بخشی از مقاله
آنالیز و بررسی نقش روشنایی و نورپردازي شبانه در کلان شهرها
(مطالعه موردي:خیابان چهارباغ اصفهان)
چکیده
در باورهاي ما، نور جایگاه بسیار مهمی از گذشته تا کنون داشته است. تبلور باورها و اعتقادات انسان بر آثار ساخته شده توسط او آشکار است. نور عنصري است که با آن دیدن اشیاء امکانپذیر میشود. نور در فضا علاوه بر کمیت داراي کیفیتهاي گوناگونی میباشد، که میتواند بصورت نحوه ورود به فضا و رنگ آن مطرح شود.در قرن حاضر زندگی شهري باعث شده دامنه فعالیت شهروندان تا پاسی از شب ادامه یابد به همین منظور حیات شبانه تبدیل به قسمتی از زندگی شهري، به ویژه در کلان شهرها شده است. بنابراین جهت برقراري امنیت و همچنین پیشرفت کیفیت زندگی شبانه در کلان شهرها، طراحی نورپردازي مورد توجه طراحان قرار میگیرد.در نورپردازي گاهی طراح می تواند با استفاده از نور هاي رنگی المان هاي معماري بنا را در شب بهتر نمایان سازد .که همین امر نه تنها به حفظ سرزندگی محیط هاي کلان شهرها کمک می کند، بلکه باعث رونق فعالیت هاي اقتصادي و همچنین صنعت گردشگري می گردد.روشنایی معابر که به عنوان بخشی جدانشدنی ازتوسعه جامعه بشري و همگام با آن تحولات زیادي را پشت سرنهاده است درصنعت برق ازاهمیت ویژه اي برخوردار است.تمدن و دانش بشري درزمینه نور مشعلها، شمع ها و پدیده هاي ابتدایی تولید نوروروشنایی رو به تکامل گذاشت و به مرحله اعجاب انگیز کنونی رسید، اما درزندگی مدرن امروزي نور تنها وسیله اي درخدمت ساخت اجسام و اشیا پیرامون ما نیست بلکه عاملی است که بهره گیري درست و عالمانه از آن می تواند تأثیر سازنده اي درروح و روان، شادابی، موفقیت و افزایش سطح بهره وري انسان درفضاي شهري داشته باشد.نوروروشنایی به خصوص درشب برحسب رنگ و زاویه تابش تأثیرات متفاوتی برکیفیت فضا برجاي می گذارد و یک فضا با نورپردازي ازجنبه هاي مختلف کیفی تأثیر می پذیرد، همین امر به عنوان اهمیت و ضرورت پژوهش حاضر بوده . در این مطالعه با استفاده از روش تحلیلی وتوصیفی و ابزار کتابخانه ایی به میزان اثرگذاري نورپردازي برکیفیات یک فضا می پردازیم؛ برهمین اساس دراین پژوهش خیابان چهار باغ اصفهان به عنوان یک فضاي شهري انتخاب گردیده و پیرامون نقش مؤثر نورپردازي در ایجاد احساس امنیت در کالبد شهر، سرزندگی و شادابی در محیط هاي شهري، و همچنین ساماندهی سیماي شهر در شب را مورد بررسی قرار داده و در انتها با استفاده از برداشت هاي میدانی و مشاهده به بررسی شاخص هاي ذکرشده در نمونه مورد مطالعه پرداخته، سپس معیارهاي کیفیت نورپردازي به صورت پیشنهادي مطرح شده است.
کلمات کلیدي:حیات شبانه،فضاهاي شهري، معماري بنا، نورپردازي.
