بخشی از مقاله
احیاء دوچرخه سواری، و حمل ونقل پایدار شهری با تاکید بر توسعه پایدار شهر یزد
دوچرخه به عنوان ابزاری برای گذران اوقات فراغت فعال و غیر فعال ، و در نقش یک وسیله نقلیه درون شهری غیر موتوری در سامانه حمل ونقل نوین، ونیز به عنوان یک رشته ورزشی تخصصی و حرفه ای مطرح است. امروزه به دلیل وجود مشکلات متعدد حمل ونقل و آلودگی های مختلف زیست محیطی،نقش دوچرخه به عنوان یک ابزار حمل ونقل فعال و پایدار در کاهش ترافیک و آلودگی هوا اهمیتی دوچندان یافته است با توجه به اینکه در کشور ما پژوهشهای علمی جهت استفاده از دوچرخه به عنوان یک وسیله نقلیه هنوز نوپا است، پژوهش حاضر درصدد آن است تا اهمیت دوچرخه در حمل ونقل شهری یزد و کاهش آلودگی های زیست محیطی و هم چنین بررسی علل گرایش شهروندان به این وسیله نقلیه پایدار را نشان دهد. شهر یزد، شهر تاریخی دوچرخه ها، ازجمله شهرهایی است که به دلیل آب وهوای آرام وطبیعتی مسطح وسنت دیرپای دوچرخه سواری برای این منظور مناسب است. برای این تحقیق از روش توصیفی - تحلیلی استفاده شده است ابتدا سابقه تاریخی دوچرخه سواری در شهر یزد بررسی شده آنگاه با استخراج داده های ۳۰۰ پرسش نامه تکمیل شده در بین شهروندان و تحلیل آنها نتایجی حاصل شده است، اینکه دو چرخه از نظر مصرف انرژی، با صرفه ترین وسیله نقلیه است وبا توجه به اینکه هیچ گونه آلودگی زیست محیطی ندارد، پایدارترین سامانه حمل ونقل شهری در کنار پیاده روی به شمار می آید. در این راستا با بررسی نظر آزمودنی ها در زمینه نقش دوچرخه سواری در کاهش آلودگی هوا، ترافیک و حمل ونقل ، عوامل مهم و مورد توجه در این زمینه جهت برنامه ریزی برای توسعه دوچرخه سواری تعیین گردیده وراهکارهایی برایاجرایی نمودن آن پیشنهاد شده است.
واژه های کلیدی: دوچرخه، حمل ونقلی پایدار آلودگی هوا وسیله نقلیه، شهریزد
موضوع حمل و نقل ومشکل ترافیک و شیوه حل آن، همواره مورد بحث متخصصین مربوطه طی سالهای گذشته بوده
است. اثرات سوعترافیک مانند بیماری سرطان غیرقابل جبران است. کوچکترین غفلتی از این موضوع باعث فراگیر شدن مشکل و تحت الشعاع قراردادن زندگی روزمره مردم می شود و هرچه جلوتر رود، حل آن مشکل تر می گردد امروزه آنچه متخصصین حمل و نقل جهان برروی آن اتفاق نظر دارند و دستیابی به الگوی حمل و نقل پایدار در شهرهاست تا بتواند چشم انداز شهر سالم، آرام، دارای حمل و نقل سریع و ایمن و کارآمد برای عموم شهروندان را تامین کند. حمل و نقل پایدار به این معناست که باید مشکل را به نحوی حل کنیم تا این بیماری مجددا در سال های آتی عود نکند. یعنی باید الگوئی را دنبال کنیم که براثر گسترش جمعیت و شهر و توسعه فعالیتهای اقتصادی، اجتماعی و... (که طبیعتاً از عوامل ترافیک زا هستند) شهر ما همچنان بدون بروز مشکل ترافیک، به نحو مطلوبی پاسخگوی جابجائی های مسافر و بار باشد . حال که حمل و نقل پایدار تا این حد مهم است که می تواند دستیابی یا عدم دستیابی به آن برای یک شهر و آینده شهر سرنوشت ساز باشد احیاء آن در شهرهای ایران وبخصوص شهرهای تاریخی ودارای بافتهای ارزشمند، ضرورتی مضاعف دارد. بافت تاریخی شهرها جزئی از سرمایه ملی وفرهنگی کشور هستند که نه تنها به لحاظ زیبا شناختی و تداوم خاطرات جمعی و هویت بخشی شهرهای ما ارزشمند هستند، بلکه محل سکونت میلیونها نفر محسوب میشوند. شهر یزد از جمله شهرهای دارای بافت تاریخی است، در این شهر نیز مانند بیشتر بافتهای تاریخی مشابه تاکید ویژه ای بر فراهم آوردن دسترسی های مناسب برای ورود وسایل نقلیه به درون بافت وجود دارد. دوچرخه به عنوان ابزاری برای گذران اوقات فراغت و در نقش وسیله نقلیه درون شهری غیر موتوری در سامانه حمل ونقل نوین، مطرح است .