راهنمای نگارش وتدوین پایان نامه وراهنمای سایت های اینترنتی

راهنمای نگارش وتدوین پایان نامه وراهنمای سایت های اینترنتی :

پیشگفتار

معمول است که دانشجویان کارشناسی ارشد (پیوسته و ناپیوسته)، دکتری حرفهای و دکتری تخصصی در پایان دوره تحصیلی خود پژوهشی را به انجام می رسانند و نتایج این پژوهش را به همراه زیربنای نظری موضوع مربوطه و همچنین پیشینهء تحقیق در آن موضوع با ضوابطی خاصی به نگارش درمیآورند. محصول این پژوهش و صورت نگارش یافتهء آن «پایان نامه» نامیده می شود. از آنجا که امر پژوهش و تحقیق و چند و چون ارائه آن از بنیادی ترین مسایل دوره های تحصیلات تکمیلی است و نیز به دلیل آن که پایان نامه همچون نماد و نشانهای از کل تلاش و کوشش دانشجوطی دوران تحصیل تلقی می شود، نحوه نگارش و تهیه و تنظیم آن از اهمیت بسیار زیادی برخوردار خواهد بود. از این رو شایسته است که دانشجویان از قواعد و مقررات موجود در این زمینه که به شکل تقریبا یکسانی در دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی و تحقیقاتی سراسر جهان رعایت می شود، آگاهی کافی داشته باشند و نتیجه مطالعه و پژوهش خود را بر مبنای آنها تنظیم کنند. آنچه پیش رو دارید مجموعهای است که با توجه به منابع و مراجع موجود در این زمینه و با در نظر گرفتن مسایل و مشکلاتی که دانشجویان دوره های پیشین تحصیلات تکمیلی در امر نگارش و تدوین پایان نامه با آن مواجه بودهاند و تجربیاتی که از این رهگذر به دست آمده، فراهم شده است. امید است این مجموعه بتواند راهگشایی دانشجویان در این عرصه باشد.

 پیشاپیش شایسته است از استاد گرانقدر جناب آقای دکتر اشرف زاده معاونت محترم آموزشی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد، جناب آقای دکتر محمود عرفانیان احمد پور معاون علوم پایه دانشکده پزشکی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد، جناب آقای دکتر خلیل زاده مدیر گروه محترم مهندسی پزشکی دانشکاه آزاد اسلامی مشهد، جناب آقای دکتر ایزدیان رئیس دانشکده علوم دانشکاه آزاد اسلامی مشهد، جناب آقای دکتر صاحبی مدیر گروه محترم فقه دانشگاه آزاد اسلامی و جناب آقای دکتر معین راد از گروه کشاورزی و جناب آقای دکتر چمنی مدیر گروه محترم زیست شناسی دانشگاه آزاد اسلامی همچنین همکارانی که راهنمایی های ارزنده ای در تدوین این مجموعه مبذول داشتهاند نهایت سپاسگزاری و قدردانی را به عمل آورم۔ بی شک باریک بینیهای این بزرگواران در افزایش دقت و کارآیی این مجموعه تأثیر بسیاری داشته است.

 

 مقدمه

یکی از واقعیت های تلخی که امروز شاهد آن هستیم این است که پایان نامه ها به وجود نمی آیند یا از بین نمی روند، بلکه بسیاری از آنها به طور دایم از شکلی به شکل دیگر تغییر مییابند. این قانون به ویژگی پایندگی پایان نامه در ایران معروف است. مفهوم ساده آن هم این است که بعضی از دانشجویان مقاطع مختلف تحصیلات تکمیلی دانشگاه ها برای ارایه ی پایان نامه های خود تلاش چندانی نمیکنند؛ جز آن که در کتابخانه های دانشگاهی به جستجو میپردازند و موضوعی مرتبط با رشته تحصیلی شان مییابند، آن را به دقت مطالعه میکنند، بعد هم خیلی راحت به بازنویسی دوباره ی همان موضوع اقدام می نمایند. برخی جلسات دفاع از پایان نامه ها بسیار بی محتوا برگزار شده، دانشجویان مقاله های کپی شده را بازگو میکنند؛ برخی از استادان بدون توجه به شنیدن حرفهای تکراری نمره قبولی برای دانشجو منظور نموده و خروج وی ازدانشگاه را ممکن میسازند.

