بخشی از مقاله

ارزیابی تطبیقی ساختار میدان در شهرهاي دوره اسلامی


چکیده

شهر موجود زنده ایست که گستره اي از تحولات و رویدادها را در درون خود دارد. این تغییرات بویژه در ابعاد اجتماعی، فرهنگی، اقتصادي، تاریخی و در تمامی سطوح در بستر کالبدي شهر نمایان می شود از این رو پیکره شهر مدام در حال تحول است و از این تحولات نه تنها کلیت شهر بلکه تمامی اجزاء و نهاد هاي آن تأثیر می پذیرند. در این میان بروز تفکرات و باور هاي جدید در انگاره هاي شهرنشینی تاثیر زیادي بر شکلگیري و یا تغییر شکل عناصر و اجزاي شهر برجاي گذاشته است. ظهور تفکر اسلام در شهرها سبب شد تا به تبع تفکرات و ایدئولوژي حاکم، تغییراتی در ساختار و ماهیت فضاهاي شهر ایجاد گردد و شکل شهر متناسب با نگرش شهروندان آن تغییر یابد. یکی از اجزاي شهر که از این تحولات بی نصیب نبوده میدان هاي شهري بوده اند این فضا ها به عنوان مکان هاي عمومی شهر که عرصه اي براي شکل گیري تعاملات اجتماعی، اقتصادي، فرهنگی و ... بودهاند به فراخور نوع باورهاي مردمان سرزمین، تغییر یافتهاند. از این رو با توجه به عدم وجود سوابق پژوهشی در ارتباط با میدان در شهرهاي اسلامی، در این پژوهش سعی شده بر مبناي امکانات موجود میدان هاي شهري در 5 شهر اسلامی مورد مطالعه قرار گیرند. برمبناي مطالعات انجام شده حضور مکان هاي مذهبی در بدنه میدان یکی از شاخصه هاي اصلی میدان در شهرهاي اسلامی می باشد. از دیگر شاخصه هاي میدان هاي اسلامی می توان به محصوریت فضا، استفاده از کاربري هاي عمومی، نفوذپذیري بالا و ... اشاره نمود.

واژگان کلیدي: شهر اسلامی، فضاي شهري، میدان شهري

-1 مقدمه

میدان یکی از عناصر اصلی در ساختار شهرها در طول تاریخ می باشد. در این میان شههرهایی که در دوره اسلامی شکل گرفته اند متناسب با بینش جامعه اقدام به ساخت میادین نموده اند. ساخت این میادین در شهرهاي اسلامی کارکردهاي متفاوتی را به همراه داشته است که از جمله می توان به استفاده از میدان به عنوان محلی براي انجام مراسم مذهبی، انجام مراسمات حکومتی و دولت، محلی براي داد و ستد هاي اقتصادي و مراودات اجتماعی و ... اشاره نمود. بر مبناي مطالعات پژوهشگر در ادبیات شهرسازي تامل و تفکر در ارتیاط با میدان


1

هایی که در دوره اسلامی شکل گرفته مغفول ماندهاست و جز اشاراتی اندك در متونی شهرهاي اسلامی را مورد مطالعه قرار می دهند، اسناد مکتوب و مدونی در خصوص این موضوع گرد آوري نشده با توجه به نقش میدان به عنوان یکی از عناصر شهري، در این پژوهش سعی شد تا با بررسی چند میدان در شهر هاي اسلامی غیر ایرانی به این موضوع پرداخته شود. اگرچه درابتداي راه با تلاش هاي انجام شده نزدیک به 13 میدان که در دوره هاي اوایل اسلام ساخته شده، شناسایی شد اما با توجه به محدودیت منابع و عدم امکانی انجام مشاهدات میدانی تعداد نمونه ها به 5 نمونه کاهش یافت. بر این اساس 5 میدان المرجه دمشق، المیدان در بغداد، جامع الفنا در مراکش، سلطان احمد در استانبول، الرمیه در قاهره به عنوان نمونه مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته اند.