در برنامه ریزی از دیدگاه توسعه پایدار برای شهر ، ناگزیر باید سامانه حمل ونقل نیز به گونه ای طراحی شود که با ملاکهای توسعه پایدار هماهنگ باشد. امروزه به دلیل وجود مشکلات متعدد حمل ونقل و آلودگی های مختلف زیست محیطی ، نقش دوچرخه به عنوان یک ابزار حمل ونقل فعال و پایدار در کاهش ترافیک و آلودگی هوا اهمیت زیادی پیدا کرده است. در نوشتار حاضر سعی خواهد شد تا دوچرخه و نقش آن در حمل ونقل پایدار شهری و کاهش آلودگی در شهر یزد و دلایل گرایش شهروندان به استفاده از آن مورد بررسی قرار گیرد. سئوالات تحقیق به این صورت است که عوامل موثر در استفاده از دوچرخه یا عدم استفاده از آن کدام است؟ بین هدف مند سازی یارانه ها و سهمیه بندی بنزین و میزان استفاده از دوچرخه رابطه وجود دارد؟ موقعیت طبیعی منطقه تا چه اندازه در استفاده از دوچرخه می تواند تاثیر داشته باشد؟
مواد و روشها
این تحقیق با روش تحقیق به صورت توصیفی - - تحلیلی انجام یافته است؛ به این صورت که ابتدا داده ها و اطلاعات اولیه با استفاده .3 روش های اسنادی کتابخانه ای و پیمایشی ، از قبیل مصاحبه و مشاهده ، گرد آوری شده است. در مرحله بعد به توزیع پرسش نامه در سطح شهر پرداخته و با استفاده از روش ها و تکنیک ها ی آماری و نرم افزارهایی مانند SpSS Excel تجزیه و تحلیل صورت گرفته است. محدوده جغرافیایی مورد مطالعه شهر یزد است. جامعه آماری ، با توجه به موضوع، ساکنین مذکر شهر یزد را در بر می گیرد. برای برآورد حجم نمونه، با توجه به حجم و اندازه جامعه و تجانس و همگونی افراد جامعه ، از روش تخمین شخصی استفاده شده است. بخشی از پرسش نامه ها در بازار شهر و خوابگاه دانشجویی برادران و بخشی نیز از طریق نمونه گیری تصادفی بین شهروندان توزیع شدند. در مجموع ۳۰۰ پرسش نامه در بین گروههای مختلف توزیع شد که به دو صورت باز و بسته تهیه شده است.
اهمیت و ضرورت انجام تحقیق
در برنامه ریزی از دیدگاه توسعه پایدار برای شهر ، ناگزیر باید سامانه حمل ونقل نیز به گونه ای طراحی شود که با ملاک های توسعه پایدار هماهنگ باشد. به کارگیری سامانه های مدرن و روش های جدید حمل و نقل شهری ، در شهر هایی که ترافیک و آلودگی شدیدی دارند دارای جایگاه ویژه و با اهمیت است.لیکن حجم بالای سر مایه گذاری در ایجاد و راه اندازی این سامانه های مدرن حمل ونقل - مثل مترو و قطار های شهری - - به عنوان عاملی محدود کننده رخ می نماید . لذا اولویت دهی و طرح ریزی روشهای ممکن و موثر که نیاز به صرف هزینه زیادی نداشته باشد و اجرای آن در شبکه حمل و نقل شهری امکان پذیر باشد دارای اهمیتی بسزاست. بدین ترتیب ضرورت پرداختن به سامانه های غیر موتوری به ویژه دو چرخه
، روشن می شود . شهر یزد از نمونه شهرهایی است که دو چرخه نقش مهمی در حمل و نقل شهری آن ایفا می کند.