-1مقدمه
زندگی انسان ها طی سالیان طولانی دچار تحولات و تغییرات فراوانی شده است به طوري که سبک و سیاق،تعاریف و ... به طور کلی دگرگون و متحول شده اند.که تعریف شب و حیات شبانه نیز از این جرگه خارج نبوده ند.روشنایی و نور یکی از مهمترین تجلیات هستی به شمار می آید که همواره نقش اساسی در حیات زیستی، اجتماعی و فرهنگی جوامع گوناگون داشته و به عنوان عنصري براي دستیابی انسان به خواسته ها و نیاز هاي روحی و جسمانی اش مطرح بوده است . این عامل در آثار فرهنگی و هنري و همچنین در آثار و فضاهاي معماري و شهري به صورت هاي گوناگون بازتاب یافته و از عوامل مهم در شکل گیري و چگونگی این فضاها نیز بوده است. نور در گذر عصر ها به صورت تدریجی تکامل یافته و به عنوان میراثی از گذشتگان به ما منتقل شده است. نور پردازي شهري همچون هر مداخله زیبا شناختی دیگر در محیط شهري، یک روند متقابل در تعریف و تبیین فرهنگی، اجتماعی و اقتصادي زندگی یک شهر است. امروز رشد و توسعه ي تکنولوژي در زمینه نور پردازي خصوصا توسعه منابع روشنایی امکان بروز خلاقیت و استفاده از نور را به روش هاي متنوع در عرصه هاي مختلف فراهم آورده است. تغییرات ایجاد شده در زمینه نور پردازي در دهه هاي اخیر چنان سریع و رو به تکامل است که نور پردازي امروزه در دنیا به عنوان یک دانش تخصصی در کنار تخصص هاي دیگر مطرح شده است. در دنیاي معاصر متناسب با تکنولوژي امروز و شیوه زندگی و حیات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادي، نور و نورپردازي بسیار بیش از گذشته اهمیت یافته است و به نظر میرسد نقش و کارکردهاي آن به صورت روز افزون توسعه یابد.
شهر در شب و فضاي شهري شبانه، مکان اصلی گذران اوقات فراغت شهروند است. بنابر این جهت ایجاد بستر مناسب و امن زندگی شبانه شهري و ارتقاء کیفیت بصري،طراحی نور پردازي مورد توجه طراحان قرار می گیرد. خیابان به عنوان یکی از عناصر مهم شکل دهنده فرم اصلی شهر، نماد فرهنگی و اجتماعی و برقرار کننده ارتباط فضایی و اتصال فعالیت هاي شهري بوده و همواره مورد توجه شهرسازان و برنامه ریزان شهري قرار داشته است. خیابان ها ومحورهاي شهري را به عنوان یکی از عناصر اصلی زندگی شبانه شهر با نور پردازي می توان به گونه اي دیگر آراست و شهر در شب را با خیابان ها و میدان هایش (فضاي شهري)تعریف کرد. به کمک نورپردازي نه تنها ماهیت واقعی فضاها و عناصر معماري وشهري را میتوان آشکار کرد، بلکه میتوان نوعی تحول و دگرگونی براي آنها در نظر گرفت و باز تاب هاي متفاوتی از یک فضا یا عنصر را به نمایش گذاشت .در این بین تهدیدهاي بسیاري در رسیدن به حیات شبانه ایده آل وجود دارد که می توان از آنها به عدم و احساس نیاز به حیات شبانه، عدم احساس امنیت کافی در شهرها در ساعات پایانی شب، عدم وجود مکان هاي با سرویس دهی 24 ساعته اعم از فرهنگی، تجاري و تفریحی و نبود حمل و نقل عمومی کافی و مناسب در تمامی ساعت شبانه روز اشاره کرد؛که از عوامل جلوگیري شکوفایی حیات شبانه هستند.در همین راستا پژوهش حاضر با هدف طراحی و ساماندهی محور چهار باغ و تقویت ویژگی ها و افزایش جذابیت و سرزندگی آن بر اساس اصول نورپردازي، تدوین گردیده است.
-2روش تحقیق
دستیابی به اهداف تعیین شده در هر پژوهش نیازمند تدوین روش تحقیق مشخصی است.روش تحقیق حاضر از نوع کیفی (توصیفی –
تحلیلی) و پیمایشی است.تحقیق کیفی بناي تحقیق را بر واقعیت هاي تجربی، مشاهده و مصاحبه می گذارد و محقق را در تعامل با موضوع
تحقیق می داند.در تحقیق پیمایشی نیز محقق براساس هدف تحقیق به کشف روابط میان متغیرها در شرایط و مکان خاص می
پردازد.پارادایم ارائه شده در این تحقیق رسیدن به حدي از کیفیت در سیماي شبانه شهرها است که از طریق افزایش مطلوب سرزندگی و
پویایی حضورپذیري افراد در فضاهاي شهري و افزایش خوانایی و هویت این فضاها در هنگام شب با استفاده از نورپردازي، امکان پذیر می
شود.در چارچوب مفهومی این تحقیق تلاش شده با تحلیل پرسشنامه هاي به دست آمده از حضور در فضا، از پارادایم هاي ذهنی تر به
پارادایم هاي عینی تر برسیم و آنها را هرچه بیشتر قابل فهم و اجرایی کنیم.بدین منظور از مجموعه اطلاعات به گونه اي استفاده شده که
موضوع تحقیق بطور کامل تعریف و تبیین شود و در سامانه اي منسجم مرتبط با رسش تحقیق به نظم درآید.
