بخشی از مقاله

چکیده

    شهریار از بزرگترین  شاعران طبیعت گرا است که در دیوان خود طبیعت و جلوه های زیبای آن را با استفاده از صورت های خیالی گوناگون با زیبایی هر چه تمام تر و در بالاترین حد وصف نموده است. چرا که شاعر دوران کودکی خود را در آغوش طبیعت رنگین و سرسبز روستا گذرانده و از نزدیک زیبایی ها و مناظر  دل انگیز آن را دیده و چنین تابلوهای رنگین نقاشی کرده است. روستا در شعر او شکوه و زیبایی خاصی دارد از این جهت شاعر روستا لقب گرفته است. می توان گفت او تنها شاعر ایرانی است که طبیعت سرسبز و بکر و زیبای روستا را به تصویر کشیده است.

    تنها طبیعت زیبای روستا و پدیده ها و مناظر دل انگیز آن در شعر شهریار مورد توجه نبوده، بلکه آداب و سنن و صفا و صمیمت و یکرنگی روستا نیز توصیف شده است. شاعر در منظومۀ زیبای حیدربابا مدام از آن صفا و صمیمیت و آداب و رسومی که روستا دارد یاد کرده وهمواره برخاطرات شیرین از دست رفتۀ خویش حسرت می خورد.

   در این پایان نامه سعی برآن بوده که جلوه های زیبای طبیعت که شاعر با بیانی زیبا و دلنشین، درّ و مرجان سخن خود را در سلک نظم کشیده بررسی نماییم.

 فصل اول (كليات)

 اهداف تحقیق

          هدف از انجام این پژوهش به شرح موارد زیر می باشد:

  • برجسته نمودن نقش طبیعت و جلوه های آن در اشعار شهریار
  • معرفی شهریار به عنوان شاعری طبیعت گرا
  • بررسی و توصیف جلوه هایی از طبیعت که با صورت های خیالی متنوع و گوناگون ترسیم شده اند.
  • نمایان کردن توانایی فوق العاده شهریار در برقراری ارتباط بین اجزا و عناصر طبیعت با حالات و احساسات انسانی
  • نشان دادن میزان دلبستگی و شیفتگی شهریار به طبیعت سرسبز و رنگین روستا و جلوه های زیبای آن و...

 پیشینۀ تحقیق

    طبیعت و مظاهرآن و جلوه های رمانتیسم  از مضامین بکری است که شاعران و نویسندگان به توصیف آن پرداخته اند و تصاویر زیبا و دلکشی را خلق نموده اند. بررسی و نقادی آثار این شاعران و نویسندگان در     دوره های مختلف از دیرباز مورد توجه دوستداران شعر و ادب بوده است که در این زمینه میتوان به آثاری چون گل و گیاه در ادب منظوم فارسی از غلامحسین رنگچی و رمانتیسم از لیلیان فورست به ترجمه مسعود جعفری و سیر رمانتیسم در اروپا از مسعود جعفری

اشاره کرد. درباره آثار شهریار نیز کم و بیش توسط علاقمندان آن شاعر مقاله، پژوهش و همایش هایی انجام گرفته است. برای نمونه مقاله ای با عنوان جلوه های رمانتیسم در شعر شهریار از آقای دکتر صدری نیا انتشار یافته است. اما طبق بررسی های به عمل آمده (با توجه به محدودیت زمانی و مطالعاتی) تاکنون هیچ گونه تحقیق یا مقاله یا پایان نامه ای  در مورد جلوه های طبیعت در اشعار شهریار صورت نگرفته است و تنها در مواردی به شرح عناصر طبیعت به صورت موردی و کمّی پرداخته شده است. ما در این تحقیق برآنیم که به بررسی جلوه های زیبای طبیعت در اشعار شهریار بپردازیم تا گوشه ای از این هنرنمایی های شاعر بزرگ را مورد بحث و بررسی قرار دهیم.

