بخشی از مقاله
مقدمه
انسان موجودي باورمحور است که در هر لحظه بـر اسـاس باورهـاي خـود، در خصـوص پدیـدههـاي مختلف دست به عمل میزند. از چنین منظري، طیف متنوعی از باورها در عرصه زندگی براي انسـانهـا مطرح می شوند. دستهاي از این باورها، باور به جهان آخرت و معاد هستند. ایـن بـاور یکـی از اصـول و ارکان دین مبین اسلام است و منکر آن خارج از دین اسلام شمرده میشـود (آلعمـران: .(114 از 6666 آیه قرآن مجید، 1400 آیه به معاد اختصاص یافتـه و از اصـل توحیـد کـه بگـذریم، بـیش از هـر اصـل دیگري، معاد و آخرت از جهات گوناگون تحلیل و بررسی شده است.1 قرآن کریم، با اسامی مختلفـی از روز واپسین یاد کرده است که هر کدام جنبهاي از ابعاد آن را تبیین مـیکنـداز؛ جملـه: یـوم الـدین (روز جزا)؛ یوم القیامه (روز برخاستن)؛ یوم الحساب (روز محاسبه)؛ یوم الجمع (روز جمعشدن)؛ یوم الفصـل (روز جدایی حق از باطل)؛ یوم الحسرة (روز اندوه و حسرت)؛ یوم الخروج (روز خارج شدن از قبـور)؛ یوم البعث (روز برانگیخته شدن)؛ یوم الآزفه (روز بسیار نزدیک)؛ یوم الآخر (روز پایـان) و یـوم الخلـود (روز جاودانگی).2
خداوند در جاي جاي قرآن کریم روز حساب و آخرت را به انسانها بشارت داده است. برخی از این آیات عبارت اند از: » خدا ذرهاى هم ستم نمیکند. اگر نیکی باشد، آن را دوچندان میکند و (بـه جز اجر متقابل) از جانب خود نیز مزدى به کرامت میدهد.)«نساء: » .(40روز قیامت ترازوهاى عدل را برقرار میکنیم و به هیچ کس ستم نمیشود. اگر عملی به سنگینی هسته خردلی هم باشد، آن را به حساب می آوریم، که ما حساب کردن را بسندهایم.« (انبیاء: » .(47پس هرکس به وزن ذرهاى نیکـی کرده باشد، آن را میبیند و هرکس به وزن ذرهاى بدى کرده باشد، آن را میبیند.« (زلزله: 7 و .(8 در هریک از این آیات و آیات متعدد دیگر، خداوند انسان را بـه آخرتـی وعـده داده اسـت کـه در آن گناهکاران بهاندازة گناهان خود، و نیکان و بیگناهان نیز بهاندازة نیکیهاي خویش پاداش یا عقوبت دریافت خواهند کرد.
باور به جهان آخرت، باوري برخاسته از بطن دین مبین اسلام و آموزههاي قرآن کـریم، پیـامبر اکرم و ائمه اطهار است که مانند هر باور دیگري، کارکردهـاي متعـددي بـراي انسـان دارد. از مهمترین این کارکردها، میتوان به این موارد اشاره کرد:
.1 تغییر نوع نگاه انسان به زندگی و اهداف آن: انسان معتقد به جهان آخرت، به دنیـایی گسـتردهتـر از عالم فانی باور دارد که در آن نعمتها و عذابهایی بهمراتب گسترده و جاودانـهتـر از ایـن دنیـا وجـود دارد و زمان و مکانی براي هیچ یک از آنها متصور نیست. انسان داراي بـاور بـه جهـان آخـرت، جهـانی
ساخت و اعتباریابی پرسشنامههای باور به جهان آخرت و باور به جهان آخرت عادلانه اسلامی ۷۲۱
بزرگ تر از این جهان مادي را که خداوند به آن نوید داده پذیرفته است. بنابراین، در دیـدگاه او ایـن دنیـا سراي زوالپذیر، محدود و گذرا، و آخرت، سراي باقی و نامحدود است که انسـان در آن بـراي همیشـه جاویدان خواهد بود. در برابر این باور، اندیشه کسانی قرار دارد که به زندگی اخروي باور نداشـته، مـرگ را پایان زندگی میدانند. چنین افرادي، بنا بر آموزههاي اسلامی از زیانکاراناند.3
2. معنادار و هدفمند شدن زندگی: انسان از یـک سـو دوسـتدار جـاودانگی و مانـدگاري ابـدي و زندگی جاوید است و از سوي دیگر، زندگی دنیوي را محدود و گذرا مییابد. این دو دیدگاه ناسـازگار، ممکن است وي را به پوچی بکشاند؛ ولی آنکه به آخرت و زندگی جاوید باور دارد، مـرگ را انتقـال از جهانی به جهان دیگر می شمارد، نه نیستی و نابودى. بنابراین، براي تلاش و فعالیت، انجام اعمـال صـالح
و تحمل دشواريها و مصیبتها انگیزة کافی دارد و هیچگاه در فراز و نشیب زندگی، احساس پـوچی و سرگشتگی نمیکند.
