، Pope;1379، .(1947 اما در میان این باستانشناسان فقط پوپ به مکان دریاچه اشاره کرده و موقعیت آن را در شمال محوطه باستانی پاسارگاد در بالاي تل تخت تعیین کرده است (شکل شمارة .(1 بررسی میدانی وضع زمین بسترو رخسارههاي لایهها در این بخش از محوطه باستانی نشان می-

دهد که، هیچکدام تناسبی با لایههاي مرتبط با رسوبات دریاچهاي

نداشته و از آنجا که ساختار زمین، طبقات صخره اي کنگلومرایی است، شرایط مناسب براي تشکیل دریاچه را بهوجود نمی آورد و احتمال وجود دریاچه در چنین مکانی بسیار ضعیف است، زیرا شکلگیري دریاچههاي پشت سدهاي طبیعی اصولا در شرایط خاصی از توپوگرافی، آب شناسی، آبهاي زیرزمینی و زمین ریخت شناسی صورت می گیرد و رخسارههاي متفاوتی از رسوبات اطراف در بستر آنها انباشته میشود. در چنین محیط-

هایی رسوبات محیط کم انرژي و با سرشت سیلت رسی برجاي گذاشته میشوند که متفاوت از رخسارة رسوبات رودخانهها و مسیلها بوده و هریک زمین ریخت شناسی خاص خود را دارند. گسترة چنین دریاچهها، یا آبگیرهایی از طریق بررسی جنس رسوباتوتیپبنديآنهاقابلتعییناست.-

امروزهبا بهرهگیري از بررسیهاي ژئوفیزیکی و حفاري مغزهگیري و سن سنجی نمونهها میتوان چگونگی شرایط جغرافیاي طبیعی و اقلیمی ادوار مختلف را با دقت تعیین و روند تکوینی آنها را مشخص ساخت. چنین پژوهشهایی براي پی بردن به نحوه و زمان شکلگیري و میرایی چنین عوارضی لازم است تا بتوان داشتههاي دقیقتري در تقویم زمانی و تغییر ادوار بهدست آورد .(Dorbin, et.al., 1998, Parasnis, 1997)

روش کار

روش پژوهش در این تحقیق تلفیقی از مطالعه و بررسیهاي دورسنجی و برداشت میدانی است. از پردازش دادهها و تفسیر تصاویر ماهوارهاي، دانسته هاي بسیاري از وضعیت سیماي کنونی منطقه و آثار و بقایاي برجاي مانده از اعصار کهن و نتایج کاوشهاي باستانشناسی حاصل شده است. در این پژوهش از دادههاي ETM و TM و عکسهاي هوایی سیاه و سفید برداشت شده در ادوار مختلف استفاده و نتایج با بررسیهاي میدانی و تعیین مختصات جغرافیایی با GPS (Garmin III)

تکمیل شده است.در برداشت میدانی سعی شده تا مکان و مختصات جغرافیایی زمینشناسی و توپوگرافیبه دلیل شناسایی عوارض ساختاري در سطح دشت مرغاب، بویژه دریاچه باستانی و بستر باستانی رودخانه پلوار – سیوند با نقشههاي باستانشناسی، انطباق داده شده در وضعیت دقیق آنها روشن شود.

پس از تهیه کلیه لایههاي اطلاعاتی از طریق پردازش تصاویر، تفسیر موضوعی و کنترل میدانی و ساماندهی آنها در سیستم GIS، مجموعهاي از دانستههاي قابل تلفیق و ارزیابی در ارتباط با بقایاي قلعهها و دژ تل


تأثیر سامانه هاي آبی در شکل گیري منظر باستانی پاسارگاد 133

تخت در روي تپه و مجموعه کاخها در شمال مجموعه پاسارگاد و راه آبهاي سنگی که جریان آب را به چهارباغهاي پاسارگادي و محل آرامگاه هدایت میکنند، شناسایی و مشخص شدند. این لایهها داراي مشخصات دقیق از موقعیت مکانی، گسترة جغرافیایی و رویکردهاي زمانی مترتب بر آنها هستند. معیارهاي زیر در شناسایی مکان و احتمال وجود دریاچه باستانی استفاده شدند:

-توپوگرافی؛

-الگوي آبراههها؛

-مشخصات زمین شناسی؛

-رژیم آبهاي زیر زمینی؛

-عوارض زمین ریخت شناسی؛

-رخسارة فروهشتههاي رسوبی دوران چهارم زمینشناسی

(کواترنر)؛ -خاکهاي پوششی؛

-پوشش گیاهی؛

-آثار تاریخی؛

-شرایط آب و هوایی دوران باستان.