پرسش اصلی تحقیق این است که چه عواملی در گرایش مردم به استفاده از دو چرخه و یا عدم استفاده از آن موثر است؟ در کنار پرسش اصلی پرسشهایی فرعی نیز مطرح است .آیا بین هدف مندی سازی یارانه ها و سهمیه بندی بنزین و میزان استفاده از دو چرخه ارتباطی وجود دارد؟ موقعیت طبیعی منطقه تا چه اندازه می تواند در استفاده از دوچرخه موثر باشد؟
پیشینه تحقیق و تجارب سابقه تحقیق در خارج از کشور
تحقیق «بالتز 1997 .Baltes» که بر روی شهر های آمریکا صورت گرفته است، وی با جمع آوری اطلاعاتی از داده های
سرشماری سال ۱۹۹۰، سهم دو چرخه را در سفر های کاری در ۲۸۴ نقطه شهری تحلیل کرد. بر اساس نتایج پژوهش مذکور، تراکم بالای جمعیت شهری ، آب وهوای معتدل و وجود نسبت بالایی از دانشجویان و دانش آموزان ، عوامل اصلی مرتبط با سهم بالای دوچرخه را در سفر های کاری تشکیل می دهند. در تحقیق دیگری که توسط «چوچر» و «بهلر» (2006 ,Pucher&Buehler) انجام شد، این موضوع مورد بررسی قرار گرفت که چرا شهروندان کانادایی بیش تر از شهروندان امریکایی از دوچرخه استفاده می کنند(با وجود هوای سردتر کانادا نسبت به امریکا، کانادایی ها سه برابر بیش تر از امریکایی ها از دو چرخه استفاده می کنند.) بر اساس نتایج این تحقیق، تراکم بالای شهری ، کاربری مختلط، فاصله کوتاه سفر های شهری ، در آمد پایین ، شرایط امن دوچرخه سواری ، زیر ساخت های کافی برای دوچرخه سواری و برنامه های آموزشی ، از دلایل اصلی استفاده زیاد از دوچرخه بین کانادایی ها در مقایسه با امریکاییان بوده است. اس باس باس ، پیشرفت هایی در حمل ونقل شهری "سال ۲۰۰۷ راشمور در سال ۲۰۰۳در مقاله ای با عنوان "پارکینگهای استاندارد برای دوچرخه و موتور سیکلت " با توجه به استاندارد ها، پارکینگهای ویژه برای دوچرخه و موتور را از نظر گذرانده است. رپلگ در مقاله ای تحت عنوان "دسترسی به دوچرخه در حمل ونقل عمومی در سال ۱۹۹۲ دوچرخه را در امریکا، وسیله ای ایمن ،پرسرعت وارزان در سفرهایی با فاصله کوتاه میداند. در اینجا به نمونه هایی از شهرها که دوچرخه در آن نقش اساسی دارد اشاره می شود.
شکل ۱- شهرهایی که دوچرخه در آنها درصد قابل توجهی از سفرهای روزانه را به خود اختصاص داده است.
سابقه تحقیق در داخل کشور
آل ابراهیم در سال ۱۳۸۱ پایان نامه ای را تحت عتوان "تدوین فرایند گسترش دوچرخه سواری در شهرها با نگاه خاص به برنامه ریزی کالیدی " (کارشناسی ارشد) تدوین نموده است. شیخ الاسلامی در سال ۱۳۷۴ در پایان نامه مقطع ارشد تحت عنوان "مطالعات طرح ایجاد شبکه دوچرخه سواری به عنوان یک روش حمل ونقل شهری "به نیازهای مهم دوچرخه سواران ، تسهیلات ویژه ایمنی مسیرها و به طور کلی راههای توسعه آن در حمل ونقل شهری پرداخته است. ملک زاده در سال ۱۳۸۱ در پایان نامه خود تحت عنوان "سامان دهی حرکت پیاده و دوچرخه با استفاده از روش چیدمان فضا "به پیاده روی و دوچرخه سواری به عنوان دو عامل مهم و پویا در شهر توجه داشته است. خواجوند ، در کتاب خود تحت عنوان "دوچرخه بهترین وسیله تندرستی نقل و انتقال اقتصادی "در سال ۱۳۸۷، دوچرخه را در مسایلی هم چون اقتصادی (کاهش مصرف سوخت، درآمد زا از طریق جذب توریست ، کاهش آلاینده های هوا دامنیتی اسلامتی و تندرستی ) کمکی موثر می داند. هنرور به همراهی همکاران در مقاله خود تحت عنوان "نگرشها در زمینه گسترش سامانه های حمل ونقل پاک با تاکید بر دوچرخه سواری "در سال 1387 به د وچرخه به عنوان وسیله ای ارزش ثر سفرهای کوتاه و گذران اوقات فراغت می نگرد.