3. احساس امنیت و آرامش روانی: در عرصه روانشناسی، مرگ یکی از اضطرابآورترین پدیدههـایی است که باعث بر هم خوردن آرامش روانی انسان میشود.4 بنا بر آمـوزههـاي اسـلامی، مـرگ بـراي آن دسته از افرادي که آن را پایان زندگی میدانند، از جنبههاي گوناگونی موجب اضطراب میشـود. تصـور نیستی از مرگ، نامعلوم بودن زمان آن، ناشناخته بودن و تجربه نداشتن از آن و تنها روبهرو شـدن بـا آن، از جمله عوامل ترس از مرگ یا شدت یافتن این ترس نزد این عـده از مـردم اسـت. اگـر کسـی جهـان آخرت را باور داشته باشد و حقیقت مرگ را بشناسد، از مرگ نخواهد هراسید. خداوند متعـال در قـرآن کریم می فرماید: »این زندگی دنیا جز سرگرمی و بازي نیست و زندگی واقعی، در سراي آخـرت اسـت. اگر میدانستند!« (عنکبوت: (64
4. گرایش تمایل به انجام رفتارهاي مثبت و پرهیز از رفتارهاي منفی: در دین مبین اسلام گـرایشهـاي خودخواهانه در زمینههاي کسب ثروت، امور جنسی و قدرت نامحدود، با تعالی معنوي، تکامل انسـان و سلوك الی االله ناسازگار معرفی شده است. ازاینرو، خداوند انسان را به سلاح عقل مسلح ساخته اسـت؛ نیرویی کـه مـیتوانـد انـواع تمـایلات افسارگسـیخته را مهـار کنـد. بـا وجـود ایـن، گـاه توانـاییهـاي شناختی(عقل) انسان ضعیف می شود.5 باور به جهان آخرت، در افرادي که به آن بسیار پایبندند، بهلحـاظ شناختی این امکان را ایجاد میکند تا خود را از پیروي کامل از این تمایلات آسیبرسان رهایی بخشـند. باور به جهان آخرت، باور به روز جزا، عقاب و ثواب است و به همین دلیل، تمایلات سـرکش انسـان را مهار میکند. از سوي دیگر، باور به بازگشت به سوي خداوندي است که نویـد رسـیدگی بـه هـر عمـل،
۸۲۱ ، سال دوم، شماره چهارم، پاییز ۰۹۳۱
حتی بهاندازة ذرهاي کوچک را داده است. چنین باوري، در صورت نیرومندي کافی، باعـث پیشـگیري از مکر، خیانت و نیرنگ میشود و فضیلتهاي اخلاقی را در انسان زنده نگاه میدارد.
.5 ایجاد سلامتی در افراد جامعه و به تبع آن، در جامعه: اعتقاد به جهان آخـرت، در زنـدگی اجتمـاعی انسان نیز آثار ارزشمندي دارد. از مهم ترین آنها میتـوان بـه ضـمانت اجـراي قـوانین الهـی و عمـل بـه تکالیف اجتماعی، رعایت حقوق دیگران، جلوگیري از ظلم و تجاوز، و بهعبارتدیگر، برقـراري عـدالت اجتماعی اشاره کرد. کسانیکه به جهان آخرت و حسابرسی اعمال خـود بـاور دارنـد، خـود را در برابـر پروردگار متعال مسئول می شمارند و به قوانین الهی پایبند خواهند بود. طبیعی است که وقتی همـه افـراد جامعه چنین باورهایی داشته باشند، جامعه به سوي صلاح و رستگاري گام برخواهـد داشـت. در چنـین جامعهاي، همگان به حقوق یکـدیگر احتـرام مـیگذارنـد و از سـتم مـیپرهیزنـد. در چنـین جامعـهاي، گذشت، بخشش، نیکی و احسان و دیگر فضیلتهاي اخلاقـی، زنـده و فضـاي الهـی و معنـوي بـر آن حاکم می شود. در یک جمعبندى، باور به جهان آخرت، با آموزههاي عملی دین اسلام پیونـدي نزدیـک و عقلانی دارد.6
البته افزون بر دین مبین اسلام، آموزههاي ادیان دیگر، نظیر هندو، بودا، زرتشـت، یهـود و مسـیحیت نیز کموبیش بر آخرتگرایی تأکید کردهاند.7 با این حال، باور به جهان آخرت در دیـن مبـین اسـلام، در قیاس با ادیان دیگر جهان، بسیار صریح و شفّاف است. چنانکه پیشتر گفته شد، قـرآن کـریم در آیـات متعدد سیماي آخرت را به تصویر کشیده است که برخی از مهمتـرین عناصـر آن عبـارتانـد از: مـرگ؛ ورود به عالم برزخ؛ رخدادهاي پیش از رستاخیز؛ نفخ صور؛ ظهـور زنـدگانی اخـروي؛ حسـاب اعمـال؛ شاهدان اعمال؛ جزا؛ جهنم و بهشت.8 از مجموع