-2 چارچوب نظري تحقیق:

-1-2 مفاهیم و تعاریف میدان

واژه میدان به طور عام این گونه تعریف شده است: میدان مرکب از می + دان (پسوند ظرفیت)، ظرف و آوند شراب و پیاله شراب خوري، در فارسی به معناي پیاله می است. عیش فراخ خوش، صفحه، زمین بی عمارت (دهخدا، 1377 ، .(21955 آگورا ، فوروم، بازار -

میدان، پیاتزاو پلازا اسامی مختلفی است که در جوامع مختلف به فضایی که عملکرد میدان را دارد داده شده است.(ابراهیمی، .(1388:108
میدان ها فضاهایی هستند که از مجموعه از بناها در پیرامون خود شکل میگیرند این فضاها عموما باز بوده و فعالیت ها و عملکرد هاي مختلفی را در خود جاي می دهند در نتیجه اشکال این فضا ها به تبع نیازها و مفتضیات زمانی مختلف، متفاوت است.میدان ها در طول تاریخ داراي عملکردهاي مختلفی بوده اند ازجمله میتوان به فعالیتهاي اجتماعی، فرهنگی، ورزشی، تفریحی و تفرجی، عرصه اي براي برگزاري جشن ها و مراسم، محل وقوع حوادث وداد و ستد و فضایی براي شکل گیري داد و ستد بوده اند. (صدقی و البسطویسی، 2010 (27:

درمورد میدان هاي شهري تعاریف متنوعی ارائه شده که به اختصار براي مثال نقی زاده میدان را به صورت حاصل برآیند سه عنصر اصلی کناره، میانه و فعالیتی که مجموعه آن ها هویت میدان را تعریف می کند (نقی زاده،(17 :1385

توسلی میدان را حیاط عمومی شهر میداند که نقش جمع کردن خانه ها یا عناصر شهري و محله اي را داشته است. (توسلی و بنیادي،(41 :1371 به واقع میدان فضاي باز شهري است که با حضور و مکث معنی دار انسان و به منظورو مقصود معینی در ارتباط با حرکت جمعیت، موجودیت یافته است. علاوه بر آن که جلوه هاي روشنی از فضا براي ایجاد ارتباط دارد و تماس و فعالیت هاي آدمی را نماین می سازد (برومند، (13 :1374 سلطان زاده نیز در کتاب خود با عنوان فضاهاي شهري در بافت تاریخی ایران میدان فضاي باز و وسیعی است که داراي محدوده محصور و یا کمابیش معین است و در کنار راه ها و یا در محل تقاطع آن ها قرار داشته است. میدان داراي کارکرد ارتباطی، اجتماعی، ورزشی، نظامی یا ترکیبی از دو یا چند کارکرد مزبور بوده است. (سلطان زاده، (82 : 1385

-2-2ماهیت و کارکردهاي میدان

به تعبیر راب کریر از میدان، ویژگی هاي این فضا در ساختمان هاي مذهبی نیز بروز می کند.. این تعریف به شکل گیري میادین اولی در شهر ها نظر دارد و با احتمال قوي، میدان را نخستین تمهید انسان براي استفاده از فضاي شهري می داند. از نظر کریر میدان از تجمع خانه ها، دور تا دور فضایی باز به وجود می آید. این چیدمان، کنترل بسیاري را براي فضاي درونی با به حداقل رساندن سطوح خارجی و آمادگی دفاعی در برابر حمله هاي بیرونی میسر می سازد. به گمان او میدان به مرور، ارزشی نمادین یافت و نمونه اي براي ساختمان هاي مذهبی چون حیاط مساجد شد (پاکزاد، .(446:1388

میدان گونه اي از فضاهاي شهري و مکانی براي حادث شدن تمرکز هاي عملکردي و معنایی و بروز تعاملات اجتماعی و نیز ترکیب آن هاست. در این گونه از فضاي شهري، عرصه بر مسیر و درنگ بر حرکت غلبه دارد. تعریف اجزاي میدان به تدقیق تعریف این فضا می انجامد. اجزاي اصلی و معمول در مورد میدان میانه، جداره و کناره هستند ( تصویر.(1


میانه: اصلی ترین جزء میدان است که با بودن آن معناي میدان ممکن می شود. میانه حتی بدون جداره و کناره نیز توان تعریف میدان را دارد و ظرفیت درون یا فضاي عمده میدان است که به کمک مفاهیم، وقوع عملکرد ها و ذهنیت ها یا به وسیله عناصر فیزیکی در مرکز یا پیرامون قابل تعریف است.

