بخشی از مقاله
مقدمه ریزومدار و اغلب معطر میباشند که در سراسر دنیا ازجملـه
بومــادران بــا نــام علمــی Achillea متعلــق بــه تیــره اروپا، غرب آسیا و شـمال آفریقـا، بخـشهـایی از اسـترالیا،
Astraceae، داراي بیش از 100 گونه گیاه علفـی چندسـاله، زلاندنو و آمریکـاي شـمالی پـراکنش دارنـد ( Rechinger,
2 مقایسه ترکیبهاي شیمیایی اسانس بومادران زرد...
1963؛ .(Chevallier, 1996 در ایــران 19 گونــه 7) گونــه انحصاري) از این گیاه دارویی بهطور خودرو یافت میشوند
.(Rechinger, 1963) یکــی از ایــن گیاهــان Achillea
biebersteinii Afan. با نام فارسی بومادران زرد یا بومادران مزرعهروي است که گیاهی چندساله و معطر، با سـاقههـاي منفرد یا بندرت چندتایی و به ارتفاع 10 تا 100 سـانتیمتـر با کركهاي انبوه است. برگها در ایـن گیـاه بـا تقسـیمات شانهاي و پوشیده از کرك بوده که در قسـمت میـانی سـاقه فاقد دمبرگ هستند. شکل کلی گلآذین بـه صـورت دیهـیم انبوه ساده یا مرکب با 30 تا 200 کپـه یـا بیشـتر اسـت کـه گلهاي زبانهاي آنها به رنگ زرد هسـتند. زمـان گلـدهی و میوهدهی بومادران زرد از اواسـط بهـار تـا اواسـط تابسـتان گزارش شدهاست. علاوه بـر ایـران (شـمال، شـمالغـرب، غرب، مرکز و شـمالشـرق)، ایـن گیـاه در اروپـا، ترکیـه و آسیاي مرکزي نیز یافت میشود .(Rechinger, 1963)
بومادران زرد در طب سنتی کشور اردن بهعنوان داروي ضدنفخ مورد استفاده قرار میگیرد، در صورتیکه در ترکیه بهعنوان داروي تسکیندهنده دردهاي شکمی و التیامدهنده زخـمهـاي پوسـتی کـاربرد دارد .(Bader et al., 2003)
فعالیت بالاي ضدقارچی و ضـدباکتریایی و نیـز خاصـیت بالاي آنتیاکسـیدانی اسـانس ایـن گیـاه اخیـراً بـه اثبـات رسـیدهاسـت .(Baris et al., 2006) همچنـین، خاصـیت التیامبخشی قابلملاحظه عصاره اندامهاي هوایی این گیـاه در مرحله گلدهی در زخمهاي ناشی از بریدگی مدلهـاي حیوانی توسط Kupeli Akkol و همکاران (2009) نشـان داده شدهاست.
مطابق مطالعات شیمیایی اجزاي عمده اسانس بومادران زرد را مونوترپنهاي اکسیژنه تشکیل میدهند. در این گیاه پیپریتون، کامفور، بورنئـول، 1،-8سـینئول، پـارا-سـیمن و
آسکاریدول بهعنوان ترکیبهاي اصـلی اسـانس شناسـایی
شـدهانـد. Bader et al., 2003)؛ Baris et al., 2006؛
Esmaeili et al., 2006؛ .(Rahimmalek et al., 2009
انـدامهـاي مختلـف بومـادران زرد (بـرگ، سـاقه، گـل)
جمعآوري شده از منطقه ماکو در استان آذربایجانغربی نشان داد که بالاترین درصد اسانس (%0/22) متعلق به بـرگهـاي این گیاه بود. در این مطالعه کـامفور (%33-38/1)، بورنئـول
(%7/3-22/6) و 1،-8ســـینئول (%9/6-22/3) بـــهعنـــوان ترکیبهـاي عمـده اسـانس ایـن گیـاه شناسـایی شـدند؛ در صورتیکه در مطالعهاي مشابه بر روي این گیاه، جمـعآوري شده از شمال تهران، آسکاریدول و پیپریتون اجزاي اصلی آن
را تشـکیل مـیدادنـد Esmaeili et al., 2006)؛ Rustaiyan Jaimand .(et al., 1998 و (1995)Rezaee طی مطالعهاي به
بررسی ترکیبهاي شیمیایی اسانسهاي بومادران بیابانی، زرد و زاگرسی پرداختنـد. آنهـا ترکیـب هـاي عمـده موجـود در اسانس بومـادران زرد را پیپریتـون، 1،-8سـینئول، لیمـونن و پارا-سیمن گزارش نمودند.