آنچه گفته شد، چنین برمی آید که مسئله حیات پـس از مرگ، از دغدغههاي اصیل و دیرین بشري، و از اجزا و عناصر مهم و مشترك نظـام اعتقـادي بسـیاري از ادیان است. بیشتر ادیان، بقاي روح پس از مرگ را پذیرفتهاند؛ با این تفاوت که ادیانی چون آیـین هنـدو و بودا، به بقاي روح در این جهان، آن هم در کالبـدهـاي گونـاگون معتقدنـد و بـه جهـان آخـرت بـاور ندارند؛ ولی آیینهاي زرتشت، یهودیت، مسیحیت و اسلام بر این باورند که در وراي این عـالم، عـالمی هست که روح پس از جدایی از تن، در آن سکنی خواهـد گزیـد. گفتنـی اسـت کـه در کتـاب مقـدس یهودیان، آخرتشناسی بسیار ضعیف است و فقط در کتاب تلمود اشاراتی به آن شده اسـت. در مقابـل، دین مسیحیت بر مسئله آخرت بسیار تأکید کرده، ولی چنـدان بـه جزئیـات آن نپرداختـه اسـت. در ایـن
میان، آیین زرتشت و دین اسلام با جزئیات بیشتري به این دغدغه اصیل بشري پرداختهاند.9
ساخت و اعتباریابی پرسشنامههای باور به جهان آخرت و باور به جهان آخرت عادلانه اسلامی ۹۲۱
در مجموع میتوان گفت، جهان آخرتی که اسلام به آن نوید داده اسـت، جهـانی سراسـر عادلانـه و لبریز از ظرایف حسابرسی در اعمال و رفتارهاي انسانهاست. این بعد از باور به جهان آخرت (بـاور بـه جهان آخرت عادلانه) ـ آنگونهکه در برخی بررسیها به آن اشاره شده است ـ10، با باورهایی نظیـر بـاور به دنیاي عادلانه که طی سالهاي اخیر در حوزههاي مختلف مورد بررسی قرار گرفته،11 متفـاوت اسـت؛ چون باور به جهان آخرت و جهان آخـرت عادلانـه اسـلامی، بـاوري فرادنیـایی اسـت کـه در صـورت نیرومندي میتواند بسیاري از اعمال، اقدامات و رفتارهاي انسان را تحت تأثیر قرار دهد. الگوي مفهـومی دو مجموعه باور به جهان آخرت و باور به جهان آخرت عادلانه ـ که در ایـن پـژوهش دربـارة آنهـا دو پرسشنامه ساخت و اعتباریابی شده ـ برخاسته از آموزهها و تأکیدات قرآن کریم در آیاتی اسـت کـه بـه برخی از آنها اشاره شد (ر.ك: نساء: 40؛ انبیـاء: 47؛ زلزلـه: 7و8؛ عنکبـوت: 64؛ کهـف: 45؛ حدیـد: 20؛ یونس: .(24 تأمل و اندیشه در معاد و آخرت و حسابرسـی ذره ذرة اعمـال و گفتـار انسـان در آخـرت، مضامین اصلی در ساخت پرسشنامه باور به جهان آخرت بودهاند و رعایـت عـدل و عـدالت در داوري دربارة انسانها و اعمالشان در آخرت (ر.ك: نساء: 40؛ انبیاء: 47؛ زلزله: 7 و (8 مضامینی بودهانـد، کـه در ساخت پرسشنامه باور به جهان آخرت عادلانه محور قرار گرفتهانـد. نکتـهاي کـه بایـد در اینجـا بـه آن اشاره کرد. این واقعیت است که مضمونهـاي قرآنـی مـورد اسـتفاده در سـاخت ایـن دو پرسـشنامـه، مضمونهایی جامع و مانع نیستند؛ هرچند از مهمترین و پراستفاده ترین مضامینی هستند کـه از آنهـا یـاد شده است. بنابراین، پرسش نامههاي ساخت و اعتباریابیشده در این پژوهش، پرسش نامـههـاي کوتـاهی شمرده میشوند که باور کلی به روز جزا و آخرتی را که در آن دربارة انسان و اعمالش با تـرازوي عـدل الهی داوري می شود، می سنجند. در مجموع، بر پایه آنچه بیان شد، مـیتـوان گفـت کـه بـاور بـه جهـان آخرت، باوري بنیادین در آموزههاي دین مبین اسلام شمرده میشود. با این حال، در عرصـه پـژوهش و نظریهپردازي، این نوع باورها به دلیل محدودیت در ابزارهـاي سـنجش، تـاانـدازهاي مـورد غفلـت قـرار گرفتهاند. بر همین اساس، در این پژوهش هدف ساخت و اعتباریابی پرسـشنامـههـاي بـاور بـه جهـان آخرت و باور به جهان آخرت عادلانه در نظر گرفته شد تا بستر براي انجام پژوهش در حوزة پیامدهـاي عملی این باورها در جامعه اسلامی ایران فراهم شود.
