دانلود مقاله جایگاه محیط زیست ازمنظرقرآن وآموزه های دینی

بخشی از مقاله

جایگاه محیط زیست ازمنظرقرآن وآموزه های دینی

خلاصه
انسان به سبب دارابودن عقل و شعور که وجه تمایز وی از سایر موجودات طبیعت است قادر به مقهور ساختن محیط زیست و در نتیجه ایجاد عدم تعادل طبیعی در آن می باشد.همین امرموجب شده که او به نوعی، احساس مالکیت نسبت به آن کرده لذا بهره وریش از محیط زیست نیز بهره وری مالکانه باشد. در نتیجه به خود حق می دهد که هر گونه که بخواهد در آن تصرف کند و به مرور فجایع بزرگ زیست محیطی ایجاد نماید،بطوریکه امروزه بایک چالش بزرگ زیست محیطی روبروشده است .وبه اجبار تمام توان خود رابه کارگرفته تااین معضل بزرگی راکه ببارآورده به گونه ای حل وفصل نماید. ریشه اصلی این بحران را باید در نگاه و

تفسیر بشر از محیط زیست وطبیعت پیرامونش جستجو کرد. انسان به طبیعت بسان امری می نگرد که می تواند آن را به میل خود در اختیار گرفته و به یاری آن نیازها و جاه طلبی ها و هوا و هوسهای خود را برآورده سازدو از آنجایی که ملاک ارزیابی ارزش هایش ملاحظات مادی و تجاری است، نسبت به بسیاری از چیزها یی که هم برای فرد و هم برای کل بشریت سودمند است بی تفاوت می شود. هنگامی که او هیچ معنای ژرف و قابل احترامی در طبیعت مشاهده نکند و آن را از حالت قدسی خالی یابد، چنان از آن بهره برداری می کند و به زیر سلطه اش می کشد که نظم و هماهنگی آن را در هم می¬پاشد.

از آنجایی که رفتار انسان و جامعه نسبت به محیط زیست برآمده از باورهای فرهنگی و دینی اوست در این مقاله سعی می¬شود ساختار نظام¬¬مند انسان –جهان( ارتباط انسان با جهان )از دیدگاه اسلام تبیین شود تا در پرتوی آن مبانی نظری و عملی تحصیل محیط زیست سالم و لزوم حفظ آن از منظر قرآن و احادیث مورد بحث قرار گیرد. در راس این مبانی خدا به عنوان خالق همه کائنات و طبیعت آینی از اوست که خلقت هدفمند آن بر پایه حق و عدل است .در این بینش مالکیت مطلق همه چیز حقیقتا و اصالتا مخصوص خداست و دیگر مالکیت¬ها اعتباری و قراردادی است. موضع انسان در برابر خالق هستی "تسلیم" و در برابر مخلوقات "عدل" می¬باشد که بر همین اساس اسلام مشروعیت استخدام و "تسخیر" طبیعت برای انسان را امضاء کرده است.

انسان جانشین خدا و خلیفه او در زمین معرفی می¬شود، تا تجلی اراده خدا در زمین به دست او صورت گیرد. البته با توجه به این اصل که این همه به صورت "امانت" به او سپرده می¬شود. باتوجه به این مبانی ،محیط زندگی انسان جایی است وی از آنجا به کمال و هدف آفرینش خویش می رسد. لذا حق هیچ¬گونه اسراف،کفران نعمت (تخریب، ضایع کرده و استفاده نادرست) و تجاوز به حقوق دیگران را ندارد .در مقابل تعالیم دینی نیز اصول و راهکارهای عملی برای

بهره¬وری صحیح از محیط زیست را به طور فردی و اجتماعی مشخص می سازد.

مقدمه
یکی از چالشهای بسیار جدی در هزاره سوم، توجه به محیط زیست و بررسی مشکلات ناشی از تخریب آن است. انقلاب صنعتی اروپا و ورود تکنولوژی در زندگی انسان، پیامدهایی از قبیل آلوده شده آب دریاها و رودخانه ها، نابود شدن جنگلها و مراتع که منجر به بیابان¬زایی شده، پدید آمدن شکاف در لایه ازن، آلودگی هوا بخصوص در شهرهای بزرگ که زاییده مصرف بی رویه سوخت می باشد و ...را به همراه داشته که موجب شده خسارات جبران ناپذیری به جهان

هستی وارد شود.بطوریکه درسطح وضعیت بشر،به گونه ای که الان وجوددارد،برای بقای کل نظام طبیعت ازجمله انسان ،موضوعی مهم تروفوری ترازمسئله محیط زیست نیست .مدتهاست که "انسان مدرن ،که درآغازدرغرب خانه داشت وسپس به تدریج دردیگرقاره هادامن گستراند،به نام ترقی،پیشرفت مادی ،توسعه اقتصادی ودیگرخدایانوآرمانهای دروغین قرن نوزدهم ،به تخریب این سیاره پرداخت .اکنون اومیبیندکه چگونه این روند، نه تنهااورابه لحاظ درونی ومعنوی فروکاسته ،بلکه حتی تنفس همین هوایی رانیز که ادامه زندگی برروی زمین منوط به آن استرابرایش دشوار ساخته است .به بیانی استعاری ،انسان مدرن که برای بدست آوردن زمین ،ازآسمان روی می گرداند،اکنون زمین را هم دقیقابه دلیل نداشتن آسمان ازدست می دهد."(نصر،1378)

