بخشی از مقاله
عاق والدین
مقدمه :
عقوق از نظر لغوی به معنای شکافتن و بریدن است و عقوق والدین به معنای نافرمانی از والدین، بی‌احترامی نسبت به آنان، کوچک‌شمردن و قطع ارتباط با آنهاست.
عاق والدین کسی است که با برخوردهای ناشایست موجب نگرانی و نارضایتی آنان را فراهم سازد.
روایات فراوانی در مذمت عقوق والدین از اهل بیت علیهم السلام نقل شده است که به دو نمونه از آنها اشاره میشود:
پیامبر می‌فرماید:«از عقوق والدین بپرهیزید زیرا بوی بهشت از پانصد سال راه به مشام می رسد ولی هیچ گاه به کسانی که در حق والدین کوتاهی و کم لطفی دارند و ناراحتی و نارضایتی آنان را فراهم می سازند نمی رسد.»
• امام صادق علیه السلام می‌فرماید:«هر کس که با خشم به والدین خود نگاه کند خداوند نمازش را قبول نمی کند هر چند که آنان در حق وی ظلم و کوتاهی کرده باشند.»
• مجلسی در شرح کافی می گوید: عقوق والدین به این است که فرزند حرمت آنها را رعایت نکند و بی ادبی نماید و آنها را به سبب گفتار یا رفتاری برنجاند و آزار و اذیت کند و در مواردی که از نظر عقل و شرع مانعی ندارد از آنها نافرمانی کند که از گناهان کبیره محسوب می شود .
1. رسول خداصلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم فرمود : خداوند را دو ملک است که یکی از آنها می گوید خدایا از هر شری و آفتی نیکی کننده به والدین را نگهدار و دیگری می گوید : خدایا عاق والدین را به سبب اینکه به آنها غضب نمودی، هلاک کن و البته دعای ملک هم مستجاب است.
2. حضرت امام هادی علیه‌السلام می فرمایند : عقوق والدین کمی مال و آبرو و عمر را در پی دارد و به ذلت در دنیا می کشد.
3. آیا در زندگی باعث رنجش و آزردگی پدر و مادر شده اید ؟اگر جواب شما مثبت است تا دیر نشده جهت رضایت پدر و مادر خود تلاش کنید زیرا در روایت از پیامبر ذکر کردیم که رضایت خداوند در رضایت والدین است .
4. مواردی که اطاعت از پدر و مادر واجب است
5. سفر واجب و سفر مستحب بدون رضایت پدر و مادر حرام است (نماز هم در این سفرها تمام است(
6. در واجب کفائی (اگر کسانی آن را انجام دهند از گردن من ساقط است) اگر شرکت فرزند موجب اذیت پدر و مادر بشود در این صورت نباید فرزند آن واجب کفائی را انجام دهد و بیشتر بشود .
7. روزه مستحبی اولاد اگر سبب اذیت پدر و مادر بشود حرام است
8. اعتکاف فرزند بدون رضایت پدر و مادر اگر موجب ناراحتی آنان باشد باطل است .
9. اگر رفتن به نماز جماعت موجب ناراحتی پدر و مادر شود جماعت را ترک کند .
10. نذر و عهد اولاد بدون رضایت پدر و مادر باطل است مگر در واجبات و یا ترک حرام باشد .
11. اگر پدر و مادر فرزند خود را به کاری امر کنند و وقت نماز برسد باید نماز را به تاخیر بیندازد و امر آن را اطاعت کند .
آنچه را خداوند از آن نهی فرموده است، برای سلامتی مادی و معنوی انسان زیان‌آور است. هیچ گناهی بدون خسران و ضرر نخواهد بود هر‌چه گناه شنیع‌تر باشد زیانبارتر است.
عقوق والدین نیز آثار و عواقب ناگواری برای فرد و جامعه دارد که نخست مفاسد اجتماعی و سپس زیانهای فردی آن را می‌آوریم:
مفاسد اجتماعی:
امام رضا «علیه‌السلام» می‌فرماید خداوند عقوق والدین را حرام فرمود به جهت اینکه:
1- فرزندان را از احترام به فرمان خدا و احترام به پدر و مادر باز می‌دارد.
2- کفران نعمت انجام می‌گیرد. (چرا که پدر و مادر از نعمتهای بزرگ الهی‌اند.)
