بخشی از مقاله
خلاصه
شـباهت میـان شــهرهـا و بنــاهـا در فرهنــگهـا و اعصـار گذشــته بـه مراتــب بـیش از شــباهت بنـاهـایی اســت کـه امــروز سـاخته مــی-شوند.کریسـتوفر الکسـاندر معتقـد اســت کـه شـهرهـا و بنــاهـای کهـن بـا زبــان الگـو سـاخته شـدهانــد و در دیـدگاه، تفـاوتی اساســی بــا بناهــای امــروز دارنــد. ایــن دیــدگاه موجــب مــیشــود تــا بنــاهــای ســنتی کــه در طــی هــزاران ســال در همــه جوامــع ســنتی در سرتاســر عــالم ســاخته شــدهانــد بــا اینکــه شــکلهــای بســیار گونــاگون دارنــد؛ وجــه مشــترکی بیابنــد. ایــن وجــه مشــترک هویــت کالبــدی اســت و مشخصــههــای خــاص خــود را دارد. در ایــن پــژوهش بــا مطالعــه بنــاهــا در بافــت قــدیم بوشــهر مشخصــههــای ایــن هویت از دیدگاه الکساندر بررسی میشود.
واژگان کلیدی: هویت، معماری، بافت قدیم، بوشهر
1. مقدمه
روش انجام طراحی در معمـاری همیشـه یکسـان نبـوده اسـت. چنـد قـرن پـیش یـک اسـتادکـار و یـک کارفرمـا بـا هـم بـه توافـق مـیرسـیدند کـه یـک سـاختمان را برافرازنــد بـدون اینکــه پـلان یــا طرحــی داشـته باشــند. بحـث کوتــاهی راجـع بــه راســتای سـاختمان و چیــزهـای جزیــی دیگـر کــافی بــود و مــدلهــای فضــایی ســاختمان و روشهــای اجــرا بــه نــدرت عــوض مــیشــد. ممکــن بــود پنجــره در یــک ســاختمان بــا دیگــری تفــاوت داشــته باشــد امــا نســبتهــا، نــوع ســاخت، موقعیــت و ضــخامت دیــوارهــا همــان بــود. آنهــا بــر طبــق قــوانین هنــر، ســاخت و ســاز مــیکردنــد. توافــقهــای ناگفتــه و نــا نوشتهای بین استادکاران و طراحان در هر منطقه وجود داشت.[1]
The 9th Symposium on Advances in Science and Technology (9thSASTech), Mashhad, Iran. 9thSASTech.khi.ac.ir
انســان در گذشــته نیــازی بــه تعیــین هویــت خــود نمــیدیــد زیــرا جایگــاهش در دنیــای فــانی، در جامعــه و ســرزمینش مشــخص بــود. نــه در کــوران حــوادث جهــانی قــرار داشــت و نــه فشــردگی زمــانی ناشــی از تحــولات ارتبــاطی، ارزشهــا و هنجــارهــایش را بــه هــم ریختــه بــود. ولــی از زمــانی کــه همه چیز سرعت گرفـت؛ متوجـه شـد کـه همـه چیـز در حـال تغییـر اسـت و هـر آنچـه سـخت و اسـتوار مـینمـود در حـال از بـین رفـتن اسـت. بنـابراین مســأله هویــت بــه یکــی از مهــمتــرین دغدغــههــای انســان امــروزین تبــدیل شــد. اکنــون درک دیگــری از زمــان و مکــان بــه وجــود آمــده اســت. دنیــا دیگر برای انسان ایستا و ثابت نیست و قابلیت شکلیابی یا دگرگونی به دست آدمیان مدرن را دارد .[2]
دیــدگاههــای مطــرح شــده در زمینــه هویــت در حیطــه معمــاری را مــیتــوان بــه ســه دســته تقســیم کــرد. دســته اول کــه حجــم زیــادتــری را بــه خــود اختصــاص مــیدهنــد؛ بحــثهــایی هســتند کــه بــا تکیــه بــه علــوم مختلــف از جملــه اقتصــاد، فلســفه و سیاســت، بــه طــرح مســئله هویــت در حیطــه نظــری مــیپردازنــد. دســته دوم بحــثهــایی هســتند کــه برخــوردی احساســی و نوســتالژیک بــا مســئله هویــت دارنــد. در ایــن بحــثهــا، هویــت فقــط چیــزی است که در گذشـته وجـود داشـته و امـروز از بـین رفتـه اسـت. لـذا سـتایش گذشـته و تـلاش بـرای بازگشـت بـه آن محـور اصـلی ایـن بحـثهـا اسـت. دســته ســوم از دیــد معمــاری و بــا توجــه بــه ابــزارهــای خــاص ایــن رشــته وارد بحــث مــیشــوند و بــه همــین دلیــل، ظرفیــت آن را دارنــد کــه مخــاطبین وســیعتــری را بــه خــود جلــب نماینــد. اغلــب نظریــاتی کــه در ایــن دســته قــرار مــیگیرنــد؛ درون بحــث دیگــری و بــه صــورت گــذرا مطــرح مــیشــوند. نظریه الکساندر در زمینه هویت نیز در این دسته میگنجد.