-3پیشینه تحقیق
این موضوع به دلیل نو بودن،در ایران چندان به آن پرداخته نشده است.اما تا کنون مقالات و پایان نامه هایی در تحلیل و بررسی آن در داخل و بخصوص خارج از کشور صورت پذیرفته.(ساشورپور،(1387 در خصوص طراحی فضاي شهري شبانه می کوشد با تجزیه و تحلیل مبانی مرتبط با فضاي شهري،تعامل اجتماعی و شناخت نیازهاي روانشناختی انسانی ضمن تعیین اولویت ابعاد مؤثر در طراحی فضاهاي شبانه به ارائه راهکارهایی در جهت ایجاد فضاهاي شهري شبانه موفق دست یابد.(علایی،(1390 بیان کرده که عواملی مانند امنیت،نورپردازي مناسب، کاربري هاي تجاري مختلط و ... بر میزان حضورپذیري مردم تأثیر می گذارد.در مورد نورپردازي شهري، احمدي
(1388) بابیان ضرورت وجود نور به عنوان یکی از اصلی ترین عنصر منظر شهري به بررسی نقش نورپردازي در تأمین امنیت شهر می پردازد.اعتمادي فر((1388 با آشنایی بر ضرورت وجود نور به عنوان یکی از اصلی ترین عناصر منظرشهري به بررسی نقش نورپردازي شهري در تأمین امنیت شهر و نقش بازدارنده ي آن از وقوع جرم و جنایت می پردازد.بن بوا در کتاب زیبایی نور((1376 به بررسی ابعاد مختلف تأثیرگذاري نور بر زندگی انسان و محیط زیست پرداخته و کاربردهاي مختلف نور را در صنایع و هنرهاي متفاوت برجسته نموده است.رفیعی((1390 نیز به شناخت خصوصیات روشنایی مصنوعی، درك تأثیر نور،امکان فضاسازي مناسب با روش هاي نورپردازي و ...
پرداخته است.
-4 حیات شبانه، التزام شهرنشینی سوپر مدرنیته
پس از انقلاب صنعتی، تولید انبوه و به وجود آمدن مفهوم زمان کار، زندگی شهري و رفتارهاي شهروندان تحت تاثیر این واقعیت قرار گرفت که زمان هایی که به آنها اوقات فراغت اتلاق می شود- اوقات که باقی مانده از زمان کار در طول روز یا هفته – به دلیل ازدحام و شلوغی، در صف هاي طولانی تلف می شوند و همواره شهروندان دچار مشکل کمبود وقت خواهند بود (فکوهی، .(1383این مقوله مدیریت، برنامه ریزي و طراحی شهري را برآن داشته است که به اهمیت زمان هاي مرده و بدون فعالیت شهرها یعنی غروب و شب به منظور ایجاد مفاهیم اقتصاد شبانه و مفهوم شهرهاي 24 ساعته،توجه دقیقی داشته باشند.
مفهوم شهرهاي 24 ساعته- شهري که هرگز نمی خوابد- ابتدا در شهر نیویورك، در دهه 20 قرن حاضر براي ایجاد تصویر ذهنی از شهري فریبنده و پر جنب و جوش- به ویژه شب- که همواره اتفاقی در خیابانهایش در حال وقوع است، به وجود آمد.پس از آن در سال 1993 در انگلستان در کنفرانس بسوي شهر 24 ساعته نگاهی دقیق به راهبردهاي احیاء مراکز شهري در زمان شب انجام شد.