به این ترتیب طی چندسال اخیرتوجه به دین درحل این بحران زیست محیطی آغازشده است ودر همین راستا اندیشمندان و محققین مسلمان نیز تلاش خود را بر آن داشته اند تا با تمهید از کتاب آسمانی آخرین فرستاده خداوند و نیز مکتب اسلام گامی در جهت حل این معضل بردارند "چرا که ایشان براین باورند که بهترین نسخه شفا بخش این درد مزمن و ملال آور جهان معاصر را می توان از لابلای آیات قرآن کریم و احادیث گهربار معصومین (ع) استنباط کرد" (شیرازی، 1420ق).

زیرا همانگونه که خدای تعالی در قرآن تصریح نموده، اسلام یک دین کامل و پاسخگو به کلیه نیازهای بشر است:
مَّا فَرَّطْنَا فىِ الْكِتَابِ مِن شىَ‏ْء (انعام، 38).
ما در این کتاب از بیان هیچ چیز فروگذار نکردیم.

و یا در جای دیگر آمده است:
وَ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَنًا لِّكلُ‏ِّ شىَ‏ْء (نحل، 89).
کتابی به سوی تو فرستادیم که بیان کامل هر چیزی در آن آمده است.
بر طبق اين آيات و روايات، بخوبى مى‏توان استدلال كرد كه بيان هر چيزى در قرآن هست؛ ولى با توجه به اين مطلب، كه قرآن يك كتاب تربيتى و انسان‏سازى است، كه براى تكامل فرد و جامعه در همه جنبه‏هاى معنوى و مادى نازل شده است، روشن مى‏شود كه منظور از «همه چيز»، تمام امورى است‏كه براى هدايت انسان لازم و ضرورى است(مکارم شیرازی ،1379)

پس با مرور کلی بر آیات و احادیث می توان فرامین ارزشمندی را به طور مستقیم یا غیر مستقیم در ارتباط با حفظ محیط زیست و ارزش و جایگاه آن مشاهده کرد، که در ادامه به بررسی آنها خواهیم پرداخت.

در ابتدا تعاریفی از محیط زیست ارائه می شود:
برنامه ملل متحد برای محیط زیست (PNUE) ، محیط زیست را مأوای کامل انسان تعریف می کند (نوحی، 1373).
محیط زیست از نظر لغوی از دو کلمه تشکیل یافته: یکی "محیط" که یک واژه عربی است ودیگری "زیست" که واژه ای فارسی است (زکی، 1383).
"محیط" به معنای مکان، اوضاع و احوال آمده و آنچه که شخص یا چیزی را احاطه کرده است و منشأ تغییر و تحول است. و به عبارتی به معنای فراگیرند است (معین،جلد 2،الف).

واژه "زیست" به معنای زندگی، حیات و زیستن آمده است (معین، جلد 2،ب).

اهمیت و نقش محیط زیست در زندگی انسان
در این باره همین بس که باید یادآور شویم خلقت انسان متشکل از دو بعد جسمانی و روحانی است،که بعد جسمانی او از خاک است، چنانچه در قرآن مجید در آیات متعددی به آن اشاره شده است (آل عمران، 59؛ کهف، 37؛ حج، 5؛ فاطر، 11؛ طه، 55). به عنوان مثال درآیه 67 سوره غافر آمده:
هُوَ الَّذِى خَلَقَكُم مِّن تُرَابٍ ثم‏...

اوست پرودگاری که شما را از خاک خلق کرد سپس ...
و یا در سوره روم آیه 20 فرموده است:
وَ مِنْ ءَايَاتِهِ أَنْ خَلَقَكُم مِّن تُرَابٍ ثُم‏ ...
و از نشانه های او این است که شما را از خاک آفرید سپس ...
منظور از اینکه خداوند فرموده شما را از خاک خلق کرده این است که خلقت شما افراد بشر بالاخره منتهی به زمین(خاک ) می شود و چون مراتب تکون و پیدایش انسان، چه مرتبه نطفه، چه علقه، چه مضغه و چه مراتب بعد از آن بالاخره از مواد زمین است که پدر و مادر او می خورند و فرزند در صلب پدر و رحم مادر رشد می کند، پس انسان پیدایشش از عناصر زمین (خاک) است(طباطبایی ،المیزان )