جداره: پیرامون و محیط میدان است که میدان را از فضاها متمایز می کند. جداره، آرایش و انتظامی از چند صفحه است و از طریق آن ورود از بیرون به میدان یا از درون میدان به ابنیه اطراف میسر می شود. جداره تمهیدي براي ایجاد محصوریت در میدان است.
کناره: اولین لایه فضایی مرتبط با جداره تعریف می کند و شامل فضاهاي ورودي است که نفوذ بدان را میسر می کند. به لحاظ مراتب، گاه قلمرو آن عمومی چون میدان است و گاه قلمرو آن نیمه عمومی یا خصوصی است که نفوذ به آن به وسیله ورودي ها فیلتر می شود. (نژادستاري، (60: 1390

تصویر : 1 اجزاء میدان

شناخت ماهیت میدان به عنوان گونه اي از فضاهاي شهري در بافت و تفاوت ماهوي آن با دیگر گونه ها، نخستین گام به سوي تبیین نقش آن در شهر محسوب می شود. عموم متخصصان درباره فضاي شهري در یک مورد کاملا متفق القولند که فضاي شهري بستري براي تعاملات اجتماعی است، حال آنکه در مورد درجه عمومی و خصوصی بودن آن و در مورد ویژگی هاي کالبدي فضاي شهري می توان آرا و دیدگاه ها را دریک طیف، نظام داد. ضرورت بروز تعاملات اجتماعی در عرصه شهر از آن جاست که انسان نه تنها متمایل به در اجتماع بودن است، بلکه مستعد اثرگذاري و اثرپذیري از آن است. فضاي شهري می تواند موجب تسهیل روابط اجتماعی، پالایش ساخت اجتماعی، فرآیند اجتماعی شدن و عرصه اعمال موازین و هنجارهاي اجتماعی و به عبارتی عرصه نمایش زندگی باشد (پارسی، .(48:1381

شهر به عنوان ظرف اجتماع، کالبدي براي تدوین فعالیت هاي جمعی است. این فعالیتها هر چه باشند و با هر ساختار و نظام فکري که رده بندي و تفکیک شوند، فعالیت هایی در قالب حرکت و جابه جایی یا در قالب سکون و مکث هستند. بیان دقیق تر آنکه فعالیت ها توامان در قلبی آمیخته از حرکت و مکث وقوع می یابند. در برخی مکث و در برخی حرکت غلبه می یابند. راب کریر این مفهوم را با قائل شدن دو گونه بنیادین فضاي شهري تبیین می کند. این دو گونه میدان و خیابان هستند و البته در مقیاس معماري نیز این معنا در قالب شکل هاي کالبدي اتاق و راهرو قابل بررسی است (کریر، .(16:1383 حرکت و مکث ( تامل و درنگ) در معنابخشی به فضا ایفاي نقش می کنند و هر یک براي قطبی کردن ویژگی هاي فضا به سمت معناي مورد نظر با بکارگیري تمهیداتی زیباشناختی فضا را معنا می بخشند، به عنوان مثال گونه هایی از فضاي شهري که در آن ها حرکت اهمیت می یابد با مفاهیم خوانایی و روانی غنا پیدا می کنند و ریتم و تکرار و تشابه و تداوم، جنبه هاي اثرگذار پرکیفیت فضا هستند. در این فضاها شکل کالبدي مسیرگونه و خطی است. درحالیکه در فضاهاي سکون مفاهیم مکث و تامل و درنگ تقویت می شوند و شکل کالبدي و تناسب هاي فضا به سمت عرصه تغییر می یابد و به لحاظ تناسب هاي فرمی و

3

شکلی در آنها گشادگی نسبت به دیگر گونه ها مشهود است، این وضعیت از ویژگی هاي میادین است. چرا که براي میدان به عنوان فضاي شهري ویژگی هایی از جمله گشادگی نسبت به معبر و محل تقاطع چند معبر و ... قابل ذکرند (تقی زاده ،(17:1385