اقتصادشبانه نیز از دیگر محرك هاي توجه به حیات شبانه است.اقتصاد شبانه شعار جذابی براي رونق هرچه بیشتر فعالیتهاي اقتصادي و توسعه است که هدف یک شهر را براي معرفی خود به عنوان یک مکان قابل زندگی از طریق گسترش تفریح،سرگرمی، خرید و سایر فعالیت هاي اوقات فراغت در ساعات بیشتري از شبانه روز بیان می دارد.(سعیدي رضوانی؛ سینی چی، (1385
بنابر تعاریفی که از شهرهاي 24 ساعته و اقتصاد شبانه ارائه شد،این مفاهیم همواره داراي ارتباط دو طرفه و تنگاتنگ با یکدیگر هستند به منظور ایجاد این چرخه نیاز به داشتن مناطق پر تحرك و قابل نظارت است که خود زمینه ساز امنیت و ایجاد حس امنیت است.به این ترتیب ایجاد حس امنیت از دیگر شاخص هاي بسیار تأثیر گذار در ایجاد حیات شبانه و در نتیجه آن خلق حس شادابی و سرزندگی در فضاهاي شهري می شود
-5 معیارهاي ایجاد کیفیت زندگی شبانه
شب وحیات شبانه همواره به دلیل تاریکی و عدم وجود نور و روشنایی که شهرها و فضاهاي شهري ما براساس آنها طراحی و برنامه ریزي شده اند و به شهروندان و کاربران فضا، هیچ گونه حس امنیتی را منتقل نمی کنند که در نتیجه آن ترس از وقوع جرم باعث کاهش حضور افراد، کاهش نظارت طبیعی بر فضا و زمینه ساز بروز بزه کاري هاي اجتماعی می شود.
بسیاري از مردم،به خصوص افراد مسن و زنان از مراکز شهري در شب به خصوص در تعطیلات آخر هفته، استفاده نمی کنند.که دلایل
اصلی آن،ترس ازرفتارهاي ضد اجتماعی و تعداد کم فعالیت هاي جذاب براي آنها عامل اصلی این اتفاق است( .(Davies,2011,p,17
به همین منظور چشم اندازي براي ارتقاء هرچه بیشتر کیفیت حیات شبانه ترسیم شده است که در ادامه به آن اشاره می شود:
بهبود تصویر عمومی نسبت به حیات شبانه.
حمایت گسترده و دسترسی بیشتر به امکانات مرکزي و اصلی.
کاهش نرخ جرم و جنایت و رفتارهاي ضداجتماعی.
ایجاد یک اقتصاد موفق در دراز مدت.
البته بسیاري از چشم اندازهاي ارائه شده در بالا داراي جنبه هاي مختلف فرهنگی،اقتصادي، اجتماي هستند که از حث این گزارش خارج هستند و بنا به موضوع تنها به موضوع تنها به بررسی جنبه هاي کالبدي و طراحی که یعنی ایجاد حس امنیت، شادابی و سرزندگی به کمک محیط مصنوع، پرداخته می شوند که می توان این چشم اندازها را به چهار دسته اصلی حرکت،تندرستی، مکان و تجدد نظر گسترده در مورد فعالیت هاي انتخابی تقسیم کرد.
1-5 حس امنیت و کالبد شهري
امنیت"دفاع" یا "حفاظت" از خویش، خانواده، دوستان و مالکیت خصوصی و جمعی اتلاق می شود.عدم وجود امنیت،دوري جستن از خطر
و ترس از قربانی شدن، استفاده از حوزه عمومی و خلق فضاي جمعی موفق را تهدید می کند.احساس امنیت و ایمنی پیشتاز طراحی یک فضاي شهري موفق هستن.,.(Carmona,2003ص.(119 جین جیکوبز اولین نظریه پرداز در حوزه امنیت در دهه 60 میلادي در کتاب
"مرگ و زندگی شهرهاي آمریکایی" بیان می کند که آرامش فضاي شهري، به وسیله شبکه ي ناخودآگاه و پیچیده ي اجتماعی و استاندارهاي موجود میان مردم حفظ می شود.