مبانی نظری تحقیق
تاریخچه دوچرخه
دوچرخه وسیله است مکانیکی که با استفاده از قدرت حرکتی پاها به هر شکلی قادر به حرکت است . این وسیله در
ابتدایی ترین شکل در ۲۳۰۰ سال قبل از میلاد مسیح در کشورهایی همچون چین ، مصر و هند دیده و بر روی دیواره غارها نیز اشکالی از آن موجود است .لفظ دوچرخه از کلمه یونانی به نام «KYKLOS» گرفته شده و بعدها این ریشه یونانی در زبان لاتین به کلمه «BICYCLE؟» تبدیل گردید ، کلمه پیشوند BI به مفهوم عدد دو و کلمه پسوند «CYCLE» به معنی دایره و به عباراتی طوقه است . به هر صورت اولین دوچرخه شناخته شده رسمی در تاریخ این وسیله (سله ریفر) نام دارد که از دو طوقه چوبی تشکیل شده و با استفاده از پاها در حالتی شبیه به راه رفتن این وسیله را به طرف جلو و عقب هدایت می کرده اند.
توسعه پایدار
حمل ونقل در کنار مسکن ، کار و گذران اوقات فراغت، به عنوان یکی از چهار عملکرد اساسی شهر قلمداد شده است به گونه ای که زندگی شهری امروز را بدون آن نمی توان تصور نمود. وجود نارسایی در روند برنامه ریزی شهری و حمل ونقل شهری آثار و عوارض زیانبار و گسترده ای را از قبیل مصرف بالای انرژی، تاخیر در رسیدن به مقصد، آلودگی هوا کاهش ایمنی شهری و افزایش خطرهای جانی، از بین رفتن بافتها و پیوندهای سنتی شهر ونظایر اینها به بار آورده است. (جهانشاهلووامینی، ۱:۱۳۸۵) از طریق ساختار شهری و کاربری اراضی ، می توان مدلهای حمل ونقل را به سوی پیاده روی ودوچرخه سواری سوق داد. تا راه رسیدن به برنامه ریزی صحیح ومناسبب آسان تر شود، تاثیرات سوء حمل ونقل کاهش یابد و شهرها و تمدن دیرپای آنها از خطر فرسودگی و نابودی نجات وبر توسعه ای پایدار در این زمینه دست یابد.
جایگاه دوچرخه در حمل و نقل شهری
بهترین ترکیب از آنها دست یافت .دوچرخه برای اولین بار قبل از جنگ جهانی دوم، به عنوان وسیله ای تفریحی و گران قیمت به ایران آورده شد. اما به تدریج جدای از وسیله تفریح ، به عنوان وسیله کار نیز عمومیت یافت. بعد از پایان جنگ جهانی و به علت کاهش قیمت دوچرخه، واردات آن افزایش یافت و به عنوان یک وسیله نقلیه اهمیت زیادی پیدا کرد، به طوری که در شهری مانند اصفهان ، برای عبور و مرور دوچرخه خطوط ویژه ای احداث شد. با رشد سریع استفاده از وسایل نقلیه موتوری و اختصاص معابر به تردد آنها، به تدریج دوچرخه در بسیاری از شهرها اهمیت خود را به عنوان وسیله نقلیه، از دست داد و فقط جنبه تفریحی آن در حد بسیار ضعیفی باقی ماند. با وجود این، هم اکنون در شهرهایی مانند اصفهان، کاشان، و بناب هنوز از دوچرخه به عنوان وسیله نقلیه استفاده می شود . (مهندسین مشاور گذر راه، ۴۹، ۱۳۸۴).دو چرخه از نظر مصرف انرژی با صرفه ترین وسیله نقلیه است، و انرژی ای که انسان برای راندن آن طی مسافتی تقریبا معادل ۴۰۰ کیلومتر صرف میکند، فقط برابر با انرژی یک لیتر بنزین است (آل ابراهیم، ۲۰، ۱۳۸۱) انرژی لازم برای ساخت یک صد دو چرخه با انرژی تولید یک خودرو برابر است. از سویی دیگر، برای پیمودن مسافت های کوتاه در شهرها (تا ۶ کیلومتر) غالبا سرعت متوسط دو چرخه از متوسط سرعت دیگر وسایل نقلیه بیش تر است (آل ابراهیم ۲۱). از نظر اشغال فضای شهر نیز دو چرخه نسبت به سایر وسایل نقلیه فضای کمی اشغال می کند . در فضایی که برای توقف یک خودرو در نظر گرفته می شود، می توان نزدیک به ۱۵ دو چرخه را به راحتی جا داد ( شیخ الاسلامی ، ۱۳۷۴، ۵۴). بنا بر این دو چرخه بخشی از کل سامانه سواری ایمن، می تواند بهترین دستاورد در برنامه ریزی شهری و محلی باشد
شکل ۲ تسهم دوچرخه سواری در کشورهای سختلف جهان
عوامل موثر ضر استفاد ه از د وچرخه
میزان استفاد ه از دو چرخه در شهرها و کشور های مختلف به شدت متفاوت است . در کشورهای مختلف برای مردان و زنان ، و افراد پیر و جوان ، عوامل زیادی وجود دارد که میزان استفاد ه از دو چرخه را تحت تاثیر قرار می دهد، شکل ۳.
