بخشی از مقاله

چکیده:

اسلام یکی از ادیانی است که در شهر ظهور یافت به همین جهت شهر اسلامی تجلی گاه ارزش هایی شد که اسلام با خود به همراه آورده بود. در این پژوهش پس از تبیین مفهوم شهر، ابتدا شهر ایرانی و شاخصه های آن و سپس ویژگی های شهر اسلامی بیان شده است، تا هدف مورد نظر این پژوهش که شناخت عناصر شکل دهنده به سیمای شهرهای اسلامی؛ به ویژه ایران بوده است، آشکار گردد. یافته های تحقیق حاکی از این است که فرهنگ اسلامی درگذشته در سیما و خصوصیات کالبدی و بافت اجتماعی شهرهایی که از قبل وجود داشته و چه شهر های جدید الاحداث تاثیرات بسزایی برجای گذاشته است اما چهره جدید شهرهای اسلامی از سیما ومنظر گذشته فاصله گرفته و متاثر از معماری جدیدکه عمدتا برگرفته از فرهنگ غرب می باشد، رخ می نماید. معماری شهرهای اسلامی بتدریج در حال محو شدن است و تنها تک ستاره هایی از معماری گذشته ایرانی – اسلامی در جامعه شهری ایران خودنمایی می کند. گردآوری مطالب مربوط به این تحقیق به شیوه کتابخانه ای بوده است.

کلید واژگان: جغرافیا، شهر، ویژگی اسلام، ایران.


ٌَ

مقدمه:

دست یافتن به چهره ی خارجی یک مرکز تجمع شهری برای جغرافیای انسانی پر معنی و با اهمیت است. یک شهر قبل از هر چیز سیما و منظری دارد و چهره ی خارجی مناظر نیز عامل طبقه بندی آنهاست. پس می توان مناظر را طبقه بندی کرد و برای شهر ها هم طبقه ای شناخت . به علاوه در چهره ی خارجی یک شهر عواملی چون عدد جمعیت، جنبه ی تاریخی، منشا زراعی، صنعتی و ... . منعکس است. بدیهی است شناخت سیما و مناظر شهر نیازمند مهارت های لازم است. با این وجود، چهره ی خارجی عمق قضایا را به ما نشان می دهد (رضوانی، 1389، .(12 در منابع مختلف برای شهر اسلامی تعاریف گوناگونی ارائه شده است. شهرسازان بر اساس معماری حاکم بر شهرها آن را شهری می دانند که بر اساس فرهنگ اسلامی ساخته شده است. در الگوی شهر اسلامی، عامل مسلط دین اسلام است و به طور حتم تمام شاخص ها و عناصر زندگی اجتماعی و کالبدی شهر براساس این عامل نظام و هویت می یابد ( ایازی، 1387، .(102

به این ترتیب شهر اسلامی ماهیتی است ثابت که در هر مکان و زمان تجلی ویژه خویش را خواهد داشت. به عبارت دیگر، شهراسلامی ماهیتی است بالقوه که می تواند در هر مکان و زمان با توجه به فناوری و مصالح و دانش و هنر و فرهنگ بومی -که با اصول و ارزش های اسلامی در تعارض نباشند- تفسیر و تجلی خاص خویش را داشته باشد (نقی زاده، 1385، .(81 تردیدی نیست که شهر های دوره ی اسلامی از جهات گوناگون تحت تاثیر تمدن های پیشین به خصوص دو تمدن ساسانی و رمی قرار داشته است. زیرا با تسلط مسلمانان بر کشورهای اطراف، شماری از شهر های قدیمی و رمی و ایرانی در قلمرو دولت اسلامی قرار گرفت. در عین حال مسلمانان ویژگی های فرهنگی خود را به نحو تحسین آمیزی زیر نفوذ نهاده اند و تمیز شهر اسلامی از دیگر شهر ها را آسان ساخته است ( سعیدی رضوانی، 1368، .(103

روش تحقیق:
در پژوهش مورد مطالعه با توجه به اینکه تحقیق، توصیفی_تحلیلی میباشد، ابتدا با استناد به منابع موجود، عوامی سازنده ی سیما و ظاهر شهر های اسلامی شناسایی و مورد بررسی قرار خوهند گرفت و با روش تحلیلی جمعبندی میشود، سپس ظاهر و چهره ی ایران به عنوان یک شهر اسلامی در قبل و بعد از ظهور اسلام در آن، با اصول و ویژگی های عام شهر اسلامی تطبیق داده شده و وجوه اشتراک و تفاوت آن ها بیان می گردد. روش های مورد استفاده در این پژوهش عمدتا استفاده از منابع اسنادی و کتابخانه ای می باشد.