اطلاعات مربوط به هریک از این معیارها از پردازش دادهها، تهیه اطلاعات موضوعی و تفسیر و مقایسه آنها روي دادههاي پایه دورسنجی، عکسهاي هوایی و برداشت میدانی تعیین شدهاند.

ویژگیهاي دشت مرغاب

تاریخ: در منطقه دشت مرغاب آثار بینظیري از هنر و خلاقیت از دوران نوسنگی تا دوران اسلامی به چشم میخورد. تمرکز این آثار بیشتر در محوطه حصار کشی شدهاي است که زیر نظر و حفاظت و نظارت سازمان میراث فرهنگی و گردشگري ایران، و یونسکو است.

بقایاي کاخها، تل تخت، زندان سلیمان، نهرهاي سنگی، کوشکها و بستر چهار باغها و سرانجام آرامگاه منتسب به کورش کبیر بنیانگذار تمدن بزرگ پارسیان، همگی از باارزشترین بقایاي سنگی مربوط به

560-330 پیش از میلاد هستند. علاوه بر این مجموعه، آثار پراکندهاي در دشت مرغاب و بخصوص در درة تنگ بلاغی (در بخش جنوبی دشت)، شامل محوطه تپههاي تاریخی سه هزار ساله، آتشکدهها، و خرابههاي باستانی، غارها و بقایاي ابزارهاي انسانهاي نوسنگی،

استودانها، خانههاي اشکانی، کارگاههاي دوران باستان، بقایاي یک کاخ تابستانی هخامنشی و بویژه جاده عریض سنگی معروف به جاده شاهی مورد بررسی و کاوشهاي باستانشناسان قرارگرفته است ( (Ghirshman, 1976 , Godard, 1962 , Herzfeld , 1941 (شکل شمارة .(2 در حال حاضر نیز علاوه بر سازمان میراث فرهنگی، کارشناسان چندین موسسه باستانشناسی خارجی از جمله ایتالیا، فرانسه، آلمان، استرالیا، ژاپن و لهستان در حال بررسی محوطههاي تاریخی موجود در درة تنگ بلاغی، شامل تپه هاي پیش از میلاد، کورههاي ذوب فلز، غار و سکونتگاههاي پیش از میلاد، گورهاي سنگی مربوط به فرمانروایان فارس (فرقه داران)،

دو قبرستان مربوط به دوران اشکانی، بیش از 7 کیلومتر مرز سنگی مربوط به دوران اشکانی و دیگر محوطههاي باستانی هستند که در صورت آبگیري سد در دست احداث به زیر آب خواهد رفت. اما آنچه در کلیه این تحقیقها و پژوهشها از قلم افتاده است بررسی ویژگیهاي بستر طبیعی منطقه است. مکانیابی سد سیوند در امتداد رودخانه پلوار – سیوند که پس از عبور از میان درة تنگ بلاغی و ارتفاعات بخش جنوبی دشت مرغاب وارد دشت فروردین میشود، از دیدگاه حفاظت از مناطق تاریخی طبیعی بسیار نامناسب است. امتداد مسیر رودخانه در طول جاده شاهی تا رسیدن به دشت فروردین، کوه مقدس مهر و تخت جمشید به عنوان پایتخت دوم هخامنشیان (پس از مرگ کورش) و جاي جاي این درة طولانی و پر پیچ و خم مملو از آثار تاریخی و فرهنگی سرزمین ایران ومبین تداوم پویایی از تمدن و تاریخ ایران باستان از دوران غارنشینی تا دوران اسلامی است

.(Aminzadeh & Samani, 2006)

