بخشی از مقاله
معماری صفویه
مقدمه :
يكی از درخشان‌ترين دوره‌های هنری ايران پس از اسلام دوره‌ی صفويه است. در سال 907 قمری (1502 م) شاه اسماعيل، سلسله صفوی را تاسيس كرد. در اين دوره مراكز و كانون‌های صنعتی و هنری در ايران افزايش يافت، درابتدای تاسيس اين سلسله، تبريز پايتخت بود و به همين سبب اين شهر مركزی شد برای فعاليت‌های هنرمندانی مانند خطاطان، تذهيب‌كاران، نقاشان و صحافان و هم‌چنين هنرمندانی كه در ديگر فنون و صنايع كار مي‌كردند و هنرمندانی كه در معرق‌كاری و رنگ‌آميزی كاشيها و در بناها و كتيبه‌ها نقش داشتند يا هنرمندانی كه در صنايع منسوجات و بافت پارچه به كار مي‌پرداختند.
در اواخر قرن دهم قمري، در زمان شاه عباس پايتخت از قزوين به اصفهان انتقال يافت. با انتخاب پايتخت جديد، اين شهر به عنوان يكی از درخشان‌ترين شهرهای خاور گسترش پيدا كرد. بازارها، كاخ‌ها، مساجد، باغ‌ها، پلها در نقشه‌ی شهر گنجانيده شده بود. در اين زمان همه‌ی بناهای مذهبی با تزيينات كاشي‌كاری آرايش شدند. بناهای مسجد شيخ لطف الله سر درب قيصريه و مسجد امام (شاه) در ميدان نقش جهان با كاشي‌های معرق مزين شدند. آجرهای مربع كاشی منقوش، معروف به آجرهای «هفت رنگ» در بناها به مقياس گسترده مورد استفاده قرار گرفت. نقش و نگار كاشيها و رنگ‌های آنها زينت خاصی به بناهای اين دوره بخشيده است. نه تنها ديوارها، بلكه گنبدها، ايوان، طاقنماها سر درب وروديها و مناره با كاشی و موزاييك آراسته شد. ساخت سر
درب‌های بزرگ با كاشي‌های شفاف و گچبری مقرنس‌كاری در عصر صفويه پيشرفت بسيار داشت. تركيب سر درب بزرگ و مناره‌های طرفين آن با صحن چهار ايوانی و ساختمان‌های اطراف آن و قرار دادن گنبد به گونه‌ای كه با همه‌ی ساختمان متناسب باشد، در معماری زمان صفوی به درجه‌ی كمال رسيد. با توجه به امنيت ايران در اين دوره بناهايی بزرگ و عالی مانند كاخ‌های عالی قاپو، چهل ستون، هشت بهشت و تالار اشرف در اصفهان و بقعه شاهزاده حسين، سر درب عالی قاپو و چهل ستون در قزوين ساخته شدند. ديوارهای اين كاخ‌ها از كاشي‌های خوش آب و رنگ پوشيده شده و ميان مجموع آن ها با نقوش نقاشان
معروف آن دوره پيوند است. سقف‌ها و ديوارها نيز غالبا با منبت‌كاری تزيين می‌شدند.
تزيينات چوبی در بناهای غيرمذهبی دارای نقش اصلی بود و در آنها ميزان بيش‌تری از تذهيب‌كاری و نقاشي‌های لاكی استفاده مي‌شد. طرحهای آنها با هنر مينياتور دارای رابطه‌ی نزديكی بود. كنده‌كاری و خراطی به ويژه در درب‌ها و سقف‌ها خود هنر خاصی در اين دوره بوده است. نقاشي‌های ديواری (فرسك) در كاخ عالی قاپو، قصر روی ايوان عباسی و ايوان جنوبی قرار دارند. طلاكاری ايوان صحن كهنه به فرمان نادر شاه افشار انجام شده و از اين رواست كه به «ايوان نادري» معروف است. به طور كلی برخی از بهترين تزيينات و آيينه‌كاری و نمونه‌ی كاشی‌كاری سه دوره‌ی تاريخی متوالی را در آن مكان مقدس مي‌توان ديد. زيرا مسجد گوهرشاد در زمان تيموريان، صحن قديمی در زمان صفويه و صحن نو در دوره‌ی قاجاريه ساخته شده است.