-1 شهر و مفاهیم آن:
"در زبان فارسی کلمه ی شهر از لغت شار یا شارستان گرفته شده است و شهرستان همان شارستان است و آن عبارتست از بخشی از محل سکونت و تراکم انسان ها که از هر جهت دارای اهمیت بوده و در حقیقت هسته ی اصلی شهر را تشکیل می دهد. در این نقطه از شهر مراکز حساس سیاسی و اقتصادی از قبیل مراکز تصمیم گیری، اداری، نظامی، بازار و اطراف آن محلات مسکونی قرار دارند و معمولا دارای حصاری بلند و برج و بارویی عظیم می باشند "(خمر،44،.(1388 وصف پیدایش زندگی شهری در مراکز متعددی صورت گرفته ولی مدنیت و فرهنگ شهرنشینی در ایران قدیمی و پر سابقه است که در تمام فلات ایران توسعه وگسترش یافته و به تناسب در دوره های مختلف تاریخی به مقتضای شرایط سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیما و ویژگی های متفاوتی را از خود نشان داده است. بدین ترتیب علی رغم اشتراکات فراوانی که بین شهرهای ایران در دوره های مختلف تاریخی وجود دارد، تعریف جامع در این مورد امکان پذیربه نظر نمی رسد (نظریان،37،.(1392

" برای جغرافی دانان شهر فضای پویایی، رفت و آمد و حرکت انسان هاست و این فضا بایستی خود را با تکنیک های دوران معاصر
æ وسایل نقلیه سازگار کند "(خمر ،62،.(1388 برای تعدادی از جغرافی دانان نوع فعالیت های انسانی و تفاوت های آن با جوامع روستایی، برای عده ای تعداد جمعیت متراکم و تمرکز آن در یک مکان و برای برخی ویژگی های فیزیکی و ساختاری ملاک

ََ

تعریف و مفهوم شهر قرارگرفته است، که بحث مهمی را در بین جغرافی دانان در جغرافیای شهری عمومی تشکیل می دهد (شکویی، 27،.(1354 با این همه شهر اجتماعی است با تعداد و تراکم معین و مناسب جمعیت با بافت و ساختار کالبدی یکپارچه و به هم پیوسته اعم از محلات، کوی ها و یا مناطق مسکونی، فضای فرهنگی، بازرگانی، تولیدی، اداری، ارتباطی، کشاورزی و نظایر آن ها که اکثریت ساکنان شاغل در آن در مشاغل غیر کشاورزی به کار اشتغال داشته و بر اثر تمرکز تولید و خدمات فرا محلی، کانون سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اداری، مواصلاتی و مرکز مبادلات اقتصادی و تامین نیازهای حوزه ی جذب و نفوذ پیرامون نیز می باشد (مومنی،4،.(1366

"اگر با بینش اجتماعی بخواهیم از شهر تعریفی داشته باشیم و آن را از روستا مشخص کنیم نگاهی بر گفته ی مارکس و انگلس خواهیم داشت، به نظر آن ها دو خصیصه شهر را از روستا مشخص می کند:
شهر و روستا و تقسیم کار: عظیم ترین نوع تقسیم کار مادی و فکری شهر از روستا است.
تمرکز و انزوا: شهر از واقعیت تمرکز جمعیت، تمرکز ابزار تولید یا تمرکز سرمایه، تمرکز لذات و تمرکز احتیاجات به وجود می آید. در حالی که روستا واقعیت دیگری که درست در نقطه ی مقابل واقعیت شهر است یعنی انزوا و پراکندگی را ارائه می دهد"(رمی،82،.(83-1358

به نظر فردریک فن ریشتفن شهر اجتماعی از انسان ها در مکان معینی است که حیات عادی آنان از فعالیت های غیر زراعی به ویژه از راه بازرگانی وصنعت تامین می گردد.

برای ژان برون و پیر دفونتن شهر در برابر قصبه و بخش که اکثریت ساکنان آن خارج از منطقه ی شهری قرار دارند، قرار می گیرد که اکثریت جمعیت آن قسمت اعظم وقت خود را در داخل منطقه ی شهری صرف می کنند.