ودرآیاتی دیگر(انعام ،2؛اعراف ،12؛مومنون ،12؛سجده ،7؛صافات ،11؛ص،71)اشاره به خلقت انسان از طین (گل )یاصلصال (گل خشک )شده است (حجر،33،28،26والرحمن ،14).که مفسران بر این باورندکه هرسه واژه مکمل یکدیگ

ربوده وتناقضی با هم ندارند.به این معنی که هریک مرحلهای ازمراحل آفرینش راتوصیف می کنند(فخررازی ،1420ق )
و به عبارتی خلقت انسان از خاک یا گل که ترکیبی از آب و خاک (دو عنصر مهم طبیعت) تشکیل شده است. با این وصف تاثیر فراوان و شگرف طبیعت بر روح و جان آدمی قابل توجیه و فهم می گردد و به روشنی می توان دریافت که چرا سبزه زارها، دریاها، آسمان بیکران، آبشارها، کوه ها و سایر مظاهر طبیعت نقشی به سزا در آزامش و طیب خاطر انسانها دارند و از این همه اهمیت پرداختن به محیط زیست و حفظ و نگهداری آن آشکار می گردد.
جالب اینکه انسان پس از مرگ هم به خاک بر گشته و جزئی از آن می شود:

مِنهَْا خَلَقْنَاكُمْ وَ فِيهَا نُعِيدُكُمْ وَ مِنهَْا نخُْرِجُكُمْ تَارَةً أُخْرَى‏ (طه، 55).
و ما شما را از آن [زمین] آفریدیم و بدان بازمی گردانیم و بار دیگر از آن بیرونتان می آوریم
این امر نشانگر آن است که خداوندبا علم و حکمت بی انتهای خود به گونه ای جهان و هر چه در آن است را آفریده و سامان بخشیده است که همه چیز حتی انسان (در بعد جسمانی) پس از مرگ دوباره به چرخه طبیعت برمی گردد و زمینه بقای گیاهان ، جانوران و انسانهای دیگر را فرآهم می آورد و همه چیز محاسبه شده و دقیق به طور کامل به زمین بر می گردد. زیرا که نظام طبیعت بر یک تعادل و تعامل همه جانبه استوار است. این بازگشت فرآیند تعامل بعد جسمانی انسان با طبیعت است و بعد روحی (عقلانی) او نیز با استفاده از دستورات و تعالیم الهی بایستی با رعایت اصول صحیح بهره برداری از طبیعت و محیط زیست نسبت به حفظ تعادل و توازن در چرخه محیط زیست دین خود را ادا کند.

بحران زیست محیطی در جهان اسلام همچون سایر جوامع دینی ناشی از کمرنگ شدن تعالیم دینی در عرصه زندگی اجتماعی و رویکرد مادی به زندگی می باشد که از آن جمله می توان عوامل سیاسی، اقتصادی و فن آوری را ذکر کرد که بر تاثیر نگرش الهی به طبیعت سایه افکنده است.

اسلام از دیدن طبیعت به عنوان چیزی جز آثار خدا ابا دارد.لذاهمیشه برخوردباجهان طبیعت برای دانشمندان بزرگ مسلمان ،شاعران،فیلسوفان ،متکلمان وحتی طبیبان مسلمان ،چه دردرون وچه دربیرون بدن ،به همراه احساس مقدسی بوده است .ونیزاسلام هیچگاه زمینه پیدایش انسانی آزادازهرمسئولیت درقبال جهان سوای خدا،درقبال مقدسات ،درقبال خدایی که حقیقت غایی است ودرقبال طبیعت رافراهم نساخته است.دراسلام تصوراصلی ازانسان ،تصورخلیفه خدابودن وتسلیم بودن در برابراراده اوست .از این رو زن ومردمسلمان اگرازواقعیات مذهبی آگاه باشند،همواره ازاین خلافت الهی آگاه

خواهندبود(نصر،1378).

محیط زیست وطبیعت مسخر انسان
خداوندبادمیدن روحش درکالبدخاکی انسان ،اورااشرف مخلوقات وخلیفةخودبرزمین اعلام میکندوچنین می فرمایدکه زمین وآسمان وتمام پدیده های طبیعی برای انسان آفریده شده تابااستفادهازتواناییهاوخلاقیت هایی که خداونددروجوداونهاده به شیوه مناسب از آنها بهره ببرد:
وَ سَخَّرَ لَكُمُ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ دَائبَينْ‏ِ وَ سَخَّرَ لَكُمُ الَّيْلَ وَ النهََّار (ابراهیم ،33)

و خورشيد و ماه را- كه پيوسته روانند- براى شما رام گردانيد و شب و روز را [نيز] مسخّر شما ساخت‏.
ودرآیه ای دیگرمیخوانیم :
أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَكمُ مَّا فىِ الْأَرْض‏...(حج،65)
آيا نديده‏اى كه خدا آنچه را در زمين است به نفع شما رام گردانيد...