با نگرشی كلی به هنرهای اين دوره، بايد پذيرفت كه در دوره‌ی صفوي، بار ديگر عصر نوين و درخشانی در هنر ايران طلوع كرد. در هر دوره، هنری كه در نوع خود زيبا و كامل بوده پديدار شده است. در قرن دهم قمری هنرمندان ايران به مزايا و نتايج تازه‌ای دست يافتند. در آن دوره قالي‌هايی بافته شده كه تا آن تاريخ نظير نداشته است. در فلزكاری عصر صفوی، بر پايه‌ی سنت‌های قديم و مهارت فلزكاران اين دوره، هنرمندان چيره‌دستی مجال ظهور يافتند. مصنوعات طلاكاری، نقره‌كاری و برنج‌سازی رونق بسيار داشت و آهن و فولاد نيز گاه طلا و نقره‌كوب مي‌شد. طراحان و نقاشان، اين زمان با ابداع شيوه‌های جديد، موازين تازه‌ای در سبك‌های خود ايجاد كردند. در نقره‌كوبی و حكاكی ظروف، پايه‌های شمعدان يا بخوردان‌ها، نوشتار اشعار فارسی به خطوط خوش نستعليق جايگزين كتيبه‌های عربیشد.
معماری ايران در دوره افشاريه و زنديه: ظهور نادرشاه افشار به سلطنت صفويه خاتمه داد. با آن كه در عالم سياست به او اهميت بسيار داده شده است. اما در اين دوره در عالم هنر پيشرفت چشم‌گيری ديده نمی‌شود؛ تنها زرگری و طلا و نيز ميناكاری ترقی داشته است. هم‌چنين بعضی از قرآن‌های نفيس مذهب در دست است كه به زمان نادر نسبت داده مي‌شود، كاخ خورشيد و برج‌های ديده‌بانی شهر كلات از هنر معماری اين دوره است. اندكی پس از مرگ نادر، كريم‌خان زند در شيراز مستقر شد و در آن شهر عمارات بزرگی بنا نمود كه به نام او مشهور است. از جمله‌ی آنها، ارگ كريم‌خان، مسجد، حمام و يک بازار است. از
ويژگی های كاشی‌كاری اين دوره، استفاده از نوعی رنگ گل سرخ است كه در زمان قبل ديده نمی‌شود. تزيينات كاشی‌كاری در بدنه‌ی بناها از آجرهای كاشی و زمينه‌ی سفيد بود. صورت شخصيت‌های رسمی، صحنه‌های هنرنمايی رستم پهلوان ملي، شكار و دورنماها در كاشی‌كاری‌ها ديده می‌شوند.
در باره ویژگیهای و دستاوردهای معماری اصفهانی نکات زیر را می توان نام برد34:
- ساده شدن طرحها که در بیشتر ساختمانها ، فضا ها یا چهار پهلو هستند
- هندسه ساده و شکلها و خطهای شکسته بیشتر استفاده می شد
- در تهرنگ ساختمانها نخیر و نهاز کمتر شد و لی ساخت گوشه های پخ از این زمان آغاز شد
- پیمون بندی و بهره گیری از اندام ها و اندازه های یکسان
- سادگی طرح در بنا ها هم آشکار گردید.
فصل دوم :
نگاه اجمالی
در دوران صفویه به علت توجه مخصوص سلاطین این سلسله به هنر وضعیت و تشویق آنها تحولات زیادی در معماری ایرانی ایجاد گردید. فن معماری در این دوره فوق‌العاده ترقی کرده و ابنیه‌های زیادی از قبیل مساجد و مقابر ائمه و پلها و کاخها ساخته شد که امروزه نیز پابرجا هستند. قسمت اعظم شاهکارهای معماری دوران صفویه در اصفهان است و این شهر در آن دوره بسیار زیبا و دیدنی بوده است بطوری که سیاحان غربی در سفرنامه‌هایشان از زیبایی اصفهان زیاد تعریف کرده‌اند. از جمله معماری‌های مهم عصر صفوی در اینجا بررسی می‌شود.