برای واگنر شهر نقطه ای از تمرکز امور بازرگانی است.
راتزل در برابر اجتماعات موقتی و فصلی، شهر را محل اجتماع دائمی انسان ها ومساکن آن ها می داند.

ماکس سور که در مطالعات جغرافیای انسانی از جامعه شناسی مایه می گیرد، شهر را الگوی کاملی از زندگی اجتماعی می داند، اجتماعی که از سینه ی جوامع روستایی قد کشیده است.

پیرژرژ براین باور است که در اقتصاد سوسیالیستی حتی شهر می تواند مکان سکنی جماعتی باشد که حیات جمعیت شهری آن از طریق فعالیت های کشاورزی تامین می شود (فرید،1،.(2-1391 پاتریک گدس شهرها را عموما به 3 طبقه یعنی اولیه، ثانویه و شهرهای گروه سوم تقسیم کرده است. شهرهای اولیه همانند دهکده های کشاورزی عمدتا نیازهای مهم بشری را تولید می کنند، شهرهای ثانویه به مثابه ی مرکز مبادلات برای مثال هم چون شهرهای بازاری عمل می کنند و شهرهای گروه سوم تسهیلات آموزشی و مسکونی و تفریحی را فراهم می نماید، آشکار است که شهری که فقط در یک طبقه قرار بگیرد وجود ندارد، بنابراین شهر اغلب ترکیبی عمل می نماید (خلیل آبادی،34،.(1390 همان گونه که مشاهده می شود از گذشته تا حال شهر تعاریف گوناگونی را از سر گذرانده است. در ادامه به تعریف مورد قبول و واقعیت یافته ی شهر در ایران پرداخته شده است تا مشخص شود که عناصر و ویژگی های شهر اسلامی چگونه توانسته است در دیگر شهرها مانند ایران پیاده شود.

-2 شهر در ایران

شهر و شهر نشینی روند اجتماعی برجسته است که بیشتر موجب دگرگونی در روابط متقابل انسان با محیط و با انسان های دیگر شده است. در حقیقت تغییر در واکنش های انسان ها نسبت به هم و نسبت به محیط به تحول اجتماعی و دگرگونی فضایی امکان داده که نمود عینی آن به صورت یک پدیده ی نو که اصطلاحا شهر نامیده می شود دیده شود. ویژگی های شهر و مفهوم آن در دوره های مختلف تاریخی و مناطق مختلف یکسان نبوده و مفهوم آن در هر دوره و مناسب با هر سرزمینی در مسیر تاریخ تفاوت هایی را نشان می دهد. اختصاص واژه هایی چون: پولیس، هگمتانه(محل اجتماع) ، پاسارگاد (اردوگاه پارسیان)، کهندژ، شارستان، شهر، شهرستان، مصر، قصبه، مدینه و امثال این ها به اجتماعات بزرگ انسانی و چه پدیده ی نو ظهور اجتماعی، خارج از مفهوم جوامع اولیه و به اصطلاح روستا، نمونه ای از این تفاوت ها در نگرش به مفهوم شهر می باشد (نظریان،1،.(1389 همان


َُ

گونه که اشاره شد شهر از دیدگاه های مختلف آماری، معیشت، منظر و سیمای خارجی آن، تاریخی و جغرافیایی مورد بررسی و شناسایی قرار می گیرد لذا در ایران در حال حاضر برای تفکیک شهر و روستا از لحاظ جمعیتی 10000 نفر را سقف تعیین قرار داده اند ولی این عدد بین المللی نبوده و در هر کشوری بنا بر ضوابطی سقف های آماری مختلفی را در نظر می گیرند مثلا در بلژیک و امریکا 2500نفر، هلند 5000نفر، ایرلند1500 نفر، ترکیه، آلمان و جمهوری چک 2000نفر، کانادا1000نفر و در ژاپن این معیارحدود 30000نفر می باشد ولی غالبا شاخصی که برای تمیز شهر از روستا اختیار می شود، کمی است (شاریه،17،.(1373 اما این اختلاف ها نشان دهنده ی آن است که مفهوم و معنایی که از شهر اخذ می شود بنا به کشورها و نوع تمدن فرق می کند به حدی که نمی توان عدد ثابتی را برای شهری شدن روستا تعیین کرد (خمر،63،.(1387

در متن اصلی مقاله به هم ریختگی وجود ندارد. برای مطالعه بیشتر مقاله آن را خریداری کنید