2. مبانی نظری
کریسـتوفر الکســاندر بنــاهـای جهــان را بــه دو دســته تقسـیم مــیکنــد. یــک دسـته را بــه بنــاهــای سـنتی کــه در طــی هــزاران سـال در همــه جوامــع ســنتی ساخته شدهانـد؛ اختصـاص مـیدهـد و دسـته دیگـر را بـه بنـاهـایی کـه در صـد سـال اخیـر بـا فنـاوری و صـنعت سـاخته شـدهانـد. وی معتقـد اسـت بنـا-های سنتی با زبانالگـو سـاخته شـدهانـد و فایـده کـاربرد زبـانالگـو بـه متکـی کـردن بنـاهـا بـر واقعیـت، بـه تضـمین بـراوردن نیـازهـای انسـان در بنـاهـا، به سازگار کردن بناها بـا نیـروهـای درون آنهـا منحصـر نیسـت. بنـاهـایی کـه بـا زبـانالگـو سـاخته مـیشـوند؛ در دیـدگاه، تفـاوتی اساسـی دارنـد. بـرای روشن کردن این تفـاوت، بیـان مـیکنـد کـه بنـاهـای سـنتی بـا وجـود اینکـه شـکلهـای بسـیار گونـاگون دارنـد؛ در مقایسـه بـا دسـته دیگـر همـه آنهـا دارای وجــه مشــترکی هســتند. ایــن وجــه مشــترک هویــت کالبــدی خاصــی اســت .[3] وی بــرای ایــن هویــت مشخصــههــایی قائــل اســت کــه بــه ترتیــب در زیر آمده است:
1. نخستین مشخصه الگوهایی است که در آن نهفته است.
2. بناهای سنتی در مقایسه با دسته دیگر تنوع بسیار بیشتر و جزییات زیادتری دارند.
3. تعادل خاص میان نظم و بینظمی
4. مشخصــه حســی ایــن بنــاهــا، شــفافیت، آزادی و حــال خلســهای اســت کــه هــر مــرد و زنــی در جــایی کــه دلــش آزاد اســت آن را احســاس
میکند.
.5نه لزوماً پیچیده است نه لزوماً ساده
6. هر قسمت چنان که شایسته خود آن است؛ کُل"" است.
7. این هویت از آن بناهایی است که نیروهای درون خود را صادقانه بروز میدهند.
3. نمونه موردی
بافت قـدیم شـهر بوشـهر طـی تـاریخ، فـراز و نشـیبهـای فراوانـی را تجربـه کـرده و تغییـرات زیـادی را پشـت سـر گذاشـته اسـت. ایـن تغییـرات منجـر به گسترش تدریجی هسته اولیه شکلگیری شهر و تبدیل آن به شهری بزرگ شد .[4]
بوشــهر تــاریخ پــر راز و رمــزی دارد. پــژوهشهــایی کــه بوشــهر شناســان بــومی انجــام دادهانــد قــدمت ایــن شــهر را حــداقل بــه دوره ایلامیــان مــیبــرد. ایــن پــژوهشهــا را اســناد و یافتــههــای یگانــه کــاوشهــای باســتانشناســی گورســتان شــغاب بوشــهر، قلعــه ریشــهر، ســایت باســتانی چرخــاب، ســایت
The 9th Symposium on Advances in Science and Technology (9thSASTech), Mashhad, Iran. 9thSASTech.khi.ac.ir
باســتانی بــردک ســیاه و ســایت تــاریخی و باســتانی ســیراف کــاملاً تأییــد مــیکننــد. ایــن ســایتهــا و آثــار بــه یقــین نشــانگر آن اســت کــه ایــن منطقــه مــوطن تمــدن و زنــدگی ایرانیــان از دوره ایــلام بــه ایــن ســو بــوده اســت .[5] شــهر بوشــهر بــه دو بخــش تقســیم شــده اســت. بخشــی در شــمال و بخشــی در جنوب قرار گرفتـه اسـت. بـین ایـن دو بخـش را در حـال حاضـر پادگـانهـا و فضـاهـای نظـامی گرفتـه اسـت کـه حـدود سـه چهـارم مسـاحت شـهر را تشــکیل مــیدهنــد. بخــش جنــوبی تــاریخی بســیار قــدیمیتــر دارد و از نخســتین قــرارگــاههــای زیســتی بوشــهر بــوده اســت. بخــش شــمالی کــه مــورد بحث ما است؛ از دوره نادری و به منظور استقرار پایگاه نیروی دریایی ایران شکل گرفت .[6]