3-سپاس‌گزاری و شکر‌گزاری از میان می‌رود.
4-موجب کمی و نابودی نسل بشر می‌گردد
5- احترام و حق‌شناسی نسبت ایشان کاستی می‌یابد
6-قطع رحم میشود (و خانواده‌ها از هم می‌پاشد.)
7-پدر و مادر‌ها از فرزند دار‌شدن دلسرد می‌گردند.
8-بی‌میلی آنان نسبت بر تربیت فرزند را در پی دارد .
زیانهای فردی:
1-ذلت و درماندگی:
در زمان پیامبر اکرم «صلی الله علیه‌و آله‌و‌سلم»، جوان ثروتمندی پدر خویش را آزرده ساخت و از مال هنگفتش او را بهره‌ای نداد. بر اثر این کار زشت خداوند تمام اموالش را نابود کرد بطوری که به نان شب هم محتاج شد و همراه فقر و تنگدستی، مریضی هم به او روی آورد و ذلیل و درمانده گشت. وقتی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم از این جریان مطلع شد فرمود: «ای کسانی که پدر و مادرتان را آزرده می‌سازید!
از حال این جوان (نگونبخت) عبرت بگیرید و بدانید همان‌طور که در دنیا سرمایة او از کفش رفت، در آخرت نیز هر درجه‌ای در بهشت داشت تبدیل به درکه‌ای در جهنم شد. »
امام هادی «علیه‌السلام» نیز می‌فرماید:
«العقوق یعقب القله ویودی إلی الذله »؛
«جفا کردن به پدر و مادر، کمبود و پریشانی در پی دارد و منجر به خواری و ذلت می‌گردد.»
2-رد شدن نماز:
امام صادق علیه‌السلام فرمود: «هر کس به پدر و مادر خویش نگاه خشمگین افکند، هر چند آنان به او ستم کرده باشند خداوند نمازش را نمی‌پذیرد »
از این روایت استفاده میشود که اگر پدر و مادر به فرزند ظلم و ستم هم بکنند باز هم فرزند حق ندارد با ایشان بد رفتاری کند، چه رسد به اینکه آنان به او بدی هم نکرده باشند
3-محروم شدن از نظر لطف خدا:
پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم فرمود: «به سه نفر خدای متعال نظر مرحمت نمی‌کند.
1-آنکه کاری انجام دهد و منت زیاد بگذارد
2-جفا کار به پدر و مادر
3-معتاد به شرابخوری »
بر‌خوردار نشدن از بوی بهشت:
یعقوب‌بن شعیب می‌گوید: امام صادق «علیه‌السلام» فرمود: «روز قیامت پرده‌ای از پرده‌های بهشت کنار می‌رود و هر صاحب روحی بوی بهشت را (حتی) با 500 سال فاصله استشمام می‌کند. مگر یک گروه. پرسیدم آنها کیستند؟ فرمود: آزاردهندگان پدر و مادر » رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم فرمود: «نسبت به مادر و پدر، نیکو کار باش، جایگاهت بهشت است و اگر جفا‌کار شدی با جهنم بساز »
در اسلام عاق والدین حرام و از گناهان کبیره است. عاق و عقوق در فرهنگ عرب ضد رحمت و به معنای عصیان، سرپیچی از اطاعت، ترک مهرورزی، ترک نیکی، خفیف شمردن و بی احترامی کردن و بی حرمتی و بی ادبی و خلاصه انجام هر کاری که باعث آزار و اذیت کسی شود، خواه این آزار و اذیت ناشی از کلام و خواه ناشی از انجام رفتار شخص باشد. از پیامبر خدا(ص) نقل شده که فرمود : من را برای رحمت مبعوث ساختند نه عقوق: ان الله بعثنی بالرحمه لا بالعقوق (اصول کافی، باب بر والدین) پس عاق والدین یعنی عصیان و مخالفت با خواسته های عقلی و شرعی پدر و مادر.