عالی قاپو چهل ستون پل اللّهوردیخان پل خواجو چهار باغ میدان شاه مسجد شاه مدرسه چهار باغ کاخ هشت بهشت در اصفهان کاخ عالی‌قاپو قزوین
وقتي شاه عباس اصفهان را پايتخت خود قرار
داد، نقشه جديدي براي شهر طرح كرد: خيابان بزرگ و معروف چهارباغ را او ساخت و طرفين خيابان را دستور داد درخت بكارند. اين خيابان به پل بزرگي كه روي زاينده رود است، مي‌رسد. در ميانه شهر، ميدان بزرگ «نقش جهان» قرار دارد. مسجد امام (شاه) درسمت جنوب و قصر عالي‌قاپو در مغرب و مسجد شيخ لطف‌الله در مشرق و سردر بازار قيصريه در شمال آن جاي گرفته‌اند. اين ميدان جاي چوگان‌بازي بوده و دروازه‌هاي سنگي كه براي اين بازي ساخته شده، هنوز در دو سوي ميدان موجود است. در چهار سوي اين ميدان قريب دويست باب حجرات در دو طبقه ساخته شده است.
عالي‌قاپو با ايوان بلند آن در مغرب ميدان جاي دارد. عالي‌قاپو داراي جلوخان و شش طبقه ساختمان است كه در هر طبقه تزيينات و گچبري و نقاشي موجود است. ايوان رفيع آن با ستونهاي چوبي وسقف خاتم نيز بسيار جالب است.
سردر بازار، بخش شمالي، علاوه بر كاشيكاري زيبا، مجالس نقاشي زيبايي دارد كه قسمتي از آن شامل تصاوير جنگ شاه عباس با ازبكان و مجالس بزم شاهي است.
مدرسه چهارباغ با سردر ورودي و گنبد و دو مناره رفيع از نظر شيوه كاشيكاري و رنگ‌آميزي جلب نظر مي‌كند. بناي زيباي اين مدرسه و كاروانسرا، و بازار در خيابان چهارباغ احداث شده است.
به امر شاه عباس، در سراسر ايران، كاروانسراهاي بزرگي نيز اغلب از آجر و گاهي ازسنگ ساخته شده است. در اين دوره به علت دو جنبه مهم مذهبي و اقتصادي، تعداد زيادي كاروانسرا ساخته شد. شيوه ساختماني كاروانسراها بيشتر چهار ايواني است، ولي انواع ديگري مانند مثلث، هشت ضلعي، دايره، كوهستاني و متفرقه در بين اين بناها ديده مي‌شود. از كاروانسراهاي اين دوره مهيار در اصفهان، كاروانسراي بيستون دركرمانشاه، كاروانسراي مادرشاه و شيخ علي خان در اصفهان و امين‌آباد را مي‌توان نام برد.
با نگرشي كلي به هنرهاي اين دوره، بايد پذيرفت كه در دوره صفوي، بار ديگر عصر نوين ودرخشاني در هنر ايران طلوع كرد. هنر بزرگ ايران، چنانكه برخي به نادرست تصور كردند، منحصر به دوره پيش از اسلام نيست، بلكه در هر دوره، هنري كه در نوع خود زيبا و كامل بوده پديدار شده است. در قرن دهم قمري هنرمندان ايران به مزايا و نتايج تازه‌اي دست يافتند.
مساجد:
در اين زمان همه بناهاي مذهبي با تزيينات كاشيكاري آرايش شدند. بناهاي مسجد شيخ لطف‌الله سر در قيصريه و مسجد امام (شاه) درميدان نقش جهان با كاشيهاي معرق مزين شدند. آجرهاي مربع كاشي منقوش، معروف به آجرهاي «هفت رنگ» در بناها به مقياس گسترده مورد استفاده قرار گرفت. نقش و نگار كاشيها و رنگهاي آنها زينت خاصي به بناهاي اين دوره بخشيده است. نه تنها ديوارها، بلكه گنبدها، ايوان، طاقنماها سردر وروديها و مناره با كاشي و موزاييك آراسته شد. ساخت سردرهاي بزرگ با كاشيهاي شفاف و گچبري مقرنسكاري در عصر صفويه پيشرفت بسيار داشت. تركيب سردر برزگ و مناره‌هاي طرفين آن با صحن چهار ايواني و ساختمانهاي اطراف آن و قراردادن گنبد به گونه‌اي كه با همه ساختمان متناسب باشد، درمعماري زمان صفوي به درجه كمال رسيد.
