بخشی از مقاله
استفاده از پسماندهای فراوری پسته در تهیه خوراک دام
چکیده
پیشرفت فن آوری، منجر به بهبود سطح زندگی در بسیاری از نقاط دنیا شده است. کشورهای توسعه یافته بخاطر تفاوت نرخ رشد جمعیت، نسبت به کشورهای در حال توسعه بیشترین بهره را از این پیشرفت ها برده اند. کشورهای در حال توسعه نیز طالب بهبود سطح زندگی هستند. بازیافت و استفاده از پسمانده ها به خصوص در بخشهای کشاورزی، صنعتی و شهری که عمدتا توسط تولیدکنندگان، عمده فروشان و مصرف کنندگان تولید می شوند، به دلایل متعددی از جمله حفظ سلامت و کاهش آلودگی محیط زیست بسیار حائز اهمیت می باشد. در این میان استفاده از پسماندهها جهت تهیه خوراک دام و طیور، به اشکال مختلف شیوه مناسبی جهت بازیافت پسمانده ها و ایجاد ارزش افزوده از آنها می باشد. پسماندهای فراوری پسته از جمله مواد با ارزش و مناسب برای تهیه خوراک دام هستند. در این تحقیق وضعیت فراوری و پسماندهای ایجاد شده در صنایع فراوری پسته مورد توجه قرار گرفته و کاربری آنها برای تهیه خوراک دام و فواید و مضرات آن مورد بررسی قرار گرفته است.
کلمات کلیدی
خوراک دام، پسماندهای فراوری، پسته، ارزش افزوده
مقدمه
از میزان یک درصد انرژی خورشید که در گیاهان به کمک فرآیند فتوسنتز به مواد آلی تبدیل و ذخیره می شود تنها مقدار بسیار محدودی به استفاده مستقیم انسان می رسد. انسان به دلیل محدودیت دستگاه گوارش خود نمی تواند از همه تولیدات گیاهی و حیوانی و یا پسمانده های آنها در غذای خود و صنایع غذایی استفاده کند و برای تامین نیازهای غذایی خود نه تنها از منابع گیاهی بلکه از منابع دامی نیز استفاده می کند. دامها، طیور و آبزیان به عنوان واسطه جهت تولید گوشت، شیر، تخم مرغ و سایر محصولات دامی بهره برداری می شوند. در این میان تهیه خوراک دام از جمله مسایل حائز اهمیت می باشد که وجود محدودیت های تولید منابع پایه خوراکی روز به روز بر اهمیت آن می افزاید. پسماندهای محصولات کشاورزی که در چرخه های تولید و فراوری آنها بجا می ماند، منابع بسیار ارزشمندی می باشند که از آنها می توان در تهیه انواع خوراک دام استفاده نمود.
بقایای زراعی و باغی از قبیل بقایای پسته، گندم، جو، ذرت و ... و فرآورده های حیوانی نظیر پودر ماهی، پودر بقایای کشتارگاه های دام و طیور، پودر گوشت، پودر خون، پودر پس آب پنیرسازی و همچنین آرد، محتویات شکمبه نشخوار کنندگان، تفاله حاصل از کارخانجات ماست سازی و ماءالشعیر و رب گوجه، کود مرغی، ضایعات میدان های تره بار و کنجاله حاصل از روغن کشی دانه های نباتی و تفاله های چغندر قند و ... از منابع مهم و قابل بررسی در زمینه تغذیه دام و طیور و نهایتا بالا بردن حجم تولیدات حیوانی به شمار می روند. جمع آوری و زدودن این مواد فرعی و ضایعات دورریختنی از محیط زیست عملا بسیار دشوار است و با توجه به مقادیر قابل توجهی از مواد مغذی و با ارزش) پروتئین، انرژی، مواد معدنی و ویتامین (که هنوز درون آنها وجود دارد به کار بردن این پسمانده ها در جیرههای روزانه حیوانات از لحاظ اقتصادی در کاهش قیمت تمام شده فرآورده های حیوانی تأثیر به سزایی خواهد داشت.