اغلب شـهرهـای کهـن در ایـران حـول مرکزیتـی شـکل گرفتـهانـد کـه بنـاهـای حکـومتی، تجـاری و مـذهبی را در بـر مـیگیـرد. معمـولاً بـازار بـه ایـن مرکز مـیرسـد یـا از ایـن مرکـز شـروع مـیشـود. ایـن مسـئله بازتـاب تفکـر اقتـدارگرا و متمرکـز در سـاختار شـهری اسـت. ایـن الگـوی شهرسـازی را در بسیاری از شهرهـای کشـور ماننـد کاشـان، اصـفهان و یـزد مـیتـوان دیـد امـا در بوشـهر چنـین الگـویی دیـده نمـیشـود. بـازار نیـز بـه آن صـورتیکه در ســایر شــهرهــا مثــل نــخ تســبیح، دانــههــای شــهری را بــه هــم وصــل مــیکنــد؛ نیســت. حِــرَف و صــنوف در محــلات چهارگانــه شــهر پخــش هســتند .[7]
برونگرایـی و دارا بــودن کمتـرین بدنــههـای مشــترک در همسـایگیهــا بـا هــدف بیشـترین اســتفاده از جریـان هــوا، بافـت شــهر را بـه بلــوکهـایی مجــزا کـه هـر یـک از یـک یـا چنـد واحـد مسـکونی تشـکیل شـدهانـد تفکیـک کـرده اسـت. بلـوکهـایی بـه هـم تنیـده بـا شـبکهای نـا مـنظم از کوچـههــای متقــاطع کــه از میــادین کوچــک بافــت عبــور کــرده و در آخــر بــه دریــا مــیرســند.[8] بــرخلاف محــلات کــه بیشــتر دارای مــرزهــای اجتمــاعی هســتند، بلــوکهــا دارای حــدود تعریــف شــده بودنــد کــه توســط معــابر احاطــه شــدهانــد. نظــام محلــهای هنــوز بســیاری از ویژگــیهــای خــود را حفــظ کــرده و علیــرغم دو تکــه شــدن بافــت توســط خیابــان انقــلاب هنــوز حــس تعلــق بــه محلــه بــه خصــوص در هنگــام برگــزاری مراســم عــزاداری مشــهود اســت .[9] این محلات شامل محله بهبهانی، محله کوتی، محله شنبدی و محله دهدشتی است.
شکل -1 محله بندی بافت قدیم بوشهر (مأخذ: طرح تفصیلی ویژه بافت قدیم بوشهر)
معمــاری بوشــهر، بــه چنــد شاخصــه مهــم شــناخته مــیشــود: بنــا هــم از داخــل کــار مــیکنــد، هــم از بیــرون. بــرخلاف معمــاری بســته بخــشهــای غالــب ایــران و بــه ویــژه معمــاری شــهرهــای اطــراف کــویر، کــه هــر چــه معمــاری اســت و هــر چــه زیبــایی اســت؛ در داخــل خانــه اســت نــه در بیــرون. در معماری بوشهر، معمـار کـاملاً آزاد از هـر نـوع تصـلب و تقـارن (غیـر ضـرور) حرکـت مـیکنـد. هـر جـا لازم ببینـد فـرم و حجـم را تغییـر مـیدهـد. بـه جرأت میتـوان گفـت کـه تقـارن در پـلان و حجـم، در معمـاری بوشـهر بـه نـدرت پیـدا مـیشـود. معمـاری بوشـهر ترکیـب کـاملی اسـت از فضـاهـای باز، نیمهباز و بسته؛ یا عمومی، نیمه عمومی و خصوصی .[10]
در شــهر بوشــهر بــه دلیــل قــرار گــرفتن در کنــار دریــا، ســطح بــالای آبهــای زیرزمینــی و رطوبــت بــالا، زیــرزمین دیــده نمــیشــود و طبقــه همکــف بــا فضــاهــایی ماننــد آشــپزخانــه و انبــار نقــش خــدماتی دارد. درحــالی کــه طبقــه اول و دوم بیشــتر نقــش مســکونی دارنــد. مزیــت دیگــر طبقــات بــالاتر، تهویه آسانتر است همچنین پنجرهها در این طبقات از دید عابرین حفظ میشوند که خلوت آنها را حفظ میکند .[11]
4. مشخصههای هویت
الگوها
The 9th Symposium on Advances in Science and Technology (9thSASTech), Mashhad, Iran. 9thSASTech.khi.ac.ir