مسجد شاه
از بزرگترین مساجد صفویه است دستور ساختمان این مسجد در سال 1021 هجری بوسیله شاه عباس کبیر داده شد. سر در مسجد که جزو تزیینات میدان شاه بود زودتر ساخته شد و بعدا شروع به پی ریزی مسجد کردند. سر در مسجد دو کتیبه دارد. کتیبه اول به خط علی رضا عباسی و کتیبه دوم به خط محمد رضا می‌باشد. تصور می‌رود که کار مسجد در سال 1040 هجری یعنی دو سال بعد از مرگ شاه عباس به پایان رسیده باشد.
بناي مسجد امام (شاه) كه در جنوب ميدان واقع شده، از لحاظ معماري و كاشيكاري و حجاري و عظمت گنبد و مناره‌هاي بلند آن، از شاهكارهاي قرن يازدهم قمري است. كتيبه سر در اصلي مسجد بر روي كاشي معرق وبه خط ثلث عليرضا عباسي نوشته شده و تاريخ 1025 ق. بر آن است. معمار اين مسجد «استاد علي‌اكبر اصفهاني» و مباشر ساختمان «محب علي بيگالله» بوده‌اند. بیشتر عناصر اصلی مسجد شاه از روش معماری سلجوقی که از پیش در ایران معمول بود پیروی شده است و دارای صحن وسیعی در وسط و اتاقهایی در دو طبقه با قوسهای جناغی شکل شبیه قوسهای میدان می باشد . در میانه هر ضلع صحن ایوانی پیوسته به سالنی گنبد دار به سبک مسجد جمعه سلجوقی در اصفهان و مسجد مشهد ساخته شده است ایوان قبله مسجد شاه به گسترش حجم و داشتن گنبدی سلجوقی شکل ممتاز است .
مسجد شيخ لطف‌الله
مسجد شيخ لطف‌الله كه در شرق ميدان واقع شده، گنبد زيبايي دارد كه از كاشي پوشيده شده و طرح آن نقش تاك يا اسليمي بزرگ است و با شكل و اندازه گنبد تناسب كاملي دارد. راهروي مسجد كه به شبستان و محراب بي‌نظير آن منتهي مي‌شود، داراي كاشيكاري خشتي بسيار زيبا و پنجره‌هاي سنگي مشبك است. كاشيكاري داخل شبستان شامل كاشيهاي هفت رنگ و معرق‌كاريهاي زيباست و كتيبه‌هاي معرق و قطار و پيچ كاشيس فيروزه‌اي و پنجره‌هاي مشبك
كاشي است، طرح نقوش و رنگ‌آميزيهاي متنوع و الوان نارنجي و لاجوردي، جلال و زيبايي خيره‌كننده‌اي به اين شبستان بخشيده است. كاشيكاري سقف داخلي شبستان، با طرح لوزي و ريزه‌كاريهاي خاصي كه در آن به كار رفته اعجاب‌انگيز است. محراب كاشي معرق و مقرنسكاري آن نيز در زمره آثار مهم هنري است از لحاظ صنعت كاشي‌پزي و معرق‌كاري، شاهكاري به شمار مي‌رود.
مسجد صدر، مسجد فتح الله در ضلع شرقي ميدان امام قرار دارد سال تاسيس 11 هجري قمري (دوره شاه عباس اول) معمار استاد محمد رضا اصفهاني خطاطعلي رضا عباسي ساخت اين مسجد 18 سال به طول انجاميد
از ويژگي هاي اين مسجد:
نداشتن صحن و مناره كه در تمامي مساجد اسلامي جزء لاينفك بنا است
چرخش 45 درجه اي كه از محور شمال به جنوب نسبت به محور قبله دارد
گنبد كم ارتفاع مسجد
محراب بي بديل مسجد
كتيبه هاي نفيس و طره هاي سر در كه درون گلدان مرمرين جاي گرفته اند
آنچه مسجد شيخ لطف الله را در عداد نمونه های بازار هنر ايرانی- اسلامی قرار می دهد اندازه کوچک و هماهنگی آن با بناهای اطراف ميدان است.