از نظر علمی درك اثرات جرم، یعنی ترس از وقوع جرم به اندازه خود آن اهمیت دارد.ترس از قربانی شدن یکی از فاکتورهاي بسیار اصلی در طراحی فضاهاي شهري معاصر هست.اگر شهروندان از یک فضا به دلیل عدم احساس راحتی و ترس از آن استفاده نکند,آن فضا متروك و فقیر خواهد شد.(همان,ص (120
احساسا امنیت در فضاهاي شهري یکی از مهمترین شاخص هاي کیفیت فضا محسوب می شود.(منعم ضرابیان،(90 اگرچه شاخصه هاي بسیاري مانند عوامل اجتماعی, اقتصادي و فرهنگی در ایجاد این حس نادیده گرفت.در بسیاري موارد نوع طراحی فضاي کالبدي - نقش مکان و ابعاد اجتماعی - منجر به ایجتد احساس امنیت و یا بلعکس ناامنی می شود.به عبارتی دیگر فضاهاي شهري با شاخصه هاي کالبدي خود به نحوي در بروز بزهکاري هاي اجتماعی تأثیر گذار می شوند.(ادیبی سعدي نژاد عظیمی،91،ص.(83 بنابراین توجه به ارتقاي سطح شاخصه هاي کیفی فضا, به ایجاد حس امنیت در فضاهاي شهري کمک شایانی خواهد شد.
1-1-5 شاخص هاي کالبدي ایجاد حس امنیت
در مباحث جدیدي که در شاخصه هاي طراحی و برنامه ریزي شهري به تازگی ایجاد شده است، بر این مبحث بسیار تأکید شده است که زمینه هاي بروز جرم و بزه در یک مکان را تا حد امکان با شیوه هاي طراحی و برنامه ریزي صحیح با بیان این نکته که رفتار انسان در فضا و مکان هاي متفاوت با شکل و هندسه خاص و نیز با عملکرد مستتر در آن، متفاوت بوده است و در بسیاري از موارد فضا و مکان،انسان را در بروز رفتارهاي خاص که در مواردي می تواند رفتاري مجرمانه و ضدهنجار باشد را از بین برند.
براي مثال می توان نظریه CPTEDیا نظریه "پیشگیري از وقوع جرم از طریق طراحی محیطی " اشاره کرد.این نظریه تحت تأثیر اندیشه هاي جفري و جین جیکوبز در دهه 1970 شکل گرفته است که بر اساس تعریف انیستیتوي ملی جرایم در آمریکا عبارت است از
"طراحی و استفاده مناسب از محیط ساخته شده، که می تواند باعث کاهش ترس و وحشت از جرم و بهبود کیفیت زندگی 20 m
m
گردد," (International CPTED Association
2012( جیکوبز نیز در ادامه نیز در ادامه به این نکته اشاره دارد که خیابان ها عامل اصلی احساس یا عدم احساس امنیت در یک شهر می باشد و مکان ها یپر نور و پر رفت و آمد که داراي چشمان مراقب هستند و پیاده روهاي وسیع و بزرگ که مردم در آنها حضور دائمی دارند در ایجاد حس امنیت در خیابان هاي شهري بسیار کارا می باشند.در ادامه جیکوبز به مواردي مانند نیاز به فضاهاي امن در شهر، جداسازي و تشخیص مکان هاي عمومی و خصوصی و تنوع و کاربري ها و اختلاط آن ها باهم می پردازد (ادیبی سعدي نژاد و عظیمی،91،ص..(4
اسکار نیومن در کتاب خود با عنوان فضاهاي قابل دفاع نیز بیان می کند که براي خلق فضاي قابل دفاع باید هر فضایی متولی داشته باشد و فضاي بدون متولی موقعیت ارتکاب جرم را به وجود می آورد .(Newman,1973)او نیز در ادامه بیان می کند که براي ایجاد
مسیرهاي پیاده جاذب جمعیت، استفاده از گیاهان، نیمکت و نور در طراحی بسیار مؤثر است.