نخستین مشخصـه ایـن هویـت الگوهـایی اسـت کـه در آن نهفتـه اسـت. بنـاهـای کـم ارتفـاع، پلـههـای روبـازی کـه بـه طبقـات بـالا مـیرسـد، میـزهـای طویل و غذا خوردن جمعـی، بـامهـایی کـه در معـرض دیـد اسـت، اتـاقهـایی کـه چنـان قـرار گرفتـه اسـت کـه نـور دسـت کـم از دو جانـب بـه درون آنهـا نفــوذ مــیکنـد، حیــاطهــایی کـه هــم از منظــر گــلهـا برخــوردار اســت و هـم از عطــر و لطافــت آنهـا، آب راکــد و آب روان، رواق در طــول لبــه بنـاهــا، ایــوان در حـد فاصــل بنــا و حیــاط، میـدانهــای کوچــک عمـومی و خصوصــی بــا رواق و ایــوان در بدنـههــای آنهــا، غرفـههــایی در طبقــات بــالا، ســتون در گوشــه اتــاقهــا و مکــانهــا، تغییــر ارتفــاع اتــاقهــا متناســب بــا میــزان خصوصــی بودنشــان، دیــوارهــایی کــه متعلقــات و تزییناتشــان هویــت زندگی را در آنجا نشـان مـیدهـد و اتـاق را از آن پـر مـیکنـد، جـوامعی کـه بـا مـرزهـای اسـتوار از هـم جـدا شـدهانـد، آنچنـان کـه هـر جامعـه مـی-تواند به طریقی که خود میخواهد و بی مداخله دیگران زندگی کند .[12]
بسیاری از الگوهای معمـاری بوشـهر مربـوط بـه فضـاهـای بـاز و نیمـه بـاز اسـت. فضـاهـای نیمـه بـازی کـه در درون حجـم بنـا قـرار دارنـد و مـیتواننـد در حـدّ فاصــل حیــاط و اتــاقهــا یــا در حــدّ فاصــل اتــاقهــا و فضــای بیــرون قــرار گیرنـد. ایــن فضــاهــا بــا نــام طارمــه شــناخته مــیشــوند. فضــاهــای نیمــه بازی که از بدنه ساختمان بیرون زدهانـد و بـا نـام شناشـیر شـناخته مـیشـوند. پـیشبـامهـا یـا بـامهـایی کـه اغلـب در شـبهـای گـرم سـال اسـتفاده مـی-شــوند و جــدارههــای کوتــاهی از معجــر یــا کرکــره یــا نــرده دارنــد. حیــاط مرکــزیهــایی کــه اغلــب نظــم هندســی دارنــد امــا نــه در همــه مــوارد. در
بعضی از آنها حوض، باغچه و گاهی درختانی چون موز و مرکبات دیده میشود.
اتاقهـا بـه دو دسـته تابسـتان نشـین و زمسـتان نشـین تقسـیم مـیشـوند. اتـاقهـای تابسـتاننشـین در طبقـات بـالا قـرار گرفتـهانـد و پنجـرههایشـان هـم رو بــه فضــای بیــرون (و گــاهی رو بــه دریــا) بــاز مــیشــود و هــم رو بــه درون . اتــاقهــای زمســتاننشــین در طبقــات پــایین قــرار گرفتــهانــد و پنجــرههایشــان اغلــب رو بــه درون دارنــد و بــا حیــاط مرکــزی کــار مــیکننــد. اتــاقهــا اغلــب بــه یکــدیگر راه دارنــد. ابعــاد اتــاقهــا و هندســه آنهــا متفــاوت اســت در بعضی موارد اتاقها هندسه خاصی ندارند. اتاقهای مجلسی بزرگترند و پنجرههای بیشتری دارند.
تنوع و جزییات بیشتر نسبت به بناهای جدید
ایــن هویــت مشخصــههــای بــزرگتــری دارد. اگــر ایــن بنــاهــا را بــا بنــاهــای دوران خودمــان مقایســه کنــیم، تنــوعی بســیار بیشــتر و جزئیــاتی بســیار افــزونتــر مــیبینــیم. در میــان اجــزای بنــاهــای جوامــع ســنتی تفــاوتهــای درونــی بیشــتر اســت. اتــاقهــایی اســت بــا ابعــاد مختلــف، درهــایی اســت بــا عرضهای گونـاگون، سـتونهـایی اسـت کـه بسـته بـه جایشـان در بنـا ضـخامتهـای متفـاوت دارنـد، اقسـام تزیینـات در فضـاهـای مختلـف دیـده مـی-شود .[13]
اتـاقهــای کــوچکی اســت کـه بــه اتــاقهــای بـزرگتــری گشــوده مــیشــود، در محـل تقــاطع دو راهــرو گشــادگی هسـت، در محــل برخــورد ســتون بــا تیر، محل تمـاس بـزرگتـر مـیشـود؛ قطعـات چـوبی کـه بـرای تقسـیم پنجـره و تفکیـک قطعـات بـزرگ و کوچـک آن بـه کـار مـیرود اقسـام بسـیار متمــایزتــری دارد. حــد فاصــل میــان دو مکــان نیــز همــواره مکــان اســت؛ ضــخامتی دارد، صــورتیجــوّفم و مقطّــع دارد؛ تقریبــاً هــیچگــاه فصــل مشــترک بــین دو مکــان یــک صــفحه ســاده نیســت. بــین هــر مکــان و مکــانهــای مجــاورش روزنهــایی اســت و ایــن روزنهــا ســطح نســبتاً گســتردهای از دیــوار را مــیگیــرد. ســتونهــا ســتبر اســت و غالبــاً بــه صــورت مجموعــه یــا گــروه دیــده مــیشــود. معــابر غالبــاً پــیچوخــم دارد. خلاصــه اینکــه ایــن هویت مشخصات و تشخصهای بزرگتری دارد .[14]