روش کار تحقیق

    در تهیه این پایان نامه ابتدا دیوان فارسی و ترکی شهریار که شامل 3 جلد همراه با ترجمۀ فارسی منظومۀ حیدربابایه سلام ترجمه کریم مشروطه چی می باشد مطالعه شده وسعی برآن بوده است که بیشتر مباحث اصلی جلوه های طبیعت در اشعار شهریار استخراج شود ومورد بررسی قرار گیرد. سپس ابیات مرتبط با مباحث استخراج شده، به صورت فیش نوشته شده است. در مرحلۀ بعد موضوعات تقسیم بندی شده وکار شرح نویسی برای ابیات انجام گرفته است. این پایان نامه در 14 فصل تنظیم شده که فصل اول شامل اهداف تحقیق، پیشینه تحقیق، روش کار تحقیق و مقدمه می باشد در مورد برخی از عناصر طبیعت میزان بسامد آن در ابتدای فصل آورده شده که با مطالعات آن ها روزنه های ناب و ارزنده به روی خوانندگان باز می شود

مقدمه:

«استاد شهریار،شهریار ملک سخن ایران زمین،در سال 1285ش،با نام محمد حسین درمحله خشکناب تبریز،پا به عرصه جهان هستی نهاد .پدرش حاج میرزا اقا مردی روحانی واز وکیلان دادگستری بود .محمد حسین مقدمات فارسی وعربی را نزد پدر آموخت و تحصیلات ابتدایی را در دبستان های متحده و فیوضا ت ،و دوره دبیرستان را در مدرسه محمدیه گذراند. در این مدرسه، مجله ای به نام ادب منتشر می شد و محمدحسین،نخستین شعر خود را با تخلص شعری بهجت در آن انتشار دا د .

وی بعد ها با تفال از دیوان حافظ، که دو بار انجام گرفت وبا توجه به این مصراع از خواجه «که چرخ  سکه دولت به نام شهریاران زد» و« روم به شهر خود وشهریار خود باشم»،تخلص شعری خود را از بهجت به شهریار تبدیل نمود.

استاد سخن معاصر، بیش از 28000 بیت شعر به زبان فارسی،ودر حدود 3000 بیت به زبان ترکی آذری سروده است.

ادب شناسان،سه دوره شعری متمایزدر زندگی ادبی شهریار شناسایی کرده اند:دوره سر گشتگی،دوره جوانی وگرایش ملی ومیهنی،وسرانجام دوره تمسک به خداشناسی از طریق اسلام ناب.»(محمود سوری،rahavand.blogfa.com )

« ایام کودکی او با جنبش آزادی خواهان مشروطه به رهبری ستار خان وباقر خان همراه بود.وی در کودکی با قران ودیوان حافظ اشنا شد.پس از تحصیلات مقدماتی حوزوی به تهران رفت و وارد مدرسه دارالفنون گردید .شهریار سپس وارد مدرسه طب شد ولی در پی حادثه ای بیش از 5سال تحصیل بدون اخذ مدرک دکتری و دانشکده را ترک گفت ودر خراسان وارد خدمت دولتی گردید.» (مجله بخارا،http://meshkin-student-lit.blogfa.com)

« زندگی و سرگذشت شهریار همیشه توام با علاقه و عشق بوده است. اگر غیر از این بود اشعار هم نمی بود. شهریار چون قلبی بی اندازه حساس دارد،به یک محبت کوچک یا جزیی خوبی و زیبایی چنان فریفته      می شود وحق شناسی می کند ،که حد و اندازه ندارد وبه همان نسبت هم از کوچک ترین بی مهری وناشایستگی دلتنگ می شود.» (روشن ضمیر،ج 1 ،1387: 12)

« شهریار به عنوان یکی از مشهورترین غزل سرایان معاصر مطلوب خاص وعام است.اوغزل های دلنشین بسیاری سروده که یادگار نخستین عشق آتشین اوست. کلیات اشعار شهریارمتجاوز از پانزده هزار بیت از قصیده وغزل ومثنوی وقطعه است که در سه مجلد به چاپ رسیده است.بسیاری از خاطرات تلخ وشیرین از دوره های گوناگون زندگی،در اشعار شهریار منعکس است وبا خواندن آن ها می توان گوشه هایی از زندگی شاعر را از نظر گذراند.شهرت شهریار تقریبا بی سابقه است،تمام کشورهای فارسی زبان وترک زبان،بلکه هرجا که ترجمه یک قطعه او رفته باشد،هنر او را می ستانند .منظومه حیدر بابا  نه تنها تا کوره ده های آذربایجان ،بلکه به ترکیه وقفقاز هم رفته ودر ترکیه وجمهوری آذربایجان چندین بارچاپ شده است ،بدون استثنا ممکن نیست ترک زبانی منظومه حیدر بابا را بشنود ومنقلب نشود.حیدر بابا نام کوهی در زادگاه استاد محمد حسین بهجتی تبریزی ملقب به شهریار است .