از نظر اسلام یکی از واجبات موکد و وظیفه هر متدینی احسان، قدر شناسی و انجام خواسته های معقول و مشروع والدین به ویژه مادر است و ترک آن از گناه کبیره محسوب می شود. چنانچه قرآن کریم می فرماید: قدرشناس من و پدر و مادرت باش. ان اشکر لی و لوالدیک (13رعد، 13) فرمان خدا بر این قرار گرفته است که جز خدا را نپرستید و به پدر و مادر خود نیکی کنید. و قضی ربک ان لا تعبدوا الا ایاه و بالوالدین احسانا (17اسراء،24) و بالوالدین احسانا(29عنکبوت، 7)
خانواده کوچک ترین واحد اجتماعی است. مهمترین وظایف اخلاقی انسان ها نسبت به یکدیگر در زندگی اجتماعی وفای به تعهدات اجتماعی، قدر شناسی، احسان و نیکی و اجتناب از آزار به یکدیگر است. کسی که نسبت به پدر و مادر خود ابتدایی ترین وظایف را انجام ندهد نباید به او نام انسان نهاد. او موجودی جبار و ستمگر و شقی و عصیانگر است. خداوند در قرآن کریم کسانی را که به والدین خود نیکی نمی کنند را با همین توصیف ها مورد خطاب قرار داده است:
حضرت عیسی خود را مامور می داند که به مادر نیکی کند تا نشان دهد که جبار و شقی نیست. و برا بوالدتی و لم یجعلنی جباراًً شقیاً. (سوره مریم19، آیه 34) حضرت یحیی نیز با همین انگیزه که جبار و عصیانگر نباشد به پدر و مادر خویش نیکی دارد. و برا بوالدیه و لم یکن جباراً عصیاً. (مریم19، آیه 15)
خداوند در قرآن کریم به انسان جبار، شقی و عصی وعده عذاب داده و آنان را اهل دوزخ معرفی کرده است. آنجا که می فرماید : کل جبار عنید من ورائه جهنم.(14ابراهیم، 15)، الذین شقوا ففی النار...(11هود، 106)، و من یعص ...یدخله نارا...(4نساء، 14) شهید دستغیب دلیل کبیره بودن این گناه را همین وعده عذاب قرآن در مورد این سه گروه دانسته است.
آنکه قدر شناس پدر و مادر خود که به صورت ملموس به او خدمت کرده اند و او را به این حد رسانده اند، نبود؛ چگونه می توان انتظار داشت که قدر شناس پیامبر و ائمه باشد و یا حتی قدر شناس و شاکر خداوند متعال باشد.
پیامبر اکرم(ص) می فرماید: کسی که پدر و مادر خود را ناراحت کرده و یا به خشم آورد خدا را ناراحت کرده و به خشم آورده است: من اسخط والدیه فقد اسخط الله و من اغضبهما فقد اغضب الله (مستدرک) و می فرمایند هر که والدین خود را بیازارد مرا آزرده است و آنکه مرا بیازارد خدا را آزرده خاطر ساخته است: من آذی والدیه فقد آذانی و من آذانی فقد آذی الله و من آذی الله فهو ملعون (مستدرک)
آنکه تمرین قدر شناسی ندارد بعید است دیندار قابلی باشد. باید قدر شناسی را آموخت و به کار بست. فهمید قدر شناسی چیست و قدر نشناسی کدام است. چه چیزی عاق والدین محسوب می شود و چه چیز اینگونه نیست؟
قرآن کریم می فرماید: به پدر و مادر خویش نیکی کن، و اگر هریک به پیری رسیدند به آنها اف مگو، با آنان سخنان نیکو و با ادب بگو، بال تواضع و مهر بر آنان بگستر و بگو خدایا بر آنان رحم کن آنگونه که آنان در کودکی بر من رحم آوردند . بالوالدین احساناً اما یبلغن عندک الکبر احدهما او کلاهما فلا تقل لهما اف و قل لهما قولاً کریماً و اخفض لهما جناح الذل من الرحمه و قل رب ارحمهما کما ربیانی صغیراً (17اسراء،24-25)
- بالوالدین احسانا ً: وظیفه احسان و نیکی بی منت است.نیکی نکردن و نیکی با منت یا نیکی پس از در خواست آنان و یا بدرفتاری با آنان مثل اینکه در صورت نیاز آنان، هزینه زندگی آنان را ندادن. دوری کردن از آنها، آزار رساندن و یا زدن، همه از مصادیق عاق است.