طبیعت: واژة مرغاب از دو جزء مرغ (به معناي چمن) و آب تشکیل شده است. بررسی اسناد و مدارك تاریخی این محل را شامل زمینی با بستر رسی مناسب رشد چمن و وفور آب معرفی کرده و محیط تالاب مانندي را در گذشته تداعی میکند. دشت مرغاب در حوزة آبریز رودخانههاي کر و سیوند قرار گرفته است و بهوسیله این رودخانه، مسیل ابولوردي، رودخانه درة مباركآباد و درههاي شرقی تغذیه میشوند که از آن میان رودخانه پلوار – سیوند دائمی و بقیه فصلی و موقتیاند. موقعیت این جلگه در حوزة آبریز بهگونهاي است که ساز و کارهاي عمل کننده در منطقه جنوب حاره بر میزان ریزشهاي جوي حاکم است. مطالعه معابر و آبراهههاي کشف شده در کاوشهاي باستانشناسان نشان میدهد که همگی این آبراههها از محوطه پاسارگاد به سمت جنوب در جریان بوده و از میان کاخها عبور


431 -مجله محیط شناسی شماره 43

میکردند. وفور بقایاي این آبراههها نشاندهندة محیطی سرسبز و پرآب است. بارندگی در این حوزه به تناوب از اوایل پاییز تا اواسط بهار انجام میپذیرد. این منطقه داراي هویت اقلیمی نیمه خشک سرد تا خشک سرد، دورة رویشی کوتاه و تبخیر متوسط است. میزان هوموس خاك

دشت در سطح بالایی قرار دارد و بارشهاي زمستانی و بهاري آب و هواي مناسبی براي رویش انواع گیاهان، بویژه جامعه گیاهان بومی منطقه فراهم آوردهاند (بهرامی، .(1382


دریاچه باستانی

رودخانه پلوار


آرامگاه کورش


درة تنگ بلاغی


شکل شمارة :(1) نقشه تهیه شده ازمکانیابی موقعیت دریاچه در شمال پاسارگاد ، توسط پوپ1947


تأثیر سامانه هاي آبی در شکل گیري منظر باستانی پاسارگاد 135

راهنماي نقشه :1: دشت مرغاب :2 درة تنگ بلاغی :3 پاسارگاد :4 رودخانه پلوار :5 روستاها :6 حوضچه سنگی :7 آتشدان ساسانی :8 آرامگاه کورش :9 استحکامات بیرونی

:10چهار باغ :11 پل :12 تخت گوهک :13 تل تخت :14 تل خاري :15 جادة شاهی :16 دوتلون :17 زندان :18 سفالهاي هخامنشی :19 سنگ نبشتههاي ساسانی :20 غار یزدي :21

کاخ اختصاصی :22 کاخ بارعام :23 کاخ دروازه :24 کاروانسراي سنگی :25 کوشک :26 غارهاي باستانی :27 محدودة مقدس :28 خرابه هاي دوران اسلامی

شکل شمارة :(2) نقشه باستانشناسی پردازش شده دشت مرغاب و تصویر جادة شاهی بر اساس برداشتهاي میدانی و با استفاده از

GPS(Garmin)

دشت مرغاب ناحیهاي کوهستانی از سلسله جبال زاگرس بلند است که شکل و سیماي خود را از چینخوردگیهاي زاگرس گرفته و حاصل بستر ناودیس و سازندهاي نرم و کم مقاوم است.منظر کوههاي چینخورده و صخرهايباغارهايمتعدد و متنوع در پس زمینه منظر دشتی و حاشیه رودخانه سیوند با نوار سبز درختان بید و نیزارها در طول مسیر دسترسی از شیراز تا پاسارگاد، همواره دیده میشود (شکل شمارة .(3

وجود کوههاي کوچک و تیرانداز و کوه بلاغی در جنوب و جنوب غربی منطقه، تغییرات اقلیمی خاصی را فراهم میسازد. ارتفاعات بادگیر در امتداد جهت اصلی باد سبب ریزشهاي جوي فصلی بیشتري در کوهها و درههاي مابین آنها میشود.

در متن اصلی مقاله به هم ریختگی وجود ندارد. برای مطالعه بیشتر مقاله آن را خریداری کنید