-3-2 رهیافت هاي نظري به میدان به عنوان فضاي شهري :

کامیلوزیته شهرساز اتریشی با رویکردي زیباشناسانه میدان و در کنار آن خیابان را دوگونه اي می داند که هر شهري باید حداقل واجد چند نمونه مطلوب آن ها باشد تا براي ساکنان لذت بخش و افتخار آفرین باشد. روح بشریت را زنده کند و احساسات پاك و بزرگ را در جوانان پرورش دهد. او به مباحثی چون محصوریت، ارتباط میان بناها، شکل و اندازه میدان، ترکیب میدان، ترکیب میدان ها و تشکیل میدان هاي گروهی و موضوع حضور عناصر طبیعی در میدان می پردازد. همچنین به آزاد گذاشتن میانه میدان تاکید دارد و طراحی عنصر میانه را از اثرگذاري بر خط دید سردرها و بخش تزیینی منع می کند (آسیابی، (46:1389

در بررسی هاي پاول زوکر از میدان ها، رویکرد تاریخی و گونه شناختی غالب است و لذا میدان به انواع زیر تقسیم میشود:
1. میدان محصور و بسته که براي خود فضایی کامل محسوب می شود.
2. میدانی که فضاي آن به سوي عنصري مسلط جهت داده شده است.
3. میدانی که فضایش حول مرکزي شکل گرفته است (میدان هسته اي).
4. مجموعه میادینی که متشکل از چند فضا هستند.
5. میدان بی شکل که فضایش نامشخص است. او اشاره می کند که دو یا چند نوع از این موارد ممکن است توامان در یک میدان حادث شوند (توسلی، بنیادي، .(42:1371

در مطالعات کلیف ماتین نیز با تاکید به ویژگی هاي شکلی، میدان در انواع بسته، پیش فضا، کانونی، ترکیبی و بی کرانه بررسی می شود(.(Moghtin, 1992:99

یکی از مواردي که کامیلو سیت (1965)در ارتیاط یا میدان تعریف می کند حس محصوریت در فضاي میدان است. وي معتقد است که

مهمترین ویژگی که میدان را تعریف می کند همانند یک اتاق محصوریت فضایی آن است. تصویر 2 ایجاد محصوریت را تشریح می کند به طوریکه جداره فضاي میدان را تعریف می کند و به همان نسبت فضاي میانه جداره میدان را تعریف می کند ( .(Zeka,2010:40
بر اساس اشکال مشاهده شده در تصویر 2 مراتب محصوریت به شرح ذیل حادث می شود:

1. کمترین حد محصوریت هنگامی اتقاف می افتد که یک ساختمان به تنهایی در یک قسمت از فضا جاي می گیرد

2. هنگامی ساختمانها در کنارهم در یک ردیف قرار میگیرند تعریق ضعیفی از محصوریت را بازگو می نمایند.
3. استقرار ساختمان ها در گوشه هاي قائم در گوشه هاي فضا که استفاده بیش از اندازه از این تکنیک باعث یکنواختی در فضا می شود.
4. ارتباط بین ساختمان ها هنگامی که در مقابل یگدیگر در یک فضا قرار میگیرند تقویت خواهد شد.
5. ساختمان ها می توانند پیرامون یک فضا مرکزي گرد هم آمده و محصوریت را به وجود بیاورند در حالیکه گوشه هاي فضا باز می باشند
6. حس قویتري از محصوریت را می توان با قرار دادن ساختمان ها در گوشه هاي فضاي پیشین به وجود آورد.
7. براي ایجاد محصوریت بیشتر می توان از فضاهاي فرعی که باعت القا حس رمز رمزآلودگی و اسرار آمیزي در فضاي درونی می شود، استفاده کرد.