هیلیر نیز از دیگر نظریه پردازانی که به دنبال خصوصیاتی مکانی، فضایی و شکلی که مشوش حضور مردم چه غریبه و چه آشنا که به وسیله آن نظارت طبیعی بر فضا افزایش دهد است که در نتیجه باعث ایجاد حس ایمنی در فضاي عمومی شود (Hillier,1996)
پوشش گیاهی نیز از عواملی است که در پویایی و سرزندگی فضا بسیار تأثیرگذار است و می تواند به ایجاد حس امنیت کمک شایانی کند.اما در صورت استفاده نادرست و نابجا می تواند پناهگاهی براي مجرمان به منظور انجاماعمال مجرمانه ایجاد کند در همین راستا کاشت درختان با قطر کم و بدون ایجاد فضاي گنگ پیشنهاد می شود.
بنابراین بر اساس مطالب ذکر شده معیارهاي که در ایجاد حس امنیت در طراحی فضاي کالبدي بتواند راهنماي طراحان و برنامه ریزان باشد، به ایجاد فعالیت هاي جاذب جمعیت، خوانایی فضا، اختلاط کاربري، نورپردازي صحیح، کنترل فیزیکی و طبیعی فضا و کنترل دسترسی می توان اشاره کرد.
2-5 سرزندگی، شادابی و زیبایی
بنا به عقیده "آلن د باتن"1 در کتاب معماري و شادمانی "شادمانی یا غمبارگی ما ناشی از کیفیت محیط زندگی - نوع دیوارها، صندلی ها،
صندلی ها، ساختمان ها و خیابان هایی که در اطراف ما هستند - است و معماري شدیدا در اینکه ما چه می توانیم باشیم مؤثر است و این
وظیفه معماري است که توانایی هاي بالقوه ما را به ما یادآور شود.به تعبیر دیگري سرزندگی تحت عنوان کیفیت زندگی که ساکنین شهر یا
منطقه آن را تجربه می کنند تعریف می شود.در این بستر، پایداري نیز به معناي قابلیت پایدار کردن کیفیت زندگی خواهد بود.(تیمر؛ کیت
سیمور,.(1388
از نمونه و تجربه هاي موفق جهانی می توان به خیابان " یونگ " در شهر تورتنوي کانادا اشاره کرد.این ویژگی این ناحیه از شهر در سال
هاي 1990 جرم و جنایت و بیسودي بوده است اما شهرداري تورتنو در سال 1998 با ترتیب دادن یک مسابقه و تکمیل پروژه برنده شده در
سال 2002 میلادي این منطقه را با ایجاد یک بلوك شهري که شامل امکاناتی نظیر تئاترهاي روباز، فضاهاي تفریحی و مراکز توریستی بود
را احیا کرد که فضاهاي جمعی دعوت کننده اي با توجه به حافظه عمومی ناحیه را طراحی شده بود را بوجود آورد که در نتیجه این احیاء
رفتارهاي ضد اجتما عی 83 درصد کاهش پیدا کرد.(انگورانی،1388،ص..(30
به عقیده بسیاري از صاحبنظران در عرصه طراحی و برنامه ریزي شهري اصلی ترین عامل سرزندگی و نشاط یک شهر و فضاهاي شهري
آن، زایش و تولید است که به بالندگی شهر و شهروندان کمک شایانی می کند.در نگاه بعد باید به این نکته اشاره کرد که همانطور که شهر
موجودي زنده و ارگانیک است،پس باید به سلامت شهر و زیر ساخت هایش مانند وسایل حمل و نقل، هواي پاك، دسترسی به سکونت
قابل وصول، کار و شغل مناسب و ... توجه بسیار کرد.در ادامه باید به ایمنی و امنیتی که کالبد یک شهر براي شهروندان خود به ارمغان می
آورد توجه کرد تا بتوان فضایی "خودمانی" یا intimacyخلق کرد که براي این منظور باید به حافظه شخصی و عمومی مانند باز زنده
سازي یک کافه ي کوچک در یک مخله و استفاده از هنرهاي شهري مانند اجراي زنده موسیقی یا نمایش متناسب با فرهنگ و آداب و
رسوم یک ناحیه توجه ویژه کرد.
از دیگر مؤلفه هاي یک محیط سرزنده و شاداب می توان به "آشنایی" کاربر نسبت به یک فضا اشاره کرد که این امر در حیات شبانه نیز
توسط نورپردازي صحیح و اصولی به منظور شناخت محیط توسط افراد غریبه و آشنا و ایجاد حس تعلق به فضا از آن استفاده کرد.