در مطالعهاي دیگر، ترکیب هاي شـیمیایی اسـانس سـه توده بومادران زرد جمعآوري شـده از اصـفهان و لرسـتان بعد از کشت در شرایط مزرعهاي مورد بررسی قرار گرفت که چهار ترکیب اصلی کامفور، آلفا-ترپینئـول، بورنئـول و اسپاتولنول بـالاترین درصـد اجـزاي اسـانس را بـه خـود
اختصاص دادند .(Rahimmalek et al., 2009)
مقدار و اجزاي اسانس گیاهان دارویی بشدت تحـت تأثیر ژنتیک گیاه، عوامل محیطـی، مرحلـه رشـدي گیـاه
(رویشی، غنچـه دهـی، گلـدهی، گلـدهی کامـل، بـذر و میوه)، نوع اندام گیاهی و زمان برداشت میباشد. تطـابق توده هاي گیاهی با شرایط محیطی حاکم بر رویشـگاه آن در طی زمان عامل ایجاد تنوع ژنتیکـی و متعاقبـاً ایجـاد
فصلنامه تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران، جلد 28، شماره 1 ٣
تنــوع در اجــزاي تشــکیل دهنــده اســانس آنهاســت
.(Heywood, 2002) هماننـد سـایر گونـه هـاي جـنس بومادران، بومادران زرد نیز گیاهی دگرگشـن اسـت کـه یکــــی از عوامــــل اصــــلی تنــــوع ژنتیکــــی و احتمــالاً تنــوع شــیمیایی در آن محســوب مــی شــود
.(Bourdot, 1980) بــا در نظــر گــرفتن مــوارد فــوق، مشاهده تنـوع بـالاي اجـزاي اسـانس بومـادران زرد در مطالعات انجام شده در داخل و خارج از ایران (پتانسیل بالاي این گیاه در ایجاد دامنـه وسـیعی از فعالیـت هـاي بیولوژیکی)، محرز بودن خواص دارویـی ایـن گیـاه در مطالعات گوناگون و طب سنتی، مطالعات محدود انجـام شده بـر روي ایـن گونـه در کشـور و نبـود هـیچ گونـه گزارشی از منطقه مورد بررسی در این مطالعه و نیـز بـا توجه به اهمیت استان خراسان به عنوان یکـی از منـاطق اصلی پراکنش این گیاه در کشـور (Rechinger, 1963)،
مطالعه حاضر با هدف مقایسـه و ارزیـابی ترکیـب هـاي شیمیایی اسانس گیاه دارویـی بومـادران زرد و افـزایش اطلاعات در مورد تنوع شـیمیایی اسـانس ایـن گیـاه در مناطق عمده پراکش آن در ایران انجام شد.
مواد و روشها
جمعآوري گیاه و اسانسگیري
پیکره رویشی A. biebersteinii در زمان گلدهی کامل از نُه رویشگاه طبیعی در استان خراسان در اردیبهشتمـاه سـال
1388 جمعآوري گردید (جدول .(1 در انتخاب رویشگاههـا فاصله جغرافیایی (حداقل فاصله 50 کیلومتر) و تنوع اقلیمـی در نظر گرفته شد. در هر رویشگاه نمونههاي گیاهی طـوري انتخاب شدند که برآیند مناسبی از تودههاي گیاهی آن منطقه باشند. مواد گیاهی در هرباریوم گروه علوم باغبـانی واقـع در پردیس کشاورزي و منابع طبیعی دانشـگاه تهـران شناسـایی شدند. اندامهاي هوایی برداشت شده در سایه خشک گردید و بعد توسط آسیاب برقی خرد شدند. 100گرم از پودر گیـاه خشک شده جهت استخراج اسانس به روش تقطیر با آب به مدت 3 ساعت توسط دستگاه تیپ کلونجر طبـق فارماکوپـه
بریتانیا اسانسگیري شـد (British Pharmacopoeia, 1993)
و بازده اسانس (درصد حجم به وزن خشک) براسـاس سـه تکرار محاسبه گردید. نمونههاي اسانس جمعآوري شـده در ظروف شیشهاي تیره و دربسـته در یخچـال و دمـاي چهـار درجه سانتیگراد نگهداري شدند.