سردر زيبا و پرکار مسجد در سال 1012 به پايان رسيد اما بقيه مسجد و تزئينات کاشيکاری آن تا سال 1028 هجری بطول انجاميد.
نکته ای که محققين و پژوهشگران و سياحان بر آن متفق القولند اختصاصی بودن مسجد شيخ لطف الله است. اين نکته را استثنائی بودن مسجد يعنی عدم صحن و مناره که در تمامی مساجد اسلامی جزء لاينفک بنا است تأييد می کند.
عدم وجود صحن و مناره در مسجد شيخ لطف الله باعث شده تا رواقی پوشيده از کاشيکاری زيبا و استادانه و پرکار فضای مسجد را به گنبد مربوط کند.
از ويژگیهای مسجد چرخش 45 درجه ای است که از محور شمال به جنوب نسبت به محور قبله دارد. اين گردش که در اصلاح معماران سنتی ايران «پاشنه» ناميده می شود چنان ماهرانه صورت گرفته که به هيچ روی توجه بيننده را جلب نمی کند.
اين چرخش باعث شده تا بازديد کننده پس از گذشتن از مدخل تاريک و بعد از عبور از راهرو طويل متصل به آن به فضای اصلی و محوطه زير گنبد وارد شود.
گنبد کم ارتفاع مسجد حاوی خطوط اسليمی است که به طرز باشکوهی بر زمينه خاکی رنگ گنبد گسترده شد، هماهنگی بی نظيری را در نقش و طرح و رنگ به نمايش می گذارد.
محراب بی بديل مسجد شيخ لطف الله که تاريخ 1028 و امضاء محمد رضا بن استاد حسين بنا اصفهانی را بر خود دارد از شاهکارهای معماری و هنر اسلامی ايرانی است که هر بيننده را به اعجاب و تحسين وامی دارد.
در جلو مسجد حوض 8 گوش بسيار زيبائی وجود داشته که پيوسته لبريز از آب بوده است. اين حوض را در اواخر دوره قاجار خراب کرده اند.
مسجد جامع یا جمعه اصفهان
قديمیترين بنای تاريخی اصفهان را بايد مسجد جمعه يا مسجد جامع اصفهان تلقی کرد. سيمای فعلی مسجد عمدتاً مربوط به اقدامات دوره سلجوقی است اما تعميرات و الحاقات آن به دورانهای بعد به خصوص عصر صفويان مربوط می شود . اما در کاوش های باستان شناسی مراحل قبل از سلجوقی هم به دست آمده که به دوران آل بويه و قرن سوم هجری باز می گردد. در همين کاوش ها آثار قبل از اسلام نيز کشف شده است.
مسجد دارای وروديهای متعدد است که هر يک فضای مسجد را به بخشهايی از بافت پيرامون آن مربوط می کند اين ورودیها همه در يک زمان ساخته نشده اند و هر يک در مقطعی از تاريخ و در ارتباط با ساختمان درون و بيرون بنا به وجود آمده اند. گذرها و معابری که در گرداگرد مسجد وجود دارند بيانگر ارتباط گسترده ای است که مسجد با بافت قديم شهر دارد.
مسجد جامع اصفهان با نقشه چهار ايوانی بنا شده و از آنجا که ابداعات هنری و معماری 15 قرن دوران اسلامی را در خود گرد آورده است يکی از بهترين آثاری به شمار می رود که در دنيای امروز شهرت دارد. با توجه به منابع و مآخذ مختلف اين نکته مشخص می شود که مسجد جامع در طول زمان به سبب آتش سوزی و جنگ های متعدد و نا آرامی های دوران های مختلف آسيب فراوان ديده و دوباره بازسازی و مرمت شده است.
چهار ايوان اطراف ميدان مشخص کننده شيوه مسجد سازی ايرانيان است که پس از احداث آن در ساير مساجد نيز رواج يافته است. اين ايوان ها که به نامهای صفه صاحب در جنوب صفه درويش در شمال صفه استاد در مغرب صفه شاگرد در مشرق ناميده می شوند با تزئينات مقرنس سازی و کاربندی يکی از فنون بسيار جالب معماری ايران را بيان می دارد.