این روال غلط سال هاست که به بهانه های مخلتفی نظیر نبود امکانات و کمبود بودجه برای تحقیق و پژوهش در اغلب دانشگاه های دولتی و غیردولتی رایج است. در این میان بیش از همه حق آن دسته از استادان و دانشجویانی ضایع میشود که در واقع در پی انجام تحقیقی هدف مند هستند. این در حالی است که در سراسر دنیا پایان نامه ها و تحقیقات دانشگاهی در پیشبرد پروژههای بزرگ صنعتی، ایجاد اندیشه های تازه در علوم انسانی، تحلیل نو در علوم سیاسی و خلاصه، چکیده ای از ناب ترین اندیشه های جوان بسیار حائز اهمیت است. دانشجویان در آن کشورها با علاقه و بینش کافی ادامه تحصیل میدهند و در تحصیلات تکمیلی به دنبال اهدافی مشخص هستند. در واقع، علاوه بر این که امکانات خیلی زیادی برای انجام تحقیق در اختیار آنها قرار میگیرد، مشتاقانه موضوعات درسی شان را دنبال میکنند تا به نتیجه ای موثر برسند.

متاسفانه در کشور ما چنین دیدی نسبت به پایان نامه وجود ندارد. نه تنها دانشجویان بلکه استادان ما نیز به ویژه در مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد پایان نامه را با هدف به حد نصاب رساندن تعداد واحدهای دانشگاهی یا استفاده از امتیازات آن ارائه می دهند. در این میان اگر دانشجویی با انگیزه ای هم پیدا شود که براستی در پی انجام یک تحقیق واقعی باشد و استاد راهنما و مشاورش هم پا به پای او رنج و هزینه این کار را تحمل کنند، باز هم به تبع این جریان غلط، ارزش کارشان نادیده گرفته می شود.

 

پایان نامه ها میتوانند راهگشایی بسیاری از مشکلات موجود در حل مسایل کلان کشور باشند. آنها حاصل تفکر و اندیشه ی کسانی هستند که سالها وقت گرانبهای خود را صرف تحصیل در دانشگاه کردهاند. پایان نامه ها میتوانند خیلی بیشتر از حد رفع تکلیف از دانشجو و استاد برای رسیدن به مدرک تحصیلی مورد استفاده قرار گیرند. استادان راهنما و مشاور باید در حد بضاعتشان هدایتگر شوق و انگیزه ی جوانان مستعد به سوی پژوهشگری، که نیاز اصلی یک کشور در حال توسعه است، باشند. افسوس که در کشور ما جنبه ی کاربردی پایان نامه ها اصلاً مد نظر نیست. همه فریاد وااسفا سر میدهند که مشکلات موجود در بخش صنعت، آموزش، بهداشت و بخش های دیگر کشور به دلیل نبود مطالعات و تحقیقات عمیق علمی است، با این همه اگر دانشجویی ساعی و کوشا قصد نوشتن یک تحقیق علمی با اندیشه ای ناب را داشته باشد، باید در همان ابتدا برای گذر از هفت خوان تامین بودجه، استفاده از امکانات و ابزار مورد نیاز در دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی و جلب نظر مسوولان مربوطه راه سختی را بپیمایند. به استناد آمار و اطلاعات، کاربردی نبودن پایان نامه ها یکی از مسایل مهم مربوط به پایان نامه نویسی در ایران است، زیرا بیش از ۹۰٪ آنها پس از مجلد شدن سرنوشتی جز خاک خوردن در گوشه ی کتابخانه ها را ندارند. بسیاری از این پایان نامهها، به خصوص در مقاطع دکتری، به رغم برخورداری از جنبه های علمی و حتی قابل طرح بودن در عرصه های بین المللی، به لحاظ کاربردی، بسیار ضعیف یا غیر قابل استفاده اند. به اعتقاد بسیاری از کارشناسان یکی از دلایل این امر را می توان در عدم ارتباط یا به عبارت دیگر قهر، بخش صنعت با دانشگاه جستجو کرد. به اعتقاد این عده از استادان و دانشجویان، بخش صنعت هیچ اعتقادی به نقش تحصیل کردگان و متخصصان پژوهشگر ندارد. در حالی که محققان برای دسترسی به ساده ترین ابزار مورد نیازشان، یعنی آمار و اطلاعات، باید ضمن گذراندن یک فرآیند سخت، آمادگی شنیدن پاسخ منفی را هم داشته باشند. در مقابل، عدهای دیگر بر این باورند که باید راه حل این مشکل را درجایی دیگر جستجو کرد. آنها معتقدند بخش صنعت چندان هم مقصر نیست. اشکال در بخش مدیریت سیستمی است که نتوانسته است بین صنعت و دانشگاه یا سازمان و نهادهای گوناگون و دانشگاهیان ارتباط موثر و مفید برقرار کند. این عده میگویند در زمان حاضر یعنی عصر ارتباطات، اطلاعات هنوز هم در کشور ما با شیوه های بسیار قدیمی و بسته جابه جا می شود و همین امر دست محققان را به سختی میبندد. از سوی دیگر بعضاً مشاهده شده است اگر مسوولان بخش های مختلف در دستگاه، با دانشجویی جوان رو به رو شوند که قصد انجام یک تحقیق نو را داشته باشد، به گمان اینکه ممکن است چارچوب های قالبی آنها به هم ریخته شود، در برابرش مقاومت میکنند و همین تفکر منجر به سنگ اندازی آنها می شود؛ که در نتیجه باعث دلسردی آن دانشجو شده و در نهایت بی ثمر شدن مجموعه ی تحقيقات او را به دنبال می آورد. گروه دیگری نیز معتقدند اساساً ما در زمینهء تدوین پایان نامه های تحصیلی دچار رکود و وقفه هستیم. آنها توجهی به این ادعاها ندارند، بلکه معتقدند مشکلات مالی و کمبود امکانات مانع تحقیقات امروز، به ویژه در امور پایان نامه هاست و به واقع اساتید برای تعریف موضوع، تعیین هدف و هدایت دانشجویان از دانش و مهارت خوبی برخوردارند. همین دغدغه بر دانشجویان نیز مستولی شده است، چنانکه متاسفانه آنها نیز انگیزه لازم برای تحقیق و پژوهش را از دست داده اند. اغلب آنان تنها در پی کسب یک مدرک عالی به دانشگاه می آیند و در حالی به تحصیل ادامه میدهند که نگران به دست آوردن امکان شغلی پس از تحصیلشان هستند. آنها با خیالی آسوده درس نمی خوانند، به همین دلیل هم علاقه ای به صرف وقت برای تحقیق و پژوهش ندارند.