- اما یبلغن عندک الکبر احدهما او کلاهما فلا تقل لهما اف: با عصبانیت با پدر و مادر پیر خود سخن نگو. حتی کمترین عبارت یا صوتی که ناشی از بی حرمتی به آنان باشد مثل اف بر زبان مران (اِاِاِاِ، وای، آه، وَه)
- لا تنهرهما: پرخاشگری کردن با والدین به هر نوع سخن آزار دهنده گفتن یا با آنان سخن ناشی از عصبانیت بر زبان راندن.
- قل لهما قولاً کریماً: سخن با ملایمت و از سر رحمت و کرامت قول کریم است. سخن تند خویانه با قول کریم سازگار نیست.
- و اخفض لهما جناح الذل من الرحمه: غمگین ساختن آنها با رفتارهای ناشی از نامهربانی عاق والدین است. بی احترامی و عدم تقدم آنان، نگاه خیره و تند، رفتار تکبرآمیز در مقابل آنان، نمونه ای از آن است.
- قل رب ارحمهما کما ربیانی صغیراً: خیر خواهی و دعا در حق آنان تشکری است که فرد در مقابل رفتارهای محبت آمیز پدر و مادر انجام می دهد.
حد اطاعت عدم خروج از جاده توحید است ولی در آن حالت نیز باید با آنها به خوبی رفتار کرد و به آنها بی احترامی نکرد. و ان جاهداک علی ان تشرک بی ما لیس لک به علم فلا تطعهما و صاحبهما فی دنیا معروفا ً(31لقمان، 15) احسان به پدر و مادر استثنا پذیر نیست. حتی عقیده به غیر توحید، غیر مسلمانی یا غیر شیعی داشتن پدر و مادر مجوز بد رفتاری یا عدم احسان به پدر و مادر نیست.
در احسان یا عقوق تفاوتی بین حیات یا ممات والدین نیست. فراموشی آنان پس از مرگ از مصادیق عاق والدین است. پس از مرگ نیز باید هر کاری از دست شخص بر می آید برای آنها انجام دهد. مثل عمل به وصیت آنها، دعا و طلب آمرزش برای آنها، انجام اعمال عبادی و مستحبی برای آنان. صدقه برای آنان یا عدم انجام آن از مصادیق عقوق والدین است.
در حرمت نهادن بر پدر و مادر آثار و نتایج بسیار نقل شده است از جمله اینکه این کار کفاره گناهان است. هر نظر مهر ورزانه بر پدر و مادر ثواب حج دارد. هر شب خدمت به آنان برابر یک سال جهاد در راه خداست، رضایت والدین رضایت خدا و دعای ملائکه را به دنبال دارد.
آثار و بازتابهای عاق والدین تنها عذاب آخرت نیست بلکه امور بسیاری مترتب بر عاق والدین می شود که به برخی از آنها اشاره می کنیم:
1- لعنت خداوند در دنیا و آخرت بر کسی است که عاق والدین کند. خشم آنان خشم خدا و نفرین ملائکه را به همراه دارد.
2- پیامبر اکرم(ص): خداوند با کسانی که عاق والدین می کنند سخن نمی گوید و نظر رحمت به او نخواهد کرد.(مستدرک، کتاب نکاح، باب 75)
3- پیامبر اکرم(ص) می فرماید: چنین کسی آمرزیده نمی شود.(بحار الانوار)
4- پیامبر اکرم(ص) می فرماید: نماز چنین کسی قبول نمی شود.
5- سوء عاقبت و عدم گفتن شهادتین نتیجه دیگر عاق والدین است.
6- کمی مال، کمی عمر نتیجه دیگر آن است.
7- حضرت یوسف(ع) به دلیل اینکه به احترام پدر از اسب پیاده نشد نبوت از نسل او بیرون رفت.
8- اگر عاق والدین باعث نفرین والدین شد، نفرین آنان نسبت به فرزند زود مستجاب می شود.
9- بیماری و ذلت در دنیا نتیجه دیگر عاق والدین است.