مروری بر وضعیت تولید و فراوری پسته
پسته گیاهی است که از دیرباز در نقاط مختلف ایران مورد کشت و پرورش قرار می گرفته است. پسته به عنوان یک محصول استراتژیک جایگاه خاصی را در بین تولیدات دارا می باشد. این محصول بخش عمده ای از صادرات غیرنفتی را تشکیل می دهد. در شرایط کنونی حدود ۵۵ درصد از تولید و بیش از ۶۰ درصد از صادرات جهانی پسته در اختیار کشور ما بوده و درآمد ارزی حاصل از صادرات پسته بیش از ۴۰۰ میلیون دلار میباشد (11) در شکل ۱ نمونه محصول پسته پوست گیری شده ملاحظه می گردد.
سطح زیر کشت پسته کشور در سال ۱۳۸۷ حدود ۴۳۱ هزار هکتار بوده که ۸۸ درصد آن درختان بارور و ۱۲ درصد بقیه نهال می باشند. استان کرمان با ۷۳٫۶ درصد سطح بارور پسته مقام اول کشور را دارا است و در استان یزد و خراسان رضوی مقامهای بعدی را دارند. جمعة ۸۸٫۱ درصد سطح بارور پسته کشور در این سه استان قرار دارد. عملکرد در هکتار پسته آبی ۵۰۷٫۱ کیلوگرم و پسته دیم ۹۱۵۸کیلوگرم میباشد. میزان تولید پسته کشور حدود ۱۹۲ هزار تن بوده که ۴۶٫۵ درصد آن مربوط به استان کرمان است. بعد از آن استان های خراسان رضوی، یزد، سیستان و بلوچستان و تهران تولید کننده عمده پسته کشور هستند[1].
پس از رسیدن محصول، برداشت آن باید سریعا انجام گیرد. عملیات برداشت بوسیله نیروی کارگر و با دست انجام می شود زیرا با توجه به شرایط و نحوه کشت درختان عدم انجام هرس فرم، عدم وجود یکنواختی در ارقام و سنین درختان، امکان برداشت مکانیزه محصول وجود ندارد. نحوه برداشت بدین صورت است که قبل از شروع چیدن محصول، پارچه های مخصوص دورویه را زیر درختان پهن کرده، به طوری که کل سطح زمین زیر پوشش تاج پوشانیده شود سپس هریک از کارگران خوشه های میوه را در دست گرفته و با اندکی فشار به یکی از جهات، خوشه را از محل دم قطع مینمایند و درون پارچه می ریزند. محصول هر درخت پس از برداشت در محلی مخصوص (دارای سایه و کف پوش مناسب) جمع آوری می گردد و بلافاصله درون سبدهای مخصوص ریخته و در کوتاه ترین زمان ممکن به محل پایانه فراوری پسته انتقال می یابد. محصول برداشت شده در اولین فرصت و ترجیحا در ساعات خنک روز باید به پایانه انتقال یابد. برای انتقال محصول بهتر ست آن را در سبدهای مخصوصی نگهداری کنند. سبدها در کامیون یا سایر وسائل حمل و نقل که دارای سقف هستند گذاشته شده و به محل فرآوری محصول انتقال داده می شوند. در صورتی که انتقال محصول به صورت توده در کامیون و یا وانت انجام می شود باید اولا محفظه بار کاملا تمیز و خشک باشد، ثانية کف آنها با یک لایه پارچه پوشانیده شود و سپس محصول پسته روی آن بارگیری و انتقال یابد (2)
پسته برداشت شده همان پسته تازه می باشد، در فرایندهای بعدی بسته به بازار هدف پوست سبز، پوست سفت و در برخی موارد پوست نازک روی میوه برداشته میشود. در شکل ۲ انواع فراوری شده پسته تازه ملاحظه می گردد.
فراوری پسته به کلیه عملیاتی گفته میشود که منجر به پوست گیری، شستشو، جداسازی، خشک کردن و درجه بندی محصول گردد. این عملیات توسط دستگاه های مکانیزه فرآوری و در مدتی بسیار کوتاه انجام می شود، محصول وارد شده از باغ وارد دستگاه شده و پوست نرم، دم خوشه، برگ درخت و سایر مواد اضافی جداسازی شده و از خط خارج می گردند. در ادامه خط محصول پسته پوست گیری شده، به وسیله آب تمیزی که فقط یک بار مصرف می شود (به صورت غوطه وری یا مه پاش) شسته شده، سپس عمل جداسازی پسته های کال، نیمه مغز و رسیده کامل انجام میشود و پسته ها در محل جداگانه طبقه بندی می شوند.