بنابراین عدم تمایل به انجام کارهای تحقیقاتی از سوی دانشجویان یکی از اصلی ترین دلایل سوق دادن تدوین پایان نامه ها به وضعیتی شده است که امروز با آن مواجهیم. آنان بنا به دلایل گوناگونی انگیزه ی کار تحقیقی ندارند. اغلب دانشجویان مشغول به تحصیل و حتی فارغ التحصیل عالی با مشکل اشتغال مواجه هستند. اگر دانشجو بداند بلافاصله پس از اتمام تحصیلاتش شغل مناسبی خواهد یافت، حتماً انگیزه ی جدی مطالعه و تحقیق را پیدا میکند، در غیر این صورت با افت تحصیلی محسوس و عدم رغبت به انجام امور پژوهشی در آنان روبرو خواهیم بود. این در حالی است که بسیاری از صاحبنظران، پایان نامه های دوره ی دکتری و کارشناسی ارشد دانشجویان کشورمان را قابل مقایسه با تلاش دانشجویان کشورهای دیگر راهنمای نگارش و تدوین پایان نامه میدانند و معتقدند به خصوصی در دوره دکتری اگر دانشجو حرف تازهای برای عرضه نداشته باشد، اصلاً اجازه ی دفاع را دریافت نمی کند. چرا که در واقع یکی از پیش شرطهای پذیرش پایان نامه های دانشجویان دکتری چاپ مقاله ء آنان در یکی از مجلات معتبر دنیاست. براساس اعتقاد این گروه از استادان، به طور کلی پایان نامه ها از نظر کیفی و کمی و همچنین به لحاظ روشهای مطالعه، در مقایسه با متوسط سطح علمی پایان نامه های اکثریت قریب به اتفاق دیگر کشورهای جهان از اعتبار نسبتاً مناسبی برخوردارند. به رغم اختلاف در نوع برداشت ها و تحلیل گروه های مختلف فوق در مورد کیفیت پایان نامه ها، جملگی بر این امر اعتراف دارند که بیشتر پایان نامه ها کاربردی نبوده و از قابلیت بهره برداری برای حل معضلات و مشکلات کشور برخوردار نیستند. در عین حال، آنها بر این اعتقادند که دانشگاه یک مرکز مولد اندیشه و دانش است و مسوولان و برنامه ریزان نباید دانشگاه را به چشم واحدی مصرف کننده بنگرند. آنها باید ایمان داشته باشند که اگر بودجه ی لازم برای تربیت و تولید اندیشه های نو در اختیار پژوهش دانشگاه ها قرار گیرد، چرخه ی آموزش و تحصیل علم در کشور با سرعت بیشتری به حرکت در میآید و آنها قادر به تولید فکر و اندیشه ی موثر خواهند بود، در این صورت گسترهای تاثیرات و نتایج آن بیشتر و عمیق تر خواهد بود.