(آزردن و رنجانيدن پدر و مادر)
عقوق والدين بدترين و شديدترين انواع قطع رحم است، زيرا نزديكترين و خاصترين ارحام به سبب ولادت تحقق مىيابد و بنابراين حق پدر و مادر را دو چندان مىسازد.عقوق والدين مانند قطع رحم يا ناشى از كينه و خشم است و يا از بخل و حب دنيا، و بدين ترتيب از رذائل يكى از دو قوه غضب و شهوت است.از اين رو آنچه بر مذمت قطع رحم دلالت دارد بر ذم عقوق نيز دلالت مىكند، و چون اين شديدترين و بدترين انواع قطع رحم است آيات و اخبار بسيار در نكوهش آن رسيده است، چنانكه خداى تعالى مىفرمايد:
«و قضى ربك الا تعبدوا الا اياه و بالوالدين احسانا، اما يبلغن عندك الكبر احدهما او كلاهما فلا تقل لهما اف و لا تنهرهما و قل لهما قولا كريما» . (اسراء، 23) «پروردگار تو فرمان داد كه جز او نپرستيد و به پدر و مادر نيكى كنيد، هر گاه يكى از ايشان يا هر دو نزد تو به پيرى رسند، به آنها اف (سخن ناخوش) مگو و بر آنها بانگ و فرياد مزن، و با ايشان گفتار خوش و نيكو بگو» .
و رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: «كن بارا و اقصر على الجنة، و ان كنت عاقا فاقصر على النار» . «[با پدر و مادر] نيكو رفتار باش و در بهشت جاى گير، و اگر عاق باشى در آتش دوزخ خواهى بود» .
و از امام محمد باقر عليه السلام روايت است كه: «قال رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم فى كلام له: اياكم و عقوق الوالدين، فان ريح الجنة توجد من مسيرة الف عام، و لا يجدها عاق، و لا قاطع رحم، و لا شيخ زان و لا جار ازاره خيلاء.انما الكبرياء لله رب العالمين» .
رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم در ضمن گفتارى فرمود: «زنهار از عقوق والدين حذر كنيد كه بوى بهشت از هزار سال راه شنيده مىشود، ولى عاق والدين و قطع كننده رحم و پير زناكار و آن كه از روى تكبر جامه خود را [بلند كند كه] بر زمين كشد آن را نشنوند.كبريا و بزرگى از آن پروردگار جهانيان است» .
و پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: «من اصبح مسخطا لابويه اصبح له بابان مفتوحان الى النار» .
«هر كه صبح كند در حالى كه بر پدر و مادر خود خشمگين باشد، دو در جهنم به روى او گشوده است» .
و از امام باقر عليه السلام روايت است كه فرمود: «ان ابى نظر الى رجل و معه ابنه يمشى و الابن متكىء على ذراع الاب، قال: فما كلمه ابى مقتا له حتى فارق الدنيا» .
«پدرم مردى را ديد كه پسرش همراه او بود و پسر بر بازوى پدر تكيه كرده بود، فرمود: پدرم با آن پسر براى بدى آن كارش سخن نگفت تا از دنيا رفت» .
و حضرت صادق عليه السلام فرمود: «من نظر الى ابويه نظر ماقت، و هما ظالمان له، لم يقبل الله له صلاة» .
«هر كه به پدر و مادر نگاه تند و خشم آلود كند، اگر چه به وى ستم كرده باشند، خداوند نمازش را نمىپذيرد» .
و فرمود: «اذا كان يوم القيامة كشف غطاء من اغطية الجنة فوجد ريحها من كانت له روح من مسيرة خمسمائة عام الا صنفا واحدا» .
«چون روز قيامتشود پردهاى از پردههاى بهشتبرداشته شود، و هر كه روح داشته باشد بوى آن را از پانصد سال راه مىشنود مگر يك دسته» ، پرسيدند آنها كيستند؟ فرمود: «العاق لوالديه» «عاق والدين» .
و فرمود: «لو علم الله شيئا هو ادنى من اف لنهى عنه، و هو من ادنى العقوق، و من العقوق ان ينظر الرجل الى والديه فيحد النظر اليهما» .
«اگر خداوند چيزى را كمتر و پستتر از اف گفتن مىدانست از آن نهى مىفرمود، و اف گفتن كمترين مرتبه عقوق است، و از جمله عقوق تند نگاه كردن به پدر و مادر است» .
از امام كاظم عليه السلام پرسيدند: اگر كسى به يكى از فرزندان خود گويد: پدر و مادرم فداى تو باد، آيا اشكال دارد؟ فرمود: «اگر پدر و مادر او زنده باشند اين را از عقوق مىدانم، و اگر مرده باشند باكى نيست» .