یکـی از دلایـل تنـوع و جزییـات کمتـر در بنـاهـای جدیـد نسـبت بـه بنـاهــای سـنتی، تغییـر تفکـر حـاکم بـر سـاخت و سـاز دانـههـای شـهری اســت. در گذشته هر کس بنا بـر تـوان مـالی و وسـعت خـانوارش زمینـی را اشـغال مـینمـود و در آن خانـهای بنـا مـیکـرد. خانـههـای بـه وجـود آمـده علـیرغـم تشابه خارجی، هـر یـک در درون خـود دنیـایی منحصـر بـه فـرد بـود. امـا اتفـاقی کـه امـروز بـا آن مـواجهیم درسـت بـرعکس قضـیه فـوق اسـت. یعنـی خانــههــایی داریــم کــه از درون بســیار شــبیه یکدیگرنــد و تنهــا ســعی مــیکننــد جلــوه بیرونــی متفــاوتی داشــته باشــند. نتیجــه اینکــه زنــدگیهــای خصوصی افراد، یکنواخت و کسالت بار و فضاهای بافت شهری مغشوش گشته است .[15]
تنــوع فضــاهــای داخلــی در معمــاری بوشــهر کــاملاً برجســته اســت. مــثلاً نمــیتــوان بــرای فــرم و ترکیــب بنــدی حیــاط مرکــزیهــای بوشــهر حکــم واحدی صادر کـرد. حیـاط مرکـزیهـا از چنـد جهـت تنـوع دارنـد. نخسـت از جهـت فـرم و انـدازه چنـین نیسـت کـه حیـاطهـا همـه مربـع یـا مسـتطیل باشند. فرم مربعی، البته، رایجتـر اسـت ولـی نـه غالـب یـا حـاکم .[16] اگـر چـه بیشـتر اتـاقهـا مسـتطیل شـکل هسـتند امـا اتـاقهـایی بـا چنـد ضـلعی نـا
The 9th Symposium on Advances in Science and Technology (9thSASTech), Mashhad, Iran. 9thSASTech.khi.ac.ir
متعارف نیز دیده میشـوند کـه بـا فضـاهـای مسـتطیل شـکل ترکیـب مـیشـود و فضـاهـایی منحصـر بـه فـرد ایجـاد مـیکنـد. ارتفـاع اتـاقهـا نیـز متنـوع است اتاقهـای طبقـات پـایینتـر ارتفـاع کمتـری نسـبت بـه اتـاقهـای طبقـات بـالاتر دارنـد. از نـیمطبقـه نیـز در بعضـی بنـاهـا اسـتفاده شـده اسـت. بنـا-های بافت قـدیم بوشـهر از نظـر فضـابنـدی نیـز متنـوعانـد. بـه طـور کلـی تنـوع در فضـابنـدی عمـارتهـا در بوشـهر بسـیار بیشـتر از سـایر نقـاط مرکـزی ایران است.
از جهــت جــدارههــا هــم تنــوع وجــود دارد. عمــارتهــایی داریــم کــه حیــاط مرکــزیاش از هــر چهــار جهــت پوشــیده اســت، مثــل عمــارت نــوذری. عمــارت نجفــی از دو جهــت روبــرو جــداره صــلب دارد. ایــن تنــوع در نــوع عملکــرد حیــاط مرکــزیهــا هــم مــیتوانــد مــؤثر باشــد. بــه ویــژه در عمــارتهــای بــزرگ ایــن موضــوع بــه زیبــایی دیــده مــیشــود. مــثلاً عمــارت حــاج ریــیس پــنج حیــاط مرکــزی داشــته. ایــن حیــاطهــا منزلــتهــای متفـاوت داشـتهانـد. از شـکل و قـواره حیـاطهـا مـیشـود اسـتنباط کـرد کـه کـدام حیـاط خصوصـی اسـت، کـدام حیـاط بـرای مهمانـان و کـدام حیـاط برای آشنایان دور و نزدیک .[17]
در بوشــهر دوری از رنــگ و لعــاب و تنــوع بخشــیدن بــه نمــا و چــرخشهــای حجمــی عمــارتهــا، تبــدیل بــه "شاخصــهای اصــلی" شــده اســت .[18] عمــارت دهدشــتی مثــال بســیار زیبــایی اســت. بیــرونزدگــی کــف دو تــراز دوم و ســوم عمــارت در جــداره غربــیکــاملاً، در جهــت مخــالف هــم هســتند. بــدین ترتیــب، ایــن بیــرونزدگــیهــا نمــیتوانــد ناشــی از اصــلاح هندســی نقشــههــای طبقــات باشــد، تــدبیر دیگــری دارد .[19] ایــن بیــرون زدگیها در جهت تنوع و زیبایی بخشیدن به نما به کار رفته است.