ونیزدرسوره ملک آیه 15چنین آمده :
هُوَ الَّذِى جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا...
اوست كسى كه زمين را براى شما رام گردانيد...
درقرآن ازمسخرکردن ماه ،خورشید،شب وروز،دریاها،نهرها،کوهها،بادوهرچه درآسمانهاوزمین است یادشده است؛بدیهی است که درهمه این مواردمقصوداین است که داین امورطوری آفریده شده اندکه رام انسان وموردبهره برداری انسان هستند(مطهری ،1373)

قرآن محیط زیست را حق همگان میداند
پیش ازاین اشاره شدکه طبیعت برای همه انسانهابوجودآمده تاازآن بهره جو یندوبه عبارتی محیط زیست حق همه انسانهادرهرعصرودرهرجایی ازاین جهان است .همانطورکه درسوره الرحمن آمده است :

وَ الْأَرْضَ وَضَعَهَا لِلْأَنَام ‏(الرحمن ،10)
و اين زمين را براى همه خلق (از انس و جن و هر جنبنده‏اى كه در آن است) بيافريد.
ثروت های جهان ملک حقیقی خداونداست وخداونداجازه فرموده است که افراد این ثروتهارامطابق مقررات به خود اختصاص دهند(طباطبایی ،المیزان ).
براین اساس ثروتهای طبیعی ومنابعی که خداوندمتعال درکره زمین واطراف آن ذخیره کرده است پیش ازآنکه موردتولیدیامصرف قرارگیرد،دراختیارعموم است واستفاده از آنهاشرایطی داردکه بایستی به آنها توجه شود(حبیبی ،1383)

درسوره قمرآیه 49می خوانیم :
إِنَّا كلُ‏َّ شىَ‏ْءٍ خَلَقْنَاهُ بِقَدَر
همانا ما هر چيزى را به اندازه آفريديم.
واینکه هرچیزی درنظام طبیعت به اندازه ومقداری که متناسب با چرخه زیستی طبیعت است آفریده شده واستفاده یک سویه وبی رویه ازیک منبع موجب اختلال درچرخه طبیعت می شود.
بنابراین آیات ،زمین ومحیط زیست حق همگانی هست وهمه حق دارندازآن بهره مندشوند،لذابایستی استفاده ازاین حق به گونه ای باشدکه امکان استفاده وبهره برداری ازآن برای نسل آینده ونسل حاضرحفظ شود.
چنانکه می دانیم بهره برداری نادرست ازمنابع زیست محیطی موجب واردشدن خسارات فراوان وجبران ناپذیریمی گردد.به طورمثال :ازبین رفتن پوشش گیاهی خطرسیل رابدنبال دارد،مصرف بی رویه سوخت نسل آینده راباکمبودمنابع سوختی مواجه می کندواستفاده نادرست ازموادشیمیایی وصنعتی موجب آلودگی هواوخاک می شودو...که همه اینها باعث می شودمشکلات ومعضلات فراوانی گریبانگیرفرزندان ما درنسلهای آتی شود،که مطمئناهدف آفرینش ومقصودخداوندازخلقت چنین پیامدی را برنمی تابد.

نکته قابل توجه اینکه هرحقی برای انسان تکلیفی را به دنبال خواهدداشت .به عبارت دیگر،حق وتکلیف دوروی سکه اند.اگراستفاده وبهره برداری ازمحیط زیست برای انسان به رسمیت شناخته شده ،این حق تکلیفی رانیزایجادمی کندوآن این است که انسان وظیفه دارد دراستفاده ازحقوق خودرعایت حقوق دیگران را نیز بنماید.برهمین اساس استفاده ازمحیط زیست بایدبه گونه ای باشدکه به حقوق دیگران دراستفاده از آن خدشهای واردنکند(فیروزی ،1384)
یعنی ازانجام هرعملی که موجب شوددیگرانازداشتن محیطی سالم محروم شوندخودداری نماید.زیرابانگاهی به متون دینی می توان دریافت که وتوجه وتأمین سلامت آن وحرکت درجهت دستیابی به محیط سالم ازحقوق اساسی بشراست ،همانطورکه تخریب محیط زیست دراثرنشناختن حقوق بشراست (جوادی آملی ،1380)

ازرسول اکرم(ص) روایت شده:
لاضررولاضرارفی الاسلام
دراسلام ضرروضرر زدن وجود ندارد. (حرعاملی ،وسائل الشیعه،الف )

خداوندمتعال در آیه 56سوره اعراف می فرماید:
وَ لَا تُفْسِدُواْ فىِ الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلَاحِهَا...
و در زمين پس از اصلاح آن فساد مكنيد...
گفتنی است یکی ازمصادیق مهم"فساددرزمین"ازبین بردن منابع طبیعی ومواهبی است که خداوندبرای تـأمین نیازهای همه افرادبشردرزمین به ودیعه نهاده است .
ودرجای دیگرچنین فرموده که :

كلُُواْ مِن طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَ لَا تَطْغَوْاْ فِيهِ فَيَحِلَّ عَلَيْكمُ‏ْ غَضَبىِ وَ مَن يحَْلِلْ عَلَيْهِ غَضَبىِ فَقَدْ هَوَى ‏(طه ،81)
از خوراكيهاى پاكيزه‏اى كه روزى شما كرديم، بخوريد و [لى‏] در آن زياده‏روى مكنيد كه خشم من بر شما فرود آيد، و هر كس خشم من بر او فرود آيد، قطعاً در [ورطه‏] هلاكت افتاده است‏.