 بنابرآنچه گفته شد باید اذعان نمود که وجود موانع بر سر راه مراکز تحقیقاتی و دانشگاه ها، یک خطر جدی برای آینده علمی کشور به حساب میآید و با توجه به اینکه سالهاست ذهن مسوولان و دلسوزان کشور به این دغدغه ها مشغول بوده است، امروز وقت آن رسیده که دریابیم بی توجهی به مساله ی مهم از بین رفتن انگیزه ی پژوهش در قشر دانشگاهی خطری است که کمترین ضرر آن در آینده ایجاد شکافی جبران ناپذیر میان سطوح تحصیلی، صنعت، عرصه های تولید و فناوری کشور ج نه تنها با کشورهای پیشرفته بلکه با همسایگانمان خواهد بود. آموزش عالی کشور تحت هیچ شرایطی نباید از انجام تحقیق و تتبع دور باشد و اعضای هیئت علمی دانشگاه ها، علاوه بر انجام وظیفه در امور آموزشی باید در انجام امور تحقیقاتی در زمینه های مورد نیاز کشور صاحب نظر و مرجع باشند. این موضوع قطعاً در کنار آموزش نیروی انسانی و به همراه آن به عنوان ارکان اصلی و لازم و ملزوم توسعه ای همه جانبه در زمینه های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی میتواند در نظر گرفته شود. در این میان دانشگاه ها و مراکز پژوهش و موسسات تحقیقاتی نقشی بسیار حساسی، مهم و حیاتی ایفا میکنند. مجموعه های مذکور از یک سو به عنوان محل تجمع استادان، متفکران و اندیشمندان و مکان اصلی آموزش های کلاسیک و پیشرفته ی علوم مختلف بشری محسوب می شوند و از سوی دیگر در ارتباط با امر تحقیق مسوولیت اصلی را به دوش دارند.

 این نکته مهم را نیز نباید از نظر دور داشت که ما نمیتوانیم و نباید فرصتهای از دست رفته ی گذشته را دوباره تکرار کنیم، فرصتهایی چون فرصت طلایی دفاع مقدس که بی تردید میتوانست برای هر جامعه علمی و تحقیقاتی هزاران موضوع پژوهشی را تعریف نماید. با این امید که کشور ما نیز بتواند با اتکا بر تجارب گذشته ی خود تحول نوینی را در عرصه ی علمی خود فراهم سازد و شرایط قابل قبولی را در ابعاد اندیشه سازی و دانشی خود بپرورد. در این صورت بدیهی است نقش جامعه ی دانشگاهی و علمی کشور در صدر اقدامات مربوطه جای خواهد گرفت و استادان و دانشجویان مقاطع عالی تحصیلی نقشی غیر قابل انکار را ایفا خواهند نمود. در واقع، این کتاب در راستای تحقق هدف فوق و به منظور تاکید بر نقش مولد اندیشه و دانش در دانشگاه، بویژه غنا بخشیدن به روند شکل گیری پایان نامه های تحصیلات تکمیلی و رساله های دکتری و کارشناسی ارشد به رشته ی تحریر در آمده است. شایان ذکر است بیشتر منابعی که تا کنون در این زمینه وجود دارند یا بسیار مفصلی و تخصصی و یا بسیار خلاصه و فشرده اند. به همین علت نیاز به تدوین کتابی راهنما به زبان ساده و روان تا حدود زیادی احساس می گردید. کتاب حاضر حاصل تلاش انجام شده در جهت پاسخ گویی به این نیاز میباشد.

 توضیح این نکته ضروری به نظر میرسد که به دلیل وجود تفاوتهای زیادی که در گروه ها و رشته های مختلف علوم تجربی، علوم انسانی، علوم پزشکی و غیره وجود دارد، امکان جمع آوری مجموعه ای از موضوعات و روشهای تحقیق به صورت یکجا میسر نمیباشد. علاوه براین، چنین مجموعه ای را نمیتوان برخوردار از قابلیت پاسخ گویی به کلیه ی سوالات و نیازمندیهای تخصصی رشته های مختلف دانست. به عنوان مثال ممکن است در یک رشته علمی روش تحقیقی کیفی اصل قرار گرفته و در رشته دیگر روش های کمی مناسبت داشته باشد. به این ترتیب، بهتر است این مجموعه ویژگیهای مشترک و نکات مورد نیاز گروه های بیشتری از دانشجویان دوره ی دکتری و کارشناسی ارشد را گردهم آورد. با این امید که دانشجویان دورهی دکتری و کارشناسی ارشد در رشته های دیگر نیز بتوانند در فرآیند تحقیق، تدوین و تکمیل رساله ی خود از آن استفاده نمایند.