×
شکل 2؛ تنوع در نماسازی عمارتها(دفتر شکل 3؛ بیرون زدگیها در نمای عمارت دهدشتی(نگارنده) فنی حفاظت و احیا میراث فرهنگی بوشهر)
تعادل خاص میان نظم و بینظمی
مهــمتــرین مشخصــه هویــت کالبــدی بنــاهــای کهــن تعــادل خــاص میــان نظــم و بــینظمــی اســت. میــان خطــوط راســت و منحنــی، زوایــای قائمــه و غیــر قائمه، فواصل مسـاوی و نـامسـاوی تعـادلی کامـل برقـرار اسـت. ایـن تعـادل ناشـی از دقیـق نبـودن بنـاهـا نیسـت، بلکـه بـه سـبب دقـت بیشـتر آنهـاسـت. شــباهت اجــزا ناشــی از آن اســت کــه نیــروهــایی کــه اجــزا را شــکل مــیدهنــد همــواره کمــابیش یکــیانــد. امــا انــدک نــامــوزونی و بــی نظمــی در عــین این شباهتهـا ناشـی از آن اسـت کـه ایـن نیـروهـا هیچگـاه کـاملاً یکـی نیسـتند. مسـتقیم بـودن نسـبی خطـوط مسـتقیم ناشـی از آن اسـت کـه مـرز هـر مکــان بایــد طــوری باشــد کــه مکــانهــای هــر دو طــرف آن زنــده باشــند. دیــوار محــدب در بیــرون ســطحی مقعــر پدیــد مــیآورد کــه موجــب تضــییع مکان میشود. امـا دیـوارهـای مسـتوی نیـز کـاملاًسـتویم نیسـتند؛ زیـرا لزومـی نـدارد کـه کـاملاً مسـتقیم باشـند. اینکـه همـه زوایـا قائمـه نیسـتند بـدین ســبب اســت کــه گــاه لازمــه مطلــوب بــودن برخــی زوایــا در لبــه اتــاق یــا فضــای بــاز حــاده بودنشــان اســت. امــا اینکــه زوایــای قائمــه هــم کــاملاً قائمــه نیستند ناشی از این است که لزومی برای دقیق بودنشان نیست .[20]
در محله بهبهانی، در جـداره غربـی عمـارت کمنـدی اتـاقی اسـت بـا زوایـای عجیـب، ارتفـاع کـم و پنجـرههـای کوتـاه کـه از یـک سـو دیـد بـه میـدان دارد و از ســوی دیگــر دیــد بــه حیــاط عمــارت. پلــههــای منحصــر بــه فــردی تنهــا بــرای رســیدن بــه ایــن فضــا طراحــی شــده اســت. ممکــن اســت در گذشــته ایــن فضــا بــا فضــای مجــاور ارتبــاط داشــته امــا در وضــعیت کنــونی ارتبــاط مســتقیم بــا دیگــر فضــاهــا نــدارد. بعضــی معمــاران در توصــیف ایــن
The 9th Symposium on Advances in Science and Technology (9thSASTech), Mashhad, Iran. 9thSASTech.khi.ac.ir
فضــا از واژههــای دنــج و دوســتداشــتنی اســتفاده کــردهانــد. جــداره ایــن اتــاق در بیــرون همراســتای جــداره عمــارت روبــرو اســت و بــا هــم مســیری میسازند کـه بـه کوچـه مجـاور مـیرسـد. از فضـای مجـاور ایـن دیـوار در فضـای شـهری اغلـب بـرای نشسـتن اسـتفاده مـیشـود. یکـی از جـدارههـای این اتاق هم راستا با حیاط عمارت است و جداره مقابل آن در جهت تعریف فضای بیرون عمارت شکل گرفته است.
نظــم فقــط زمــانی معنــا پیــدا مــیکنــد کــه بــا بــینظمــی و آشــفتگی در ارتبــاط باشــد. نظــم بــه خــودی خــود ارزشــی نــدارد، مگــر در چــارچوب محــدودیتهــایش. نظــم فراگیــر و آشــفتگی همــه جانبــه، هــر دو بــه یــک میــزان شــرایط ســختی را ایجــاد مــیکننــد کــه در طــولانی مــدت غیــر قابــل تحمل میشوند. کارهایی که معماران انجام میدهند چیزی است میان آن دو.[21]
شفافیت، آزادی و حال و هوای خاص
مشخصــه هویــت از لحــاظ حســی، شــفافیت و آزادی و حــال خلســهای اســت کــه هــر مــرد و زنــی در جــایی کــه دلــش آزاد اســت آن را احســاس مــیکنــد. چنــد فنجــان و لیــوان روی میــزی ســاده؛ یــک دســته گــل کــه تــازه از حیــاط چیــده و روی میــز گذاشــتهانــد؛ کودکــانی کــه در گوشــههــای اتاق بازی میکنند نمودهای این مشخصهاند .[22]
×شکل -4 شفافیت، آزادی و حال و هوای خاص (سید حسین صافی)
نه لزوماً پیچیده است نه لزوماً ساده.