نه تنها ازبین بردن مواهب ونعماتی که خداونددراختیارانسانقرارداده نهی شده ،بلکه هرکس این امرمهم رانادیده انگاردباعقوبت الهی روبروخواهدشد:

وَ مَن يُبَدِّلْ نِعْمَةَ اللَّهِ مِن بَعْدِ مَا جَاءَتْهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَاب ‏(بقره ،211)
و هر كس نعمت خدا را- پس از آنكه براى او آمد- [به كفران‏] بدل كند، خدا سخت‏كيفر است.
مقام معظم رهبری(1382)دراین موردمی فرمایند:"هدف متعالی اسلام برخوردارساختن همه نسلهاازنعمتهای الهی وهیجادجامعه ای سالم وبه دورازفاصله طبقاتی ومستعدبرای رشدوشکوفایی است والزامات شرعی برای حفظ تعادل وتوازن دراستفاده ازمواهب طبیعی باپرهیزاززیاده روی وتعبد به عدم اضراربه غیررافراهم آورده است ."

بازگشت به آموزه های دینی یکی از عوامل موثر در جلوگیری از تخریب زمین
محققین و متفکرین بر این باورند که یکی از مهمترین عوامل موثر در ایجاد تنش ها و مشکلات فراونی که بشر امروز با آن درگیر است و دور شدن از معنویات و کمرنگ شدن تاثیر دین بر زندگی انسانهاست. یکی از این تنش¬های ایجاد شده در جهان امروز،چالشهای زیست محیطی است بطوریکه اندیشمندان بر آن شدند تا با مدد از آموزه های دینی سعی کنند تغییری در فرهنگ مصرف و نوع مواجهه انسان با محیط زیست پیرامونش ایجاد کنند.

به همین منظور ریچارد بات در سال 1993 در بانک جهانی جامعه ای را تحت عنوان "جامعه آشنا سازی معنوی بانک جهانی" به منظور ارتقای بهسازی فردی و تجدید معنوی کارکنان بانک جهانی تشکیل داد که بسیاری از مباحثات آن به تعامل میان انسانیت و محیط زیست مربوط می شد (سراج الدین و بات، 1379، الف).
وی در سخنرانی خود در سخنرانی در کنفرانسی به همین منظور می گوید " عقاید معنوی و اعتقادات مذهبی در سراسر اعصار و دوره ها بر روی شناخت اتکا میان بشریت و تمامی اشکال زندگی به یکدیگر تاکید داشته اند. پنج ارزش وجود دارد که منجر به این وحدت درک و فهم می شوند: احترام به همه ( گونه های) حیات، تساوی و برابری همه افراد، اهمیت حسن اشتراک، مسئولیت در قبال همه و توجه بدون قید و شرط"(سراج الدین وبات ،1379،ب).

و نیزآر جی بری استاد گروه بیولوژی دانشگاه لندن می گوید: "رفتار ما به ارزشهایی که برای خود، برای جامعه خود، برای آینده و برای طبیعت قائل هستیم بستگی دارد".
ونیز در جایی دیگر می گوید:" من برای کره زمین به این دلیل ارزش قایل هستم و ارج می نهم چون به خدایی اعتقاد دارم که آن را خلق کرد و به بشر (به عنوان خلیفه الله ) اعطا کرد و همچنان آن را پایدار نگاه می دارد؛

من خلیفه خدا هستم" (سراج الدین و بات، 1379،ج)
دکتر تاپفر مدیر اجرایی محیط زیست سازمان ملل نیز در گفت و گو با روزنامه همشهری در نیویورک بیان می دارد" ما می خواهیم در زمینه زیست محیطی با جهان اسلام یک همکاری مناسب و نزدیک داشته باشیم".

وی در ادامه می افزاید:" اعتماد راسخ دارم که ارزشهای معنوی جهان اسلام بستر مناسبی جهت اجرای برنامه های لازم به منظور حفظ آفریده های خدا و تنوع زیست محیطی است" (پور سعید، 1382).

مطالعه دستورالعمل ها و احکام اسلامی این حقیقت را آشکار می سازد که اسلام و آموزه های آن توجه بسیار زیادی به محیط زیست در بهترین معنی آن داشته است. به زبان ساده در صورت محقق شدن دستورات اسلام منابع طبیعی به صورت مناسب مورد بهره برداری قرار گرفته و در اینصورت طبیعت توان جایگزینی این منابع را خواهد داشت و در مورد منابع محدود نیز بهره برداری باید به گونه ای صحیح و منطقی صورت گیرد (حبیبی، 1383).