اخبارى كه در ذم عقوق والدين رسيده بسيار است، و در يكى از اخبار قدسى آمده: «به عزت و جلال و بلندى شانم سوگند! اگر عاق والدين مثل همه انبيا عمل كند از او نمىپذيرم» .و نيز روايت است كه: «نخستين چيزى كه خداوند در لوح محفوظ نوشت اين بود: منم خدائى كه جز من خدائى نيست، هر كه پدر و مادر از او راضى باشند من نيز از او راضى هستم، و هر كه پدر و مادر بر او خشمگين و از او ناخشنود باشند من نيز بر او خشمناك و از او ناخشنودم» .
و از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم روايتشده كه فرمود: «همه مسلمين در روز قيامت مرا خواهند ديد مگر عاق والدين و شرابخوار و كسى كه نام مرا بشنود و بر من صلوات نفرستد» .
و از اخبار و تجربه ثابتشده كه دعاء پدر نسبتبه فرزند رد نخواهد شد و البته مستجاب خواهد شد.و اخبار دلالت دارد كه سكرات مرگ و عذاب قبر بر كسى كه مادرش از او ناخشنود باشد سختخواهد بود.در اسرائيليات آمده است كه: «خداى تعالى به موسى وحى فرمود كه هر كه با پدر و مادر خود نيكوئى كند و با من عقوق نمايد او را نيكوكار مىنويسم، و هر كه با من نيكى كند و عاق والدين باشد او را عاق خواهم نوشت» .
احسان به والدین تا چه حد لازم است؟ عاق والدین کیست؟
احسان به پدر و مادر امرى است که عقل و شرع بر ضرورت آن تصریح نموده است. از نظر عقل شکر منعم یعنى قدردانى و تشکر از کسى که نعمتى به انسان رسانده، لازم است. با توجه به این که پدر و مادر سمبل نیکى و احسان به فرزند هستند و از جان و مال خود براى پرورش او مایه گذاردهاند، سزاوارترین انسانها براى احترام و قدردانىاند و بهترین احترام و قدرشناسى، محبت و اطاعت از آنها است. نقشی که پدر و مادر در به وجود آمدن فرزند خود دارند، به هیچ وجه براى فرزند نسبت به پدر و مادر جبرانپذیر نیست. کدام حق بالاتر از حق حیات؟ امام زین العابدین(ع) مىفرماید: «حق مادرت آن است که بدانى او به گونهاى تو را حمل کرد که هیچ کس فردى را چنین حمل نکرده و چنان ثمرهاى از قلبش را به تو داده است که هیچ کس به کسى نمىدهد. او با وجود گرسنگى تو را سیر نمود و با وجود تشنگى تو را سیراب کرد و تو را پوشاند، در حالى که خود برهنه بود...: تو نمىتوانى سپاس را به جاى آرى، مگر به یارى و توفیق الهى».
اما دلیل شرع، آیات و روایات فراوانى است که بر ضرورت نیکى به پدر و مادر تأکید دارد. اهمیت احترام به پدر و مادر و نیکی کردن به آنها در سطحی است که قرآن کریم در 9 مورد از آن سخن آورده است. در سه جا، احسان به پدر و مادر را در کنار توحید و یکتاپرستی ذکر می کند مثلا در آیه 36 سوره نساء می فرماید: «واعبدوالله ولا تشرکوا به شیئا و بالوالدین احسانا؛ و خدا را بپرستید، و هیچ چیز را همتای او قرار ندهید و به پدر و مادر نیکی کنید«
علامه طباطبایى در تفسیر آیه می گوید: «معلوم مىشود مسئله احسان به پدر و مادر بعد از مسئله توحید، واجبترین واجبات است، هم چنان که مسئله عقوق (نفرین) بعد از شرک ورزیدن به خدا از بزرگترین گناهان کبیره است، به همین جهت این مسئله را بعد از توحید و قبل از سایر احکام اسم برده، نه تنها در این آیات چنین کرده، بلکه در موارد متعددى از کلام خود همین ترتیب را به کار بسته است».
هم چنین خداوند در سه آیه دیگر، احسان به پدر و مادر را به عنوان وصیت الهی مطرح می کند مانند آیه 8 سوره عنکبوت که می فرماید: «و وصینا الانسان بوالدیه حسنا؛ ما به انسان توصیه کردیم که به پدر و مادرش نیکی کند».