روش
این پژوهش از زمره پـژوهشهـاي سـاخت و اعتباریـابی پرسـشنامـه اسـت کـه جامعـه آمـاري آن را دانشجویان دختر روانشناسی دانشگاه آزاد اسلامی خوراسـگان در پـاییز 1390 بـه تعـداد هشتصـد نفـر
۰۳۱ ، سال دوم، شماره چهارم، پاییز ۰۹۳۱
تشکیل دادهاند. از میان این جامعه آماري، 270 نفر با روش نمونهگیـري دسترسـیپـذیر انتخـاب شـدند. پس از جمعآوري پرسشنامهها، سه پرسشنامه بـه دلیـل پاسـخهـاي نـاقص از تحلیـلهـا کنـار رفـت؛ بنابراین، گروه نمونه پژوهش به 267 نفر کاهش یافـت. از 267 نفـر نمونـه پـژوهش، 198 نفـر (معـادل 94/2 درصد) در مقطع کارشناسی و 68 نفر (معادل 25/8 درصد) در مقطع کارشناسی ارشد مشـغول بـه تحصیل بودند. از 241 نفر (معادل 90/2 درصـد) کـه وضـعیت تأهـل خـود را اعـلام کردنـد، 180 نفـر (معادل 68/4 درصد) مجـرد و 61 نفـر (معـادل 22/8 درصـد) متأهـل بودنـد. دامنـه سـنی دانشـجویان شرکتکننده در پژوهش، 19 تا 42 سـال بـا میـانگین سـنی 21/84 (بـا انحـراف معیـار (6/9 بودنـد. از ابزارهاي زیر براي سنجش متغیرها استفاده شد.
ابزارهای اندازهگیری
.1 پرسشنامه باور به جهـان آخـرت اسـلامی: بـراي سـنجش بـاور بـه جهـان آخـرت، پرسـش نامـهاي محققساخته در این پژوهش بر مبناي پیشینه نظري و پژوهشی موجود12 تهیه و بـراي اجـرا آمـاده شـد. تعداد پرسشهاي این پرسش نامه 8 پرسش و مقیاس پاسخگویی آن، ششدرجـهاي (املاًکـ مخـالفم 1 = تااملاًک موافقم (6 = است (یک نمونه سؤال این پرسشنامه به این شرح است: به جهان آخرتـی کـه بـه انسانها نوید آن داده شده، باور دارم). روایی صوري و محتوایی این پرسش نامه از طریق نظر تخصصـی بررسی شده است. روایی پرسش نامه نیز از طریق روایی سازه (تحلیل عاملی اکتشافی و چرخش از نـوع واریماکس)، روایی معیار از طریق محاسبه همبستگی این پرسشنامه با پرسشنامههـاي »بـاور بـه دنیـاي عادلانه براي دیگران« و »اخلاق کاري اسلامی« و تعیین توان پـیشبینـی بـاور بـه جهـان آخـرت بـراي پیشبینی باور به دنیاي عادلانه براي دیگران و اخلاق کاري اسلامی در حضـور بـاور بـه جهـان آخـرت عادلانه اسلامی بررسی شده است. پایایی پرسشنامه، از طریق آلفاي کرونبـاخ محاسـبه شـد، و برابـر بـا 0/81 به دست آمد.