8. بهترین فضا هنگامی از چرخش یک مربع (به شکل توربین) و مدور به وجود می آید در این حالت محصوریت از طراحی فضاي باز به سمت فضاي بسته به وجود می آید. بدین شکل با توجه به دسترسی هاي پیرامونی به صورت مورب و بهدون اینکه میدان را قطع کنند بدان
منتهی می شوند. در این حالت دعوت کنندگی میدان افزایش یافته و طراحی فضا به گونی ایست که مردم را بیشتر به سوي میدان دعوت می کند تا عبور از کنار آن((Carmona et al., 2003: 140


4

4 1 2 3

8 7 5
6

-4-2 میدان در شهرهاي اسلامی

جغرافیدانان آلمانی نخستین پژوهش گرانی بودند که به تهیه مدل شهر اسلامی مبادرت ورزیدند .از میان طر حهاي آنها، طرح شماتیک دتمان نشان دهنده ي یک شهر اسلامی شرقی مطلوب (Dettman) است .دتمان در طرح خود که در سال 1969 تهیه
کرده، علاوه بر مسجد جامع، بازار را نیز به عنوان مرکز و قلب شهرهاي اسلامی به تصویر کشیده است .معمولاً بناي مسجد جامع در شهرهاي اسلامی همیشه در کنار بازار شهر قرار دارد .شایسته ي ذکر است که مکه هم محل زیارت و عبادت بوده و هم بازار در آن قرار داشته و دارد و ارتباط مسجد جامع و بازار در شهرهاي اسلامی، شهر مکه را در ذهن انسان تداعی می کند. (شفقی، (114 : 1387


منبع: شفقی، 1387


5

هالمنی در سال 1987 عناصري نظیر کاخ، ارگ، استحکامات وبارو، دروازه، مسجد، آبراهها، و میدان از جمله بارز ترین و مهم ترین عناصر قابل مشاهده در فرم و کالبد شهرهاي دوره اسلامی میباشد(. (Hal Many,1987:23 در شکل گیري و نحوه استقرار شهرا اسلامی و

چگونگی روابط اجزاي تشکیل دهنده آن، اصولی حاکم میباشد که مهمترین آنها عبارتند از:

- اصل سلسله مراتب:

بنابر این اصل، فضاي شهري در رابطه با فضاهاي واقع در مراتب بالاتر یا پایین تر بر مبناي این خود تعریف میشود و فارغ از این مرتبه مکانی، معنایی ندارد. در واقع اصل، هر فضاي شهري یا بنا و معماري، داراي درون و بیرون است. در درون، زیر نظم هاي خود را شکل میبخشد و در برون، از نظمهاي فراتر تأثیر می پذیرد. (اهري، (52 :1380 درونگرایی موجود در شهرها و عمارات مسلمین یکی از اثرات اعمال سلسله مراتب مورد نظر در قلمروهاي مختلف حیات فردي و جمعی بوده است. به بیان دیگر اصل اهتمام در نمایش درونگرایی در مجتمع هاي اسلامی به همراه سایر ارزشها از جمله محرمیت ، امنیت، آرامش، خلوت، حیا، اجتناب از ریا و خودنمایی، اجتناب از تفاخر،

سادگی، تنظیم شرایط محیطی در اقلیم سخت و توجه به درون (باطن) بیش از بیرون (ظاهر)، سبب شد تا یک نوع سلسله مراتب قوي، روشن و منحصر به فرد در مجتمع هاي اسلامی تجلی یابد( (Hashim,2003
- اصل کثرت

فضاي شهري در انبساط خویش روي به کثرت دارد و تنوع، روي به تجزیه شدن دارد و گوناگونی .در این کثیر شدن و گوناگونی، هر جزء و عنصري فارغ از دیگر اجزاء و عناصر هویت، شخصیت و معناي خویش را دارد .هر جزء خود کلی می شود درمقیاس مربوط به خود(حبیبی، (104: 1382

از دیگر اصول مهم حاکم بر ساختار فضایی عملکردي شهرهاي سنتی اسلامی می توان به اصل وحدت، اصل تمرکز و عدم تمرکز، اصل تجمع، اصل تباین، اصل اتصال، اصل توازن، اصل تناسب، اصل تداوم، اصل قلمرو، اصل سادگی، اصل پیچیدگی، اصل ترکیب، اصل استقرار ،اصل زمان و اصل ایجاز اشاره نمود.