نیز در سه مورد ، تکریم و نیکی به پدر و مادر را از زبان پیامبران الهی(ع) نقل می کند . که از آن جمله آیه 41 سوره ابراهیم است : «ربنا اغفرلی ولوالدی و للمؤمنان یوم یقوم الحساب؛پروردگارا! من و پدر و مادرم و همه مؤمنان را در آن روزی که حساب برپا می شود بیامرز»
وظایف و مسؤولیت‌های فرزندان:
1. اطاعت و فرمانبرداری از پدر و مادر.
2. نیکی و احسان و خدمت به پدر و مادر.
3. سخن رنجش آور به پدر و مادر نگفتن .
4. بر سر والدین داد و فریاد نکردن (بلکه با آنها با سخن نیکو صحبت نمودن(.
5. بال تواضع و فروتنی را برای والدین ، فرو آوردن .
6. حتی المقدور نیازهای والدین را برآوردن .
7. احترام والدین را نگه داشتن که در زیر به مواردی از آن اشاره می شود:
أ) جلو والدین ، پاهایش را دراز نکند.
ب) در مناسبت‌های مختلف مثل روز مادر یا روز پدر، هدیه به آنها بدهد.
ج) از شوخی‌های نابجا و زدن حرف‌های زشت پیش آنها پرهیز کند.
د) در حق آنها و برای سلامتی آنها دعا کند.
ه) در کارهای خانه به آنها کمک کند.
رسول خدا(ص) درباره حق پدر بر فرزند فرمود: 1- پدر را با اسم صدا نزند. 2- پیش رویش راه نرود. 3- قبل از او ننشیند. 4- به پدر ناسزا نگوید.
حضرت زهرا (ع) در مورد فلسفه احسان به والدین مىفرماید: «خدا نیکى به پدر و مادر را لازم کرد براى این که شما را از غضب خود مصون بدارد».
هر چند پدر و مادر رفتار صحیحی با فرزند نداشته باشند، فرزند موظف به گرامیداشت والدین و کسب رضایت آنان است و نمی تواند مقابله به مثل نماید. فردی نزد پیامبر (ص) آمد و گفت : پدر و مادری دارم که با آنها رابطه خوبی دارم، ولی آنها مرا با حرف و طرز برخوردشان می آزارند. پاسخ آنان را نمی دهم، ولی می خواهم آنان را ترک کنم و مدتی نزدشان نروم. حضرت فرمود : در این صورت خداوند تو را فراموش خواهد کرد. مرد عرض کرد: پس چه کنم؟ حضرت فرمود: به کسی که تو را محروم ساخت، ببخشای و با کسی که با تو قطع رابطه کرد، پیوند برقرار کن و از کسی که به تو ستم کرد، درگذر. اگر چنین کنی، خداوند سبحان پشتیبان تو خواهد بود.
اگر پدر و مادر در حق فرزند کوتاهی کنند و ظلمی انجام دهند، سبب نمی شود که فرزند هم درباره آنان به وظیفه اش عمل نکند. امام باقر(ع) می‌فرماید: «سه چیز است که خداوند دربارة آنها برای مخالفت رخصت نفرموده است: رد امانت به نیکوکار و بد کردار، وفا به پیمان نسبت به نیکوکار و بدکردار، خوش رفتاری با پدر و مادر، نیکوکار باشند یا بد کردار».
از این روایت و روایات دیگر استفاده میشود که والدین چه مؤمن باشند و چه کافر، چه نیکوکار و چه معصیت
کار باید مورد احترام قرار گیرند. امام‌رضا(ع) می‌فرماید: «نیکی به والدین واجب است گرچه مشرک باشند، ولی در معصیت خدا نباید آنان را اطاعت کرد».
بنابراین، نیکی و احسان به پدر و مادر و فراهم کردن خشنودی آنان حتی اگر کافر باشند لازم است و سعادت دنیا و آخرت را به همراه می آورد ، چنان که امام صادق(ع) به جوان نومسلمان، در حق مادر مسیحی اش توصیه فرمود.
قرآن مجید تنها در یک مورد مخالفت با پدر و مادر را جایز دانسته و آن صورتی است که پدر و مادر فرزند را به شرک فرا خوانند، ولی در سایر موارد به رفتار پسندیده توصیه نموده است.