 

منظومه حیدر بابایه سلام نخستین باردرسال 1332 منتشر شد و از آن زمان تاکنون به زبان های مختلفی ترجمه شده است.لیکن ترجمه بی بدیل آن به شعر منظوم فارسی توسط دکتر بهروز ثروتیان شاهکاری ماندگاراست.

حیدر بابا سندی زنده است و پرده ای رنگین وبرجسته از زندگی در روستا را نشان می دهد.مضمون اغلب بندهای آن شایستة ترسیم و نقاشی است زیرا از طبیعت جاندار سرچشمه می گیرد. قلب پاک وانسان دوست شهریار بر صحنه ها نور می ریزد و خوانندگان شعرش را به گذشت های دور می برد.نیمی از این منظومه نامنامه و یادواره است که شاعر در آن از خویشاوندان و آشنایان و مردم زادگاه خود و حتی چشمه ها و زمین ها و     صخره های اطراف خشکناب نام می برد و هریک را در شعر خود جاودانگی می بخشد.» (مجله بخارا،http://meshkin-student-lit.blogfa.com)

 

« این منظومه در سال 1331،سالی که مصادف با فوت مادر شهریار،کوکب خانم بود،به زبان مادری شاعر،ترکی آذری سروده شده است وتجلی شور و خروش جوشیده از عشق شهریار به مردم آذربایجان است. این منظومه، قاموسی از سنت ها و آداب و رسوم،روابط صمیمی مردم،داستان ها و باورها،بازی های کودکانه محلی، جوانمردی های بزرگان سرزمین اجدادی، افسانه ها و نمادهای مردانگی، درد غربت و جدایی از ایل و تبار، جلوه های طبیعت به هنگام  فصل های مختلف سال و پندهای شاعر از زندگی است.

رهبر معظم انقلاب، در مورد شعر حیدربابایه سلام شهریار- که از معروف ترین شعرهای اوست-        می فرماید: شهریار یکی از بزرگ ترین شعرای همه دوران های تاریخ ایران است و آن به لحاظ حیدربابایه سلام اوست.حیدربابا سلام یک شعر استثنایی است. همه خصوصیات شعری مثبت شهریار در آن است؛ یعنی آن روانی، صفا، سخن شیرین و چیز های دیگری که مربوط به شعر است، همه در حیدر بابایه سلام هست و آن این است که در یک شعر معمولی که تصویری است از سابقه ذهنی خود شاعر، مطالب بسیار حکمت آمیزی هست؛ بااین حساب،می توان شهریار را یک شاعر حکیم به حساب آورد.»(محمود سوری،rahavand.blogfa.com )

« این شاعر شهیر سرانجام در بیست و هفتم شهریور 1367ش.در سن82 سالگی در تهران در گذشت و در مقبرة مقبره الشعرای تبریز، که مدفن بسیاری از شعرا  و هنرمندان آن دیار است به خاک سپرده شد. شعرش جاودانه و نامش ماندگار باد. به منظور پاسداشت مقام ادبی استاد محمد حسین شهریار و نکوداشت این شاعر پرآوازه ، سالگرد درگذشت وی برابر با بیست و هفتم شهریور، به عنوان روز شعر و ادب فارسی نامگذاری شده است.» (مجله بخارا،http://meshkin-students-lit.blogfa.com)

طبیعت در شعر شهریار:

« هر گوشه ای از زندگی انسان با گوشه ای از طبیعت هزاران هزار پیوند و ارتباط خورده که از این همه پیوندهای گوناگون، ذهن شاعر گاه یکی را احساس می کند، تصرف ذهن شاعر در مفاهیم عادی و ارتباطات زندگی انسان با طبیعت، یا طبیعت با طبیعت، چنان که می دانیم حاصل نوعی بیداری اوست در برابر درک این ارتباطات، شاعر حاصل این بیداری خود را به صورت آفرینش یک اثر ادبی به ما نشان می دهد؛ به سخنی دیگر شعر زاده این کوشش شاعر است برای نمایش درک او از نسبت های میان انسان و طبیعت یا طبیعت و انسان یا انسان و انسان .»  (ولی پور،5:1389)