اهمیت و جایگاه گیاهان در قرآن و آموزه های اسلامی
در روزگاری که پیامبر اکرم به بعثت رسیدند جهالت گستره جامعه عرب را فراگرفته بود. بطوریکه اعراب بخاطر اینکه توان تحلیل برخی از ویژگیهای درختان را نداشتند و نمی توانستند به اسباب و علتهای آن ها دست یابند (مثل آتش گرفتن چوب ها و برآمدن شعله های فروزان از آن ها و خانه گزیدن برخی مارها و افعی ها در میان بوته ها و درختان) از این رو آنان برخی از درختان را دارای نیروی شر دانسته، از آن ها می ترسیدند و در نهایت بخاطر در امان بودن از شر آنها درختان را شایسته عبادت می دانستند. به عنوان مثال درباره انجیر بر این باور بودند که روح شردر آن قرار دارد چرا که مارها در آن سکنی می گزیدند و برخی درختان رانیز قرارگاه شیطان می دانستند (حیدری و سلطانی،1381)

قرآن مجید نه اجازه می دهد که بشر طبیعت را به علت عظمت و شگفتی های آن خدای خویش دانسته، مورد پرسش قرار دهد و نه آن که آن را موجودی بی روح بداند. بلکه مظاهر طبیعت را آیه (فصلت، 37) و کلمه خداوند و موجوداتی دارای شعور که تسبیح گوی خداوندند معرفی می کند (صادقی و فراهانی) که منشاء خیر و برکت برای انسان می باشند.
و انسان که مقام خلیفه اللهی به او سپرده شده ، در عین حال که حق دارد از تمام مواهب طبیعت بهره ببرد بایستی نگاهبان و محافظ آن نیز باشد چرا که طبیعت امانتی است از سوی خداوند در دست بشر که باید به نسلهای آینده بسپارد. بلکه علاوه بر محافظت از آن در عمران و آبادانی آن بکوشد:
هُوَ أَنشَأَكُم مِّنَ الْأَرْضِ وَ اسْتَعْمَرَكمُ‏ْ فِيهَا ... (هود، 61)
او شما را از زمین پدید آورد و شما را برای آبادانی در آن گمارد ...

توصیه قرآن و معصومین در مورد گیاهان بعنوان یکی از مهمترین مظاهر طبیعت
پوششهای گیاهی و درختان از مهمترین منابع طبیعی هستند که نقش اساسی و مهمی در چرخه طبیعت و محیط زیست دارند که از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1- گیاهان یکی از مهمترین منابع غذایی انسانها و سایر موجودات.
2- نقش گیاهان در تامین اکسیژن مورد نیاز در جو
3- جلوگیری از فرسایش خاک در مقابل سیل و ...
4- نقش گیاهان بعنوان دارو و علاج بسیاری بیماریها و ...

به همین سبب احادیث و روایات گهربار بسیاری در این زمینه از معصومین نقل شده که به تعدادی از آنها اشاره می شود:
در روایتی از پیامبر اکرم (ص) چنین نقل شده که ایشان فرمودند:
هر کس درختی بکارد و از آن محافظت کند تا ثمر بدهد، خداوند به اندازه ثمره آن به وی پاداش خواهدداد ( نوری، مستدرک الوسایل،الف).
و یا : هر مسلمانی که درختی بکارد یا کشاورزی کند، در برابر هر

مقدار از آن که انسان یا پرنده ویا حیوانی بخورد خداوند پاداشی مثل صدقه به وی خواهد داد (بخاری، 1358 ق).
و نیز در حدیثی دیگر آمده:

اگر عمر جهان پایان یابد و قیامت برسد و یکی از شما نهالی در دست داشته باشد چنانکه بقدر کاشتن آن نهال فرصت باشد، باید فرصت را از دست ندهد و آن را بکارد ( نوری ،مستدرک الوسایل ،ب)
از امام موسی کاظم (ع) چنین روایت شده که: نگاه به گیاهان خرم و سر سبز چشم را جلا می دهد و به روشنی آن می افزاید ... (مجلسی، بحار الانوار،الف؛ ابن شعبه، تحف العقول)

ونیزدرفضیلت درختکاری امام صادق (ع)فرمودند:"مؤمن پس ازمرگ ازشش خصلت سود می برد:فرزندصالحی که برایش آمرزش طلبد،قرآنی که خوانده ،چاه آبی که حفرکرده ،درختی که کاشته و..."(مجلسی ،بحارالانوار،ب)
به عبارتی کاشت درخت درکنارقرائت قرآن وباقیات وصالحات آورده شده تاتوجه مارابه اهمیت مطلب جلب کند.
درحدیث دیگری آمده است :شخصی (حمزه )ازامام کاظم (ع)که مشغول کار کشاورزی ودرختکاری درمزرعه بودند-درحالیکه عرق ازدوپای ایشان می ریخت –درمورداینکه چراایشان اینگونه (باسختی)درزمین کار می کنندسؤال کرد.ایشان فرمودند:آنان که ازمن وپدرم بهتربودنددرزمین کارمی کردند.
سؤال شد:آنان کیستند؟فرمود:پیامبرخدا(ص)،امیرالمؤمنین علی (ع)وهمه پدرانمان بادستان خوددرزمین کار