شکل ۳. عوامل تاثیر گذار در استفاده از دوچرخه (منبع: شیخ الاسلامی ۱۳۷۴، ۱۱۲)
عوامل فرهنگی از عوامل مهم و تاثیر گذار در استفاده از دو چرخه به شمار می آیند. به دلیل موانع اجتماعی ، تقریبا نصف جمعیت کشور ما که خانم ها هستند از دوچرخه استفاده نمی کنند . این در حالی است که استفاده از دوچرخه برای خانم ها هیچ منع قانونی ندارد و با طراحی وسیله نقلیه متاسب خانم ها و تامین ایمنی و امنیت دوچرخه سواری می توان در جهت رفع موانع اجتماعی موجود کوشید و به گسترش فرهنگ دو چرخه سواری کمک کرد. میزان دوچرخه سواری به روشنی از شرایط آب وهوایی تاثیر می پذیرد. این موضوع در بسیاری از مطالعات تایید شده است.
شکل ۴ - درصد استفاده کنندگان از دوچرخه در شرایط مختلف آب و هوایی
میزان استفاده از دو چرخه در فصل زمستان نسیت به تابستان کاهش می یابد، ضمن اینکه در روز های گرم و یدون باد، میزان دو چرخه سواری بیش تر از روزهای سرد و طوفانی است. (999 | e ). صسطح بودن یا نبودن مسیرهای رفت و به انرژی و قدرت فیزیکی دو چرخه سوار دارد ه در مناطق با شیب زیاد ، راندن دوچرخه به انرژی و تلاش بیش تری نیاز دارد. وجود امنیت برای دوچرخه سواران ، و وجود زیر ساخت های دو چرخه سواری ، دو عامل بسیار مهم در استفاده از دوچرخه محسوب می شوند. دوچرخه سواری از شیوه های پر خطر حمل و نقل است.(Noland T1995). احتمال تصادفا و مرگ به مانعی اساسی بری دو چرخه سواری قلمداد می شود. بهبود زیرساخت های دو چرخه سواری در شکل مسیرهای ویژه د وچرخه و خمسیرهای خط کشی بسرای افزایش د وچرخه سواری میان گروههای مختلف "جتحمعیت اهمیت زیادی دارد.(1-GlarIard T2007) تدارک امکانات دوچرخه سواری در خیابان اصلی اغلب راهبردی مهم برای تقویت ایمنی دوچرخه و مسافرت با دوچرخه قلص داد می شود ودر این بین تسهیلات مربوط به تعیین مسیرهای ویژه دوچرخه از مهم ترین راهبرد (Krizek and Roland.2005.55). A
نقش دوچرخه در کاهش آلودگی هوا
آلودگی هوا یکی دیگر از معضلات شهری است که در کنار انواع آلودگی ها از جمله آلودگی صوتی و آلودگی بصری شهرها را دچار مشکل می کند. یکی از تبعات ایجاد ترافیک در شهر های بزرگ بروز آلودگی هوا و ایجاد مشکلات بهداشتی برای افراد جامعه است مانند بیماریهای حاد و مزمن تنفسی به کاهش شنوایی به سرطانهای مختلف ایجاد شده بر اثر مواد شیمیایی و بسیصی ناشی از آلودگی هوا وسایر بیماریها، از انواع آلوده کننده ها می توان به Co2 (دی اکسید کربن) و گازهای گلخانه ای اشاره کرد که باعث گرم گدن هوای کره زمین می شود. برای کاهش آلودگی هوای ناشی از سوخت اتومبیلها، اگر هر فردی ۳۰ درصد کمتر از وسیله نقلیه خود استفاده کند آلودگی هوا به نسبت بسیار قابل توجهی کاهش می یابد. کاهش استفاده از وسایل نقلیه شخصی ، جلوگیری از تردد خودروهای تک سرنشین و استفاده از وسایلی مانند دوچرخه که در کاهش ترافیک و هم در کاهش آلودگی هوا نقش مهمی دارد، از جمله راهکارهایی هستند که باید در زندگی شهرنشینی امروز برای آسایش بیشتر لحاظ شود.