شاعر چونان نقاشی است که همه تلاش و همت خود را صرف ترسیم دقیق چهره های طبیعت           می کند. طبیعت و مظاهر آن در سروده های شاعران رنگ و جلایی خاص و حضوری زنده و پویا دارند، کوه و دشت، صحرا و چمن، دریا و جنگل، آبشار و... همه در آثار ادبی موج می زند و شاعران توانا و زبردست با   بهره گیری از صورخیال و بیانی سحرگون لباسی تازه و بکر بر قامت طبیعت می پوشانند و با توصیفات خود   هر بار در آرایشی نو چون عروسان زیبا از حجله خیال با اعزاز بر مسند سطور و صحایف می نشانند.

« هر کس با زبان فارسی مأنوس باشد درمی یابد که شاعران این زبان از دیرباز با طبیعت و جلوه های آن الفتی عمیق داشته اند و شعر فارسی در هیچ دوره ای بی بهره نبوده است و شاعران با مظاهر طبیعت به خلق تصاویری زیبا و رنگین پرداخته اند. یکی از این شاعران که طبیعت و شکوه روستا در شعر او جلوهای خاص یافته شهریار است.» (اجتماعی،1:1383)

طبیعت و پدیده های آن در شعر شهریار حضوری فعال و زنده دارند که شاعر با بهره گیری از صور گوناگون خیال به توصیف خود حرکت و جنب و جوش شایسته ای بخشیده و همه چهره های طبیعت اعم از کوه، دشت، صحرا، دریا، جنگل، آبشار و هم چنین شب و طلوع و غروب خورشید را در بالاترین حد توصیف کرده و تابلوهای بدیع و رنگین آفریده است.

بلبل از دفتر گل آیت موسیقی می خواند، گل ها می رقصند، ابر می گرید و جویبار سرود می خواند، پروانه بر گل بوسه می زند، خورشید با تیغ و شمشیر برّنده خود به جنگ شب می رود و گاهی چون بت عیار از قصر فلک نوشخند می زند، شاه شب عینک دودی به چشم دارد یا شب خود را با جواهر انجم و ماه و...       می آراید، ناهید چنگ می نوازد، صبح بال سپید خود را می گشاید و ...

« صور خیال همواره از بنیادی ترین عناصر آثار ادبی به شمار آمده اند. با آن که امروزه ، در بخشی از آثار و اشعار معاصران عناصری دیگر همچون هنجار شکنی های زبانی، نقش برجسته ای در ایجاد رستاخیز کلام یافته اند، اما صور گوناگون خیال هنوز هم یکی از عوامل مهم آفرینش های ادبی است.

صورخیال علاوه بر آن که زبان ادبی را از کلام عادی متمایز می کند، ظرفیت زبان را برای انگیختن عاطفه، افزایش می دهد. انواع تصویر های شاعرانه هم در مکتوم کردن معنی و هم در گسترش دادن معنی در ذهن – به شرط آن که بجا و مناسب به کار روند- نقش اساسی دارد. صور خیال سبب می شود، جهانی را که نویسنده در اثرش عرضه می کند، با جهان واقعی، که ما به آن عادت کرده ایم، تفاوت پیدا کند و همین تازگی و غرابت جهان ذهنی که بی تردید عنصر خیال در پدید آوردن آن نقش بسزایی دارد؛ سبب می شود که توجه ما به متن بیشتر جلب گردد. تخیل، هم زبان را تازه و با طراوت می کند، هم وسیله معرفت و درک حقیقی است که جز از طریق زبان ادبی قابل درک و بیان نیست. خیال شاعرانه، با یاری گرفتن از عنصر تصویر، بسیاری از امور ذهنی را دیدار می کند و تصورات خود را از این راه به تماشا می گذارد. این تصویرهای خیالی در چارچوب تشبیه، استعاره، کنایه و مجاز و... بیان می شوند.» (شریف پور،2:1387)