نمای داخلی صحن مسجد و کاشيکاری های آن مربوط به قرن نهم هجری است که احتمالاً مناره ها نيز مربوط به همين زمان می باشند . به طورکلی بنای کنونی مسجد جامع اصفهان شامل بخشهای زير می باشد:
- شبستان مسجد : اين شبستان که بر ستون های مدور استوار است که با گچبريهای بسيار زيبا تزئين شده است. اين قسمت مربوط به عصر ديلميان است.
- گنبد و چهل ستونهای اطراف آن که در ايوان جنوبی مسجد واقع شده و در فاصله سالهای 465 تا 485 هجری قمری بنا شده است. اين گنبد در زمان سلطنت ملکشاه سلجوقی و وزارت خواجه نظام الملک ساخته شده از نمونه های نادر ساختمان های عصر سلجوقی است. ايوانی که در جلوی اين گنبد آجری واقع شده در اوائل قرن ششم هجری بنا گرديده و سقف آن از مقرنس های درشت ترکيب شده است. اين گنبد دارای زيباترين طرحهای تزئينی ساخته شده از آجر و گچ ميباشد.
گنبدی که در بخش شمالی حياط مسجد واقع شده و قرينه گنبد خواجه نظام الملک است در سال 481 بنا گرديده است. احداث اين گنبد را به ابوالغنائم تاج الملک يکی ديگر از وزرای عصر سلجوقی نسبت می دهند.
- ايوان معروف به صفه صاحب که در دوران سلجوقی ساخته شده و تزئينات آن مربوط به عصر قراقويونلو و صفوی است. در اين قسمت کتيبه هائی از دورانهای مختلف از جمله صفويان به چشم می خورد.
- ايوان غربی معروف به صفه استاد که در عصر سلجوقی بنا شده و در دوره صفويان با کاشيکاری تزئين شده است . در اين صفه علاوه بر خطوط ثلث و نستعليق که به تاريخ 1112 هجری قمری و در زمان سلطنت شاه سلطان حسين کتابت شده عباراتی به خط بنائی بسيار زيبا و با امضاء محمد امين اصفهانی نوشته شده است.
رو به روی اين ايوان، صفه شاگرد قرار دارد که در عصر سلجوقی بنا شده و در قرن هشتم و يازدهم هجری قمری در دوران حکومت ايلخانان و صفويه تزئيناتی به آن اضافه شده است.
اين ايوان فاقد تزئينات کاشيکاری است و با مقرنس های آجری تزئين شده است. در اين ايوان سنگ مرمر يکپارچه نفيسی است که در اطراف و بالای آن لوحه ها و کتيبه هايی نوشته شده است. در منتهی اليه ضلع شرقی مسجد جمعه صفه عمر واقع شده که کتيبه تاريخی هلال ايوان آن به سلطنت سلطان محمود آل مظفر اشاره می کند. تاريخ اين کتيبه 768 هجری قمری است و خطاط آن عزيز التقی الحافظ می باشد.
در سقف اين صفه خطوط تزئينی و تاريخی به چشم می خورد که با خط بنائی عبارات مذهبی و سازنده بنا به نام مرتضی بن الحسن العباسی الزينبی نوشته شده است . علاوه بر آن در اين صفه نام استاد کاران ديگر همچون حسن کاروان کاشيکار و کوهيار الابرقوهی خطاط کتيبه محراب صفه به چشم می خورد.
- در شمال ايوان استاد شبستان کوچکی قرار دارد که زيباترين محراب گچبری مسجد را در بر دارد . اين شبستان که به مسجد الجايتو نيز معروف است دارای محرابی است که به مثابه گوهری تابناک از هنر ايرانی در جهان از شهرتی عظيم برخوردار است. بر اين محراب زيبا نام سلطان محمد خدابنده ايلخان مشهوری که قبل از تشرف به دين اسلام لقب الجايتو را داشت و بعد از مسلمان شدن خود را خدا بنده ناميد و وزير دانشمند او محمد ساوی و سال ساختمان آن يعنی 710 هجری قمری به چشم میخورد.
زيباترين منبر منبت کاری موجود در مسجد جمعه اصفهان نيز در اين مسجد قرار دارد که سال ساخت آن ذکر نشده است. از مسجد اولجايتو به شبستان زمستانی بيت الشتاء می رسيم که به موجب کتيبه سر در آن در زمان تيموريان به دستور عماد بن المظفر ورزنه ای ساخته شده است. به همين علت به شبستان عماد نيز معروف است اين شبستان با شکوه دارای ستون های قطور کوتاه و اتاقهای خيمه ای شکل است. در وسط هر چشمه طاق يک قطعه سنگ مرمر شفاف نصب شده که نور شبستان را تأ مين میکند.
- شبستان جنوب شرقی مسجد که احتمالاً کتابخانه عظيم و مشهور خواجه نظام الملک را در بر داشته در بمباران شهر اصفهان تخريب گرديده که مجدداً به شيوه اول بازسازی شده است.
به طور کلی به همان اندازه که ميدان نقش جهان و عمارات تاريخی اطراف آن ياد آورد معماری و هنر دوران صفوی است مسجد جمعه و محلات پيرامون آن افسانه زندگی در عهد سلجوقيان و روزگار پيش از آن را بيان می دارد. بازگشت
مسجد خان
يكي ديگر از آثار جالب دوران صفوي مسجد خان است كه در زمان شاه سليمان صفوي به سال 1090 هجري قمري ساخته شده است. علت اينكه به نام خان ناميده مي شود اين است كه باني و سازنده آن شيخ عليخان زنگنه از صاحب منصبان آن روزگار بود. اين مسجد نسبت به ساير آثار صفويه كاشيكاري كمتري دارد اما به لحاظ تزئينات آجري از آثار مهم و جالب آن عصر به شمار مي رود.
كتيبه ايوان شمالي مسجد خان به خط ثلث سفيد بر زمينه كاشيكاري لاجوردي به تاريخ 1090 است كه خطاط آن عباس مولوي است. در اين كتيبه نام شاه سليمان و شيخ عليخان آمده است. در ايوان جنوبي نيز كتيبه اي است كه تاريخ آن 1090 هجري و خطاط آن محسن امامي است. در اين كتيبه طولاني كه سراسر آن عبارات و اصطلاحات منشيانه آن عصر است به نام شاه سليمان و شيخ علي خان اشاره شده است. بازگشت
مسجد لنبان
مسجد لنبان از مساجد زيباي اصفهان است كه در محله قديمي لنبان واقع شده است. اين مسجد در زمان شاه سليمان صفوي بر خرابه هاي مسجدي بنا شده كه در قرن هشتم احداث شده بود. خطوط باقيمانده بر دو لوح كاشي به خط ثلث سفيد بر زمينه لاجوردي رنگ و قلم محمد رضا امامي نوشته شده است. تاريخ اين كتيبه سال 1080 هجري قمري است.
مردم اصفهان براي مسجد لنبان احترام خاصي قائل هستند و عقيده دارند حضرت امام حسن (ع) در اين مسجد نماز گزارده اند.
بر بالاي در ورودي مسجد به خط نستعليق سفيد بر زمينه كاشي لاجوردي اشعاري نوشته شده كه نويسنده محمد رضا امامي و تاريخ آن 1080 هجري قمري است. مفاد اين كتيبه از تعميرات مسجد در زمان شاه سليمان صفوي حكايت مي كند.
كتيبه سردر مسجد لنبان در قرن سيزدهم هجري به مسجد اضافه شد و تاريخ آن 1256 هجري قمري است نويسنده اين كتيبه محمد باقر شيرازي است كه به خط ثلث بر زمينه كاشي لاجوردي آيات قرآني را كتابت كرده است.بازگشت
مسجد مقصودبيك
يكي از مساجد بسيار زيبا و جالب اصفهان مسجد مقصود بيك است. اين مسجد كه در شمال شرقي ميدان نقش جهان قرار دارد در بين مردم به مسجد ظلمات نيز معروف است. علت اينكه آن را به اين نام نيز مي خوانند اين است كه در محله اي كه در آن روزگار تكيه ظلمات ناميده مي شد واقع شده است.
مقصود بيك كه در زمان شاه عباس اول ناظر كل بوده است اين مسجد را به پيروي از ديگر بزرگاني همچون الله ورديخان كه آثاري در اصفهان به وجود آورده اند ساخته است.
آندره گدار اين مسجد را متعلق به «... بهترين دوره ساختمانهاي شاه عباس كه تزئينات و خط و كتيبه هاي عالي و شيوا هستند ...» ميداند.