بــرای اینکــه مکــانی دارای یــک هویــت کالبــدی خــاص باشــد لازم نیســت کــه صــدها زاویــه کوچــک و کــنجهــای بســیار داشــته باشــد. گــاهی چنــین مکانی کاملاً منظم است .[23]
هر قسمت، چنان که شایسته خود آن است، کُ"ل" است
در بناهــای ســنتی مــرز میــان عناصــر در مکــان چنــدان مشــخص نیســت؛ مــرز هــر یــک چنــان در دیگــری مــیدود کــه تــداوم عــالم در ایــن مکــان خاص بیشتر میشود. هر چیزی متشـکل از اجزایـی اسـت امـا ایـن اجـزا در هـم مـیدونـدو مـیتننـد تـا جـایی کـه وحـدت همـه چیـز مشـخصتـر مـی-شــود. هــیچ فاصــلهای و رخنــهای میــان چیزهــا نیســت زیــرا خــود فواصــل نیــز جزیــی از آنهاســت. تحــت هــدایت جریــانی کــه امکــان شــکلگیــری "کــل"هــا را در مقیــاسهــای مختلــف فــراهم مــیآورد؛ هــر قســمت متناســب بــا احــوال خــود کــل مــیشــود زیــرا بــا کــلهــای بــزرگتــری کــه خــود جزیــی از آنهاســت و همچنــین بــا کــلهــای خردتــری کــه جزیــی از آن هســتند ســازگار شــده اســت. در نتیجــه عــالم یکپارچــه مــیشــود. نظمــی پیوسته و فراگیر در کار است که اجزا را در هم بافته و متحد میکند .[24]
نظــم فراگیــری کــه بــه اجــزا اتحــاد مــیبخشــد را مــیتــوان "انســجام" نامیــد. چشــم عناصــر را انتخــاب مــیکنــد و ترکیــب مــیکنــد، او در جســتجوی آســانترین و مــوجزترین شــکل مــیگــردد و ســعی مــیکنــد قســمتهــای گونــاگون را ادغــام کنــد. انســجام یــک اثــر هنــری مــیتوانــد منطــق درونــی خود را داشته باشد که نـه بـا علـم طبیعـی و نـه بـا علـم تعبیـر و تفسـیر شـناخته نمـیشـود. یـک اثـر از قسـمتهـایی تشـکیل مـیشـود کـه آن قسـمتهـا در کنــار هــم تــأثیر دســته و گــروه را مــیبخشــند. ایــن اصــل دســته کــردن یــا گروهــی کــردن توســط تکــرار، تشــابه، مجــاورت، چهــارچوب مشــترک، تقارن و جهتگیری قسمتها تقویت میشود. حتی گاهی وحدت معنایی نیز در انسجام بخشیدن به اثر نقش دارد .[25]
The 9th Symposium on Advances in Science and Technology (9thSASTech), Mashhad, Iran. 9thSASTech.khi.ac.ir
عوامــل انســجام مــنظم در معمــاری و طراحــی شــهری همــه جــا حاضــرند و بنیــان آنهــا را تشــکیل مــیدهنــد. در بیشــتر ســامانههــا، چنــدین عامــل بــه طور همزمان، نقش خـود را ایفـا مـیکننـد. واقعیـت پیچیـده اسـت و موقعیـتهـای نـاب نـادر هسـتند. گـاهی اوقـات یـک عامـل بـر سـایرین غلبـه مـی-کند. نظر به عمـل همزمـان چهـار عامـل (تشـابه، مجـاورت، چهـارچوب، جهـتگیـری) کـه بـا مقـادیر مختلـف تـأثیر گـذار هسـتند یـک اثـر مـیتوانـد حتی با وجود ناهمگن و نا متقارن بودن به یک مجموعه کلی تجزیه ناپذیر تبدیل شود.[26]
بروز صادقانه نیروهای درونی
نظـم درخــور هــر بنــا یـا شــهر، وقتــی برقــرار مـیشــود کــه بنــاهـا بــهدرســتی بــا نیـروهــای درونشــان جــور شـده باشــند؛ ایــن نظــم بسـیار غنــیتــر اســت و هندســهای بســیار پیچیــدهتــر از ایــن دارد. امــا ایــن نظــم فقــط غنــی و پیچیــده نیســت؛ بلکــه بســیار ویــژه اســت و در هــر وضــعی کــه بنــاهــا واقعــاً درســت باشـند رخ مـینمایـد. هـرگــاه کسـی موفـق شـود بنـایی زنــده بسـازد، ایـن هویـت ویـژه را دارا خواهــد بـود؛ زیـرا ایـن تنهـا هــویتی اسـت کـه بـا حیــات سازگار است .[27]
ایــن هویــت فقــط از آن بنــاهــایی اســت کــه نیــروهــای درون خــود را صــادقانه بــروز مــیدهنــد. در بنــاهــای منشــوری زمــان مــا، بنــاهــایی کــه بــا هندســه سـاده مکعـبهـا، دایـرههـا، کــرههـا، مـارپیچهـا و مسـتطیلهـا ســاخته مـیشـوند؛ ایـن هندسـه نظـم ســادهلوحانـهای اسـت کـه از نظـمطلبـی کودکانــهای بر میآید. گاهی چنین نظمی را درخور بنا میپنداریم، زیرا به ما آموختهاند که چنین بیندیشیم؛ اما در اشتباهیم .[28]