« شهریار چند سال از دوران کودکی خود را در آغوش طبیعت رنگین و سرسبز روستا گذرانده و همین عاملی برای سروده های رمانتیک او گردیده است. بررسی خلاقیت های ادبی و میزان عناصر طبیعت به کار رفته در دیوان شهریار و بسامد بالای صور خیال حاصل از آن مؤید این نکته است که طبیعت سهم بسزایی در شعر شهریار داشته است. مسلماً اگر شهریار کودکی خو را در دامن طبیعت نمی گذراند بسیاری از اشعار او که رنگ و بوی رمانتیک دارد ناسروده می ماند و حتی منظومۀ حیدربابا که تصویرگر طبیعت زیبای روستا و نیز توصیف آداب و رسوم و صفا و صمیمیت آن است، خلق نمی شد. » (اجتماعی،1:1383)

« محیط روستایی با خصوصیات و مزایای خود روح شهریار را  شیفتۀ طبیعت و ذوق استعدادش را با شعر و موسیقی و عشق و شیفتگی آشنا کرد ادبیات روستایی و سروده های محلی و اشعار و ترانه هایی که مظاهر تجلی احساسات محیط او بوده از کودکی شهریار را با سادگی و لطافت مأنوس نمود.

او در اشعار خود بارها از طبیعت نام می برد و آن را همچون سینمای رنگی  و کارگاه نقش و نقاشی     می داند.» (همان:4)

اگر نقاشی و با نقش و با رنگت سر و کار اســــــت

طبیعت با تو از دم کارگاه نقش و نقاشـــی  اســــت

به چشم انداز تو هر سو مدل ها، کارت پستالهاســت

به صورت ســازی قــــــهار اســـتاد طبیعت بــین

                                         (شهریار،ج1343:2)

شهریار شیفتۀ طبیعت است. او طبیعت و مظاهر آن را چنان زیبا و بدیع دیده است که ارتباط همدلانه با آن برقرار کرده و با زیبایی هرچه تمام تر به وصف آن پرداخته است. او در ابیاتی تمدن گریزی و دلدادگی خود به طبیعت و زیبایی های آن را به تصویر کشیده، می گوید:

به ســیر طـــبیعت برو،شهریـــــار                که ذوقی نینگیزدت پشــــت مـــیز

                                                                                              (ج264:1)

به شهر چند نشینی،شکسته دل،برخیز               که باغ و بیشۀ شمران شکوفه زار آمـد

                                                                                            (همان:195)

« شهرها از بس آلودۀ دود و دودۀ تمدن و پیامدهای آن هستند که امکان خلق تصاویر بدیع و زیبا به شاعر نمی دهد و مشاهدۀ تابلوهای زیبای طبیعت و دیدن کوچ ایلات، شنیدن صدای کشتزارها و شیهۀ اسبان و بانگ گاوان و صدای گله و هیهای  چوپانان را فقط در روستا و ییلاق می توان دید، سخن شاعر مؤید این نکته است.

بـــــــزن از شـــــــهر ها  بــــــیــرون

صدای کشتزاران بشنو و صوت چراگاهـــان

صدای کوچ ایلات و درای کاروان ها بـــین

صدای گله و هیهای چوپانان به صبح و شام

صدای بره ها ،بزغاله ها،زنگوله بر گــــردن

صدای چیـــدن و برچیدن چادرنـشینان بین

                   چه ذوق انگیز 

                   (ج1350:2)  

توصیف های شهریار به خصوص در مثنوی های تازه و زیبایش اغلب حاصل تجربیات و مدرکات شخصی خود اوست و آفرینش چنین مینیاتورها و تابلوهای نقاشی مرهون در آغوش طبیعت بودن است. به طور حتم اگر شهریار دوران کودکی خود را با طبیعت نمی گذراند و در آغوش آن بزرگ نمی شد چنین صحنه های رنگین و محسوس در شعر او خلق نمی شد.» (اجتماعی،6:1383)      

در این پایان نامه هدف آن است که به بررسی جلوه های طبیعت در اشعار استاد شهریار بپردازیم. بر این اساس ابتدا دیوان شهریار که شامل 3 جلد است همراه با ترجمۀ فارسی منظومۀ حیدربابایه سلام- ترجمۀ کریم مشروطه چی- مطالعه شده، سپس مظاهر و پدیده های طبیعت استخراج و تقسیم بندی شده و کار شرح نویسی صورت گرفته است تا تصاویر رنگین و تابلوهای خیالی این شاعر ماهر و زبردست را نشان دهیم.

در متن اصلی مقاله به هم ریختگی وجود ندارد. برای مطالعه بیشتر مقاله آن را خریداری کنید