می کردندواین عمل پیامبران ،رسولان ،جانشینان آنان وبندگان شایسته خداست (کلینی ،کافی وحرعاملی ،وسائل الشیعه ،ب)
تشویق پیامبرورهبران فکری اسلام به درخت کاری ،کشاورزی ،بهسازی کشت ولزوم کاوش وپژوهش درمسائلی ازاین دست تأثیرشگرفی برجامعه اسلامی گذاشت وآثارارزنده ای درپی داشت .این سخنان شوروشوقی در میان مسلمانان برانگیخت و آنان را به پژوهش،تجربه اندوزی و بررسی راه های گسترش کشاورزی، بهسازی کاشت، داشت و برداشت و اصلاح و توسعه انواع درخت وادشت تا آن جا که انقلاب کشاورزی عظیمی در جامعه اسلامی پدید آمد و مسلمانان در پرتو سخنان پیشوایان دینی توانستند دانش ارزنده و سودمندیرا در اختیار جهانیان قرار دهند (واتسون).
رهبر انقلاب حضرت آیت الله خامنه ای در سال 1365 در این باره فرمودند: " در تعلیمات دینی ما و در سنت انبیاء و اولیا (ع) درخت کاری، آبیاری و بطور کلی آبادسازی زمین و مزرعه و مرتع و پرورش دام و طیور عبادت محسوب می شود".

نتیجه گیری:
1- اسلام به عنوان یک دین پاسخگو به کلیه نیازهای بشری رهنمودهای فراوانی بطور مستقیم و غیر مستقیم در زمینه محیط زیست داده که با استمداد از آنها و نیز با تکیه بر فطرت دین گرای بشر می توان ارتباط مسالمت آمیزی بین انسان و محیط زیست برقرار کرد.
2- یکی از ابعاد وجودی انسان (بعد جسمانی) از خاک است و در نهایت نیز به خاک بر می گردد.

3- طبیعت و محیط زیست رام ومسخر انسان است تا انسان به نحو شایسته از آن بهره برداری نماید.
4- استفاده از محیط زیست یک حق همگانی و عمومی است و شایسته است انسانها در هر زمان بگونه ای از محیط زیست استفاده کنند که: اولا) به حقوق افراد تجاوز نکنند. ثانیا) با بهره برداری نادرست نسلهای آینده را از این موهبت الهی محروم نگردانند.

5- توجه به اینکه انسان خلیفه الله است بر روی زمین و طبیعت امانتی است الهی در دست او و اینکه وی وظیفه دارد سعی خود را در برقراری تعادل و اصلاح عوامل زیست محیطی نموده، مانع بهره برداری ناصحیح از طبیعت و تخریب منابع طبیعی آن گردد.

6- باز گشت به آموزه های دینی و ترویج فرهنگ برگرفته از آنها در راستای حفظ محیط زیست.
7- فرهنگ سازی در زمینه پرداخت به طبیعت و جلوگیری از آلوده کردن محیط زیست و روی آوردن به درختکاری به عنوان یک امر عبادی.
8- در آخر باید گفت اگر بتوانیم دین را از حالت کلیشه ای در اذهان مردم در آورد و آن را به صورت کاربردی در زندگی مردم جاری سازیم، بسیاری از ناهنجاری ها و مشکلات روزمره جای خود را به هنجارها، آرامش، سلامتی و شادابی خواهند داد. به امیدآن روز

خداوندا:

درست است که در این جهان مسافریم و همچون کاروانیان، لحظاتی گذرا بر این زمین زیبا، از میان دروازه¬های زندگی و مرگ عبور می کنیم، اما مسئولیت توجه و مراقبت از خلقت، بلکه مسئولیت عمل کردن در مقام مجرای لطف و رحمت الهی برای مخلوقاتی که در سفر زندگی در اطراف ما هستند بر ما مقرر کرده ای.
ما از این رو، بر وضعیت وجودی آنها مؤثریم، همچنان که آنان نیز به نوبه خود در تصدیق نمودن و شهادت دادن به حکمت و جمال تو در محضرت، ما را مدد می رسانند.
ما را یاری کن تا همواره به جنبه معنوی و روحانی نظام خلقت آگاه باشیم و با یاد حقیقتی که در کلامت گفتی، آرام گیریم؛
فَأَيْنَمَا تُوَلُّواْ فَثَمَّ وَجْهُ الله‏...(بقره ،115)
" به هر سو روکنید، چهره او در آنجاست".
در حقیقت همه چیز در خلقت نو به نو تو بازتاب¬ها و تجلیات زیبایی توست که ما به قیمت بیشترین خطر برای روح جاودانه خود، و نیز زندگی این جهانی خویش، آن را آلوده می کنیم.
از این رو ما را از خودمان و از هر آنچه از دیدن حضور تو با زمان می دارد، رهایی ده؛ حضوری که در کوه-های سربه فلک کشیده و چشمه¬های جوشان متجلی است، در آسمانهای پر ستاره و آوای بی¬پروای پرندگان، در امواج بی-پایان دریا و در نگاه بی¬گناه نوزادان. (نصر، )
رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَاذَا بَاطِلًا سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّار
در حقیقت تو آسمانها و زمین را عبث نیافریدی و بیهوده خلق نکردی