زوی معتقــد اســت بــرای دســتیابی بــه آزادی در معمــاری نبایــد خــود را بــه خــطکــش تــی، تقــارن، تناســبات و پرســپکتیو محــدود کــرد. او میــدان کمپیدولیو اثر میکلآنژ را مثال میزند که نماهای دو طرف آن نه به صورت خطوط موازی بلکه به شکل زوزنقهای قرار گرفتهاند.[29]
ایــن مســئله حقیقــت دارد کــه بســیاری از ســبکهــای تــاریخی بنــاهــا کیفیــاتی مشــترک دارنــد. ایــن اشــتراک از آنجاســت کــه ایــن بنــاهــا کهــنانــد و انسان بـارهـا توانسـته اسـت بـه رازی کـه در دل معمـاری اسـت دسـت یابـد. در واقـع، قواعـدی کـه بنـا را خـوب مـیکنـد سـاده و صـریح اسـت - ایـن قواعــد مســتقیماً از طبــع نــوع انســان و قــوانین طبیعــت پیــروی مــیکنــد- و هــر کــه در ایــن قواعــد رســوخ کنــد، در حــین ایــن رســوخ، بــه ایــن ســنت نزدیــک و نزدیــکتــر مــیشــود؛ ســنتی کــه در آن، انســان همــواره در طلــب یــک چیــز بــوده و همــواره بــه نتــایج واحــدی رســیده اســت. هویــت کالبــدی یگانــه کــه در همــه چیــز نهفتــه اســت؛ همــواره در نهایــت رخ مــینمایــد و راه جاودانــه ســاختن حقیقتــاً راهــی جاودانــه و بــیزمــان اســت. هــر چه بیاموزیم کـه بنـاهـا را چگونـه زنـدهتـر بسـازیم، یعنـی بنـاهـایی بسـازیم کـه بـا طبـع خودشـان مناسـبت بیشـتری داشـته باشـند، لزومـاً بـه ایـن هویـت جاودانه بیشتر دست مییابیم .[30]
هویــت جاودانــه بنــاهــا بــه همــان انــدازه جزئــی از طبیعــت اســت کــه هویــت رود و درخــت و تپــه و شــعله و ســتاره. هــر رده از پدیــدههــا در طبیعــت هویـت کالبـدی خــاص خـود را دارد. وقتــی کـه بنـاهــا بـه شایســتگی سـاخته شـوند و در برابــر نیـروهــای خـود صـادق باشــند، آنهـا نیــز هویـت خــاص خود را خواهند داشت. این تجسم کالبدی کیفیت بینام، در شهرها و بناهاست .[31]
5. نتیجهگیری
هــر معمــاری شــیوههــای خوانــدن خــاص خــود را دارد. بــرای تشــخیص جــوهره یــک معمــاری بایــد بــا دیــدگاهی مناســب آن را مــورد مطالعــه قــرار داد. دیــدگــاه کریســتوفر الکســاندر دربــاره هویــت کالبــدی بنــاهــای کهــن از ایــن جهــت کــه هــم عمومیــت دارد و هــم بــا معمــاری بوشــهر مطابقــت دارد؛ بــرای ایــن منظــور مناســب اســت. شــناخت مشخصــههــای هویــت کالبــدی در معمــاری بوشــهر و نمــودهــای آن یکــی از اهــداف ایــن پــژوهش اســت. معمــاری بوشــهر الگــوهــای کالبــدی و فضــابنــدیهــای خــاص خــود را دارد و از ایــن نظــر بســیار متنــوع و متکثراســت. تعــادل میــان نظــم و بــی-نظمــی هــم در بنــاهــا و هــم در بافــت شــهری برقــرار شــده اســت. عمــارتهــا از نظــر خلــوص حجــم و فــرم، ســاده و از نظرتنــوع در نمــا، چــرخشهــای حجمــی و لچــکهــای بیــرون زده، پیچیــده هســتند. بافــت قــدیم بوشــهر نیــز ماننــد ســایر بافــتهــای کهــن، منســجم، متحــد و یکپارچــه اســت. بــروز
The 9th Symposium on Advances in Science and Technology (9thSASTech), Mashhad, Iran. 9thSASTech.khi.ac.ir
صــادقانه نبــروهــای درونــی در ایــن عمــارتهــا باعــث شــده اســت کــهمعمــار کــاملاً آزاد از هــر نــوع تصــلب و تقــارن (غیــر ضــرور) تصــمیم بگیــرد و هر جا لازم است فرم و حجم را تغییر دهد. این معماری اصیل و فاخر است و دانایی در آن وجود دارد.