شکل ۳. تصویر واحد فراوری پسته
در هنگام شستشوی محصول علاوه بر شستشوی مواد زائد و پوست سبز نرم شده در اثر پوست گیری، عمل جداسازی پسته های پوک نیمه مغز و آفت زده (با وزن حجمی کم) نیز انجام می شود که این جداسازی باعث کاهش و جلوگیری از انتشار آلودگی به محصولات سالم می گردد. بعد از آن، پسته های مغزدار شسته شده وارد دستگاه رطوبت گیر شده و آب اضافی و مقداری از رطوبت مغز پسته گرفته می شود. پسته های رطوبت گیری شده وارد دستگاه خشک کن شده که برای مدت نسبتا طولانی (حدود ۸ ساعت در دمای حدود ۶۰-۵۰ درجه سانتی گراد باقی می مانند. در این دستگاه هوادهی و به هم زدن به گونه ای صورت می پذیرد که حرارت و جریان هوا به تمامی قسمت های محصول به طور یکنواخت دمیده شود. محصول خشک شده جهت ایجاد یکنواختی بیشتر درجه بندی می گردد. درجه بندی شامل جداکردن پسته های خندان از ناخندان میباشد که این عملیات توسط تجهیزات مخصوص درجه بندی پسته (دستگاههای سایشی یا سوزنی) انجام می شود. محصول آماده جهت عرضه به بازار برحسب نیاز در ظروف بزرگ (گونیهای کنفی ۶۰ کیلویی) یا ظروف کوچک (نایلون، سلفون و قوطی کوچک ۵۰۰۰ – ۵۰ گرمی) بسته بندی و به بازار عرضه میشود
بررسی وضعیت پسماندهای پسته پسماندهای پسته آن قسمت از محصول می باشند که در عملیات های مختلف فراوری آن بجا می مانند. این مواد به طور عمده شامل پوست نرم رویی، خوشه ها و برگ درخت هستند(5) نمونه پوسته پسته در شکل ۴ آورده شده است:
مشکلات حاصل از پسماندهای پسته
پسماندهای پسته، مواد طبیعی فسادپذیر می باشند، این مواد با گذشت چند روز سیاه، گندیده و کپک زده می شوند.
همچنین پسماندهای گندیده محل مناسبی برای هجوم و تراکم حشرات مزاحم بوده که آلودگی زیست محیطی گسترده ای را ایجاد می کنند. این پسماندها بستر مناسبی برای زمستان گذرانی اسپور قارچ آسپرژیلوس محسوب می شوند که این امر مبارزه با گسترش زهرابه آفلاتوکسین را مشکل مینماید. قارچ آسپرژیلوس به راحتی از طریق باد منتشر می شود، بنابراین انباشتن این مواد در حوالی باغات پسته یا ترمینال ها می تواند منجر به وارد کردن این مواد به باغها گردد. علاوه بر این، گاهی برخی کشاورزان به دلیل عدم اطلاع کافی، این مواد را به عنوان کود سبز استفاده می کنند که منجر به گسترش آلودگی و بیماری در باغات می گردد. علاوه بر موارد ذکر شده، هزینه های صرف شده برای دفع و خارج ساختن این پسماندها نیز یکی دیگر از مسایلی است که برای دست اندرکاران صنایع فراوری پسته به عنوان معضل شناخته می شود. به خصوص که اغلب این واحدها به دلیل سرمایه گذاری اولیه قابل توجه و کارکرد اقتصادی محدود در طول سال، از وضعیت چندان مناسبی به لحاظ اقتصادی برخوردار نمی باشند (3-4)در شکل ۵ نمونه پسماند واحدهای فراوری پسته که در خارج از کارگاه ریخته شده ملاحظه می گردد.