فهرست منابع
1. قرآن مجید
2. ابن شعبه.تحف العقول .ص 410.به نقل از:حسینی .ع.طبیعت وکشاورزی ازدیدگاه اسلام .1382.مرکزمطالعات وتحقیقات حوزه نمایندگی ولی فقیه درجهادکشاورزی .
3. بخاری .صحیح بخاری .1358ق.داراحیاءالتراث العربی.بیروت .ج3.ص135.
4. پورسعید.ب.پایداری محیط زیست ازدیدگاه اسلام.1382.فرهنگ جهاد .شماره 33و34.
5. جوادی آملی .ع.انتظاربشرازدین .1380.اسراء.قم .ص191.
6. حبیبی .ج.اسلام وتوسعه پایدار.1383.اندیشه صادق .شماره 13و14.
7. حرعاملی (الف).وسائل الشیعه .ج22.ص14 .
8. همان . (ب) .ج12.ص.23
9. حیدری .م.ح وسلطانی .م.ع.طبیعت ووظیفه دینی ما.1381.نشرپونه .
10. خامنه ای.ع.(الف).پیام به اولین همایش حقوق محیط زیست .22/3/1382.روزنامه ایران
11. خامنه ای .ع.(ب).طبیعت ووظیفه دینی ما(سخنرانی ).15/12/1365 .
12. زکی .ن.ح.نگاهی گذرا به نقش اسلام درحمایت ازمحیط زیست .1383.فرهنگ جهاد.شماره 36 .
13. سراج الدین.ا.وبات.ر.(الف).اخلاقیات وارزشهای معنوی درخدمت ارتقایتوسعه پایداربراساس محیط زیست .ترجمه :احمدرضااشرف العقلایی .سازمان حفاظت محیط زیست.ص71 .
14. همان .(ب).ص33 .
15. همان .(ج) .ص85 .
16. شیرازی .م.فقه البیئه.1420ق.مؤسسه الوعی الاسلامی .بیروت .به نقل از:حسینی .ع.1381.بازخوانی کتاب فقه محیط زیست .فرهنگ جهاد.شماره 31 .
17. صادقی .ح.وفراهانی .س.محیط زیست ازمنظردین واقتصاد.اقتصاداسلامی .شماره 10 .
18. طباطبایی .(الف).المیزان.دفترانتشارات اسلامی .ج16.ص294 .
19. همان .(ب).ج4.ص171 .
20. فخررازی .مفاتیح الغیب .1420ق.داراحیاءالتراث العربی .بیروت .ج26.ص409 .
21. فیروزی .م.مبانی حق بهره مندی ازمحیط زیست سالم درقرآن کریم .1384.رواق اندیشه.شماره 42 .
22. کلینی .کافی .ج5.ص76 .
23. مجلسی .م.ب.(الف).بحارالانوار.ج10.ص291 .
24. همان .(ب).ج103.ص64 .
25. مطهری .م.مقدمه ای برجهان بینی اسلامی .1373.صدرا.ج2.ص57 .
26. معین.(الف). فرهنگ معین .ج2.ص1717 .
27. همان .(ب).ج2.ص113 .
28. مکارم شیرازی .ن.ودیگران .تفسیرنمونه .1379.دارالکتب الاسلامیه.ج11.ص261 .
29. نصر.ح.دین وبحران زیست محیطی ،دیدگاههای آیین هندوواسلام .1378.ترجمه :محسن مدیرشانه چی .نقدونظر.شماره 17و18 .
30. نوحی .ح.بوم شناسی وفلسفه توسعه(ترجمه ).مؤسسه فرهنگی کیهان .ص59-58 .به نقل ازصادقی (شماره 17).
31. نوری .(الف ).مستدرک الوسائل .ج13.ح15895.
32. همان .(ب).ج13.ح15894 .
33. واتسون .ام.نوآوری های کشاورزی درقرون اولیه اسلام .مترجمان :فرشته ناصری .عوض کوچکی .انتشارات آستان قدس رضوی .ص182-174 .به نقل از:حسینی .ع.طبیعت وکشاورزی ازدیدگاه اسلام .1382. مرکزمطالعات وتحقیقات حوزه نمایندگی ولی فقیه درجهادکشاورزی .