جدول -1 مناطق جمعآوري جمعیتهاي مختلف گیاه بومادران زرد
ردیف محل جمعآوري طول جغرافیایی عرض جغرافیایی ارتفاع (متر)
1 بوژان، نیشابور 59˚03́ 36˚13 ́ 1600
2 چلمیر، درگز 58˚34́ 37˚31 ́ 1584
3 گوجگی، مشهد 59˚56́ 36˚31 ́ 2100
4 اَمان آباد، مشهد 59˚32́ 35˚58 ́ 1210
5 اَدگ، نیشابور 58˚53́ 36˚11 ́ 1260
6 اَزغد، مشهد 59˚24́ 36˚19 ́ 1800
7 گلول، شیروان 58˚11́ 37˚ 37 ́ 2100
8 گلمکان، چناران 59˚13́ 36˚29 ́ 1315
9 اُرتکند، کلات نادري 59˚51́ 36˚48 ́ 1480
GC-MS
4 مقایسه ترکیبهاي شیمیایی اسانس بومادران زرد...
شناسایی اجزاي تشکیلدهنده اسانس
آنالیز GC با استفاده از دستگاه کروماتوگراف گـازي مدل Thermo-UFM صورت گرفت. از هلیوم به عنـوان گاز حامل با سـرعت 0/5 میلـی متـر در دقیقـه و سـتون
PH-5 به طول 10 متر و قطر 0/1 میلی متر که ضـخامت لایه فاز ساکن در آن 0/4 میکرومتر بـود، اسـتفاده شـد.
دماي ستون در 60 درجه سانتی گراد براي مدت 3 دقیقه نگهداري و بعد با سرعت 80 درجه سانتیگراد در دقیقـه تا 285 درجـه سـانتیگـراد افـزایش یافـت و بـه مـدت
5/8 دقیقه در این دما ثابت ماند. دماي محفظه تزریـق و دتکتــور 280 (FID) درجــه ســانتی گــراد تنظــیم شــد.
درصدهاي نسـبی بـا اسـتفاده از نـرم افـزار کروماتوپـک
CR4-A بدون اسـتفاده از فـاکتور تصـحیح سـطح زیـر منحنی برآورد شد.
براي آنـالیز GC/MS از گـاز کرومـاتوگراف واریـان
3400 متصل به طیف سنج جرمی از نوع تله یونی مجهز به ستون DB-5 به طول 30 متر و قطر 0/25 میلی متر که ضخامت لایـه فـاز سـاکن در آن 0/25 میکرومتـر بـود، استفاده شد. برنامه ریـزي حرارتـی سـتون از 40 درجـه سانتی گراد شروع شده و پس از 5 دقیقه توقف در همان دما، بتدریج با سرعت 4 درجه در دقیقـه افـزایش یافتـه تا به 250 درجه سانتی گراد رسید. از گاز حامـل هلیـوم با سرعت 31/5 سانتی متر بر ثانیه در طول ستون استفاده شد. زمان اسـکن برابـر یـک ثانیـه، انـرژي یونیزاسـیون
70 الکترون ولت و ناحیه جرمی از 40 تا 300 بود.
شناسایی مواد تشکیل دهنـده اسـانس بـا سـه روش:
مقایسه شاخص بازداري اجزاي اسانس بـا آنچـه کـه در
منابع وجـود داشـت Adams, 1995)؛ (Davies, 1990،
مقایسه طیف جرمی هر یک از اجزاي اسانس بـا طیـف
جرمی موجود در کتابخانه دستگاه و درنهایـت
تزریق همزمـان نمونـه هـاي اسـتاندارد از ترکیـب هـاي شناخته شده در اسانس ها، انجام شد.