در شهر هاي پیش از اسلام، عامل کنترل کننده اي که نظم فیزیکی شهر نیز از آن متاثر بود، منجر به تفکیک طبقات اجتماعی می شد. نمود فیزیکی این تفکیک از امکان حضور همه مردم در بخش هاي ممتاز و اصلی که در انحصار نهاد هاي اصلی موثر در ساز و کار اداره شهر بودند می کاهد؛ لذا هرچند امکان دستیابی به مفهوم میدان در بافت مجتمع هاي زیستی وجود دارد، اما درجه عمومی بودن آن کم است. چرا که عرصه هایی در مرکز شکل می گیرند، مردمی نیستند و عرصه هایی که در بخش مردم نشین شکل می گیرند، از مجاورت با اصلی ترین نظام هاي موثر محرومند. فروریختن نظام کاستی و بسط اندیشه وحدت گراي اسلام منجر به استخراج عرصه هاي حضور مردم و نهاد موثر مسجد در شهر اسلامی شد و فضاي حاصل از آن میدان شهر اسلامی است که از مسجد جامع اعتبار می یابد و اعتبار جامع نیز از حضور عامه مردم است. لذا میدان شهر ایرانی در دوران اسلامی با درجه عمومی بالاتري قابلیت ایفاي نقش دارد و الگویی بر مبناي نظم زندگی جمعی است؛ الگویی مستقل که پشتوانه آن نظم زندگی جمعی و باور توحیدي مردم است.

-3بررسی نمونه هاي مورد مطالعه

با توجه به اصول گفته شده در ارتباط با نمیدان و فضاهاي شهري در ادامه سعی شده چند میدان در شهرهاي مختلف اسلامی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته و اصول کلی در ارتباط با این فضاها استخراج گردد. اما دستیابی یه اطلاعات دقیق تاریخی در ارتباط با این میادین با توجه به محدودیت هاي موجود، کاري بس دشوار بوده و در برخی موارد تحلیل درست از فضا نیازمند بررسی هاي میدانیست. از ابن رو با توجه به منابع موجود بر اسا ساطلاعات به دست آمده تعداد 5 میدان به عنوان نمونه هاي مورد مطالعه انتخاب شده اند تمامی این میدان ها در دوره اي شکل گرفته اند که شهر به دست مسلمانان اداره می شده است. بر این اساس میدان هاي "المیدان" در بغداد،

"المرجه" در دمشق، "جامع الفنا" در مراکش، "سلطان احمد" در استانبول و "الرمیه" در قاهره مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته اند.

6

-1 -3 میدان المیدان

میدان المیدان در شهر بغداد و در نزدیکی رودخانه قرار گرفته است. قدمت میدان به دوره عباسیون بر میگردد به طور کلی میدان از سه جهت شمال شرقی شرق و جنوب با سایر اجزاي باقت ارتباط برفرار می کند، در زمان عباسیان این منطقه از میدان بخشی از بازار سوم بوده که بعدها به دلیل حضور سلطان سلجوقی (طغرلبک) در آن به نام بازار سلطان تغییر نام داده است. در بدنه میدان رواق هایی جهت استقرار فروشندگان و انجام داد و ستد شکل گرفته است. در قسمت جنوبی میدان مسجد جامع احمدیه قرار گرفته که توسط احمد باشا الکتخدا در سال 1210 هجري ساخته شده است. براي بناي مسجد تعداد زیادي از مهندسین و معماران به کار گرفته شده اند و هزینه ها و موقوفات زیادي در آن بر جاي گذاشته شده است. در آن زمان مسجد داراي حیاطی گسترده و کمی بالاتر از سطح زمین ساخته شده بود در جهت جنوب مسجد مدرسه ذات طابقین قرار گرفته است و دروس فقه اسلامی در آن تدریس می شده است. فضاي مدرسه از طریق 4

درب به فضاي مسجد و از آن طریق به میدان دسترسی پیدا می کند. میدان در کنار شارع الرشید قرار گرفته و 3 دسترسی به میدان ختم می شوند.

در حال حاضر میدان کارکرد خود را حفظ کرده است اگرچه بخش هایی از میدان نظیر مسجد جامع احمدیه کارکردي پیشین خود را داراست ولی فعالیت هاي اجتماعی در آن کمتر شده و افزایش دسترسی هاي منتهی شده به میدان نقش ترافیکی را نیز به کارکردهاي پیشین آن افزوده است.