مهر و مودت به والدین به دوران حیات آنها اختصاصى ندارد بلکه باید پس از فوت آنها نیز ادامه داشته باشد. امام باقر(ع) مى فرماید: «بنده اى د رحال حیات پدر و مادرش به آنها نیکوکار است، ولى پس از مرگ آنها را فراموش مى کند و بدهى ایشان را نمى پردازد و براى آنها طلب رحمت نمى کند. خداوند او را جزء عاق والدین ثبت مى نماید اما بندة دیگرى در حال حیات عاق والدین است ولى پس از مرگ با دعا و استغفار آنها را یاد مى کند، خداوند او را نیکى کننده به والدین ثبت خواهد فرمود«.
بى توجهى به این امر مهم و بى احترامى به پدر و مادر و نافرمانى از آنان، که از آن به عاق والدین تعبیر میشود از گناهان کبیره محسوب مىشود، تا جایى که پیامبر اکرم (ص) آن را در ردیف شرک به خدا از بزرگ ترین گناهان قرار داده است.
قرآن مجید در مورد نافرمانی از والدین مى فرماید: «پروردگارت فرمان داده که تنها او را بپرستید و نسبت به پدر و مادر نیکى کنید. هرگاه یکى از این دو یا هر دو نزد تو به سن پیرى برسند، بر آنها فریاد مزن و گفتار لطیف و سنجیده و بزرگوارانه به آنها بگو و بال‌هاى تواضع خود را در برابرشان از محبت و لطف فرود آر»
امام صادق(ع) مى فرماید: «اگر چیزى کم تر از "اُف" بود، خداوند از آن منع مى فرمود و این کلمه از پست ترین عقوق و نافرمانى است، حتى نگاه تند به پدر و مادر کردن از اقسام عاق شدن است».
در روایت دیگر یکى از مصادیق عاق والدین، اندوهگین کردن آنها ذکر شده است؛ امام صادق(ع) مى فرماید: «کسى که پدر و مادرش را محزون کند، نافرمانى آنها را کرده است».
علامه مجلسى مى گوید: «عقوق والدین به این است که فرزند حرمت آنها را رعایت نکند و بى ادبى نماید و آنها را با گفتار یا رفتارى برنجاند و آزار و اذیت کند و در چیزهایى که عقلاً و شرعاً مانعى ندارد، از آنها نافرمانى نماید و این عقوق گناه کبیره است».
از روایات استفاده می شود که قطع ارتباط یا برخورد خشم آلود با ارحام و خویشان به خصوص پدر و مادر کم ترین اثرش در دنیا این است که باعث فقر شدید و گرفتار شدن به اذیت اشرار، کوتاه شدن عمر و بروز مرگ ناگهانی و نابهنگام می شود. در آخرت چنان از رحمت الهی دور می گردد که بوی بهشت (که از مسافت هزار سال راه به مشام می رسد) به مشام چند گروه از جمله عاق والدین یا کسی که با ارحام قطع رابطه کند، نخواهد رسید
اما این گناه مانند گناهان دیگر قابل بخشش است. اگر والدین زنده هستند، مىتوان با عذرخواهى و احسان، گناه گذشته را جبران کرد و اگر از دنیا رفتهاند، با طلب مغفرت و دادن خیرات و صدقات مىتوان رضایت آنها را جلب کرد. در این صورت اثر وضعی گناه از بین خواهد رفت.
فرزندان نیز بر پدر و مادر حق دارند. والدین و فرزندان دارای حقوقی متقابل می باشند که بخشی از آن در بیان مبارک امام علی(ع) آمده است: «ان للولد علی الوالد حقا و ان للوالد علی الولد حقا فحق الوالد علی الولد ان یطیعه فی کل شیء الا فی معصیة الله سبحانه و حق الولد علی الوالد ان یحسن اسمه، و یحسن ادبه و یعلمه القرآن؛ فرزند را بر پدر و پدر را بر فرزند حقی است؛ پس حق پدر بر فرزند آن است که پدر را در هر کاری جز معصیت خدا اطاعت کند اما حق فرزند بر پدر سه چیز است: 1- برای او نام نیک انتخاب کند. 2- خوب تربیتش کند. 3- و قرآن تعلیم دهد».