المیدان1918


المیدان1812 المیدان1820

منبع : www.wikipedia.com

7


-2 -3 میدان المرجه

میدان المرجه یا ساحه المرجه در شهر دمشق و در محدوده بلافصل شهر قدیم قرار گرفته است. قدمت میدان المرجه به قرون 7و 8
هجري قمري باز می گردد و اطلاع درستی از تاریخ دقیق شکل گیري آن وجود ندارد اما استقرار مسجد جامع در بدنه شمالی میدان نشان از قدمت تاریخی آن دارد. یکی از ویژگی هاي این منطقه تعدد مساجد شکل یافته در آن است به طوریکه در تصاویر مشاهده می شود در پیرامون و یا در فاصله نزدیکی از میدان مساجد زیادي ساخته شده است اما یکی از مساجد معروف و قدیمی که در قسمت شمالی میدان قرار گرفته است مسجد جامع یبلغا می باشد. مسجد جامع یبلغا در سال 747 هجري توسط نائب سلطنه دمشق امیر سیف الدین یلبغا

الیحیاوي ساخته شده است. در سال 1890 میلادي عثمانی ها مراکز اقتصادي و حکومتی خود را در پیرامون میدان المرجه قرار دادند و بعد از آن این میدان به مرکز حمل و نقل و اقتصادي تبدیل شد. در ابتداي قرن 20 به یک قطب فرهنگی نیز تبدیل شد. (Darwish,2008)

اگرچه دسترسی هاي متعددي به میدان منتهی می شوند 4 دسترسی از قسمت شمالی، 3 دسترسی از قسمت جنوبی و یک دسترسی از جبهه شرقی و یک دسترسی از سمت غرب به میدان وارد می شوند.

شکل کنونی میدان در نتیجه تغییرات کالبدي که در معابر و گذرهاي منتهی به آن حاصل شده دچار اندکی تغییر شده است. همچنین به نظر می رسد فضاي مذکور به لحاظ تطابق با کارکرد هاي ترافیکی و محصوریت بیش از حد در آن (که در نتیجه قرار گیري ساختمان هاي بلند مرتیه در پیرامون آن) اتفاق افتاده است حضور انسان را در درون خود کاهش داده است. از دیگر تغییرات کالبدي میتوان به تعدد مساجد در پیرامون میدان که به فراخور دوره هاي زمانی مختلف شکل یافتهاند، اشاره نمود.


المرجه 1896


منبع www.damcushist.com منبع www.googlemap.com

منبع www.googleearth.com

8


-3 -3 ساحه جامع الفنا

میدان جامع الفنا در شهر مراکش قرارگرفته است. قدمت میدان به زمان شکل گیري شهر مراکش بین سالهاي ( 1071 -1070)
میلادي باز می گردد. این میدان در دوره اي که مرابطین بر مراکش حکومت می کردند در خلال قرن 5 هجري قمري ساخته شده است .
میدان در فضایی بس وسیع گسترش یافته و از چندین جهت دسترسی به آن امکان پذیر است. این میدانی در شهر مراکش به عنوان فضایی محبوب در نزد ساکنین و گردشگران بوده و داراي عملکرد تفرجگاهی و تفریحی می باشد و با وجود گذر سالیان هنور هم مکانی براي ملاقات بین مردمان است و در واقع قلب تپنده شهر مراکش می باشد. این میدان عرصه فعالیت ها متنوع نظیر مارگیري، داستان سرایی،تئاتر روباز ، نوازندگی و حتی صحنه تظاهرات مردمی بوده است. شکل کنونی میدان حاصل تغییرات کالبدي در دوره هاي مختلف است که به تدریج و به فراخور فعالیت هاي جاري در آن عرصه گسترده تري را به خود اختصاص داده است اگرچه کارکرد میدان در گذشته بیشتر به عنوان محلی براي داد و ستد بوده است اما به طور تقریبی می توان گفت میدان عملکرد پیشین خود را حفظ کرده است.


میدان جامع الفنا 2001


-4 -3 میدان سلطان احمد:

این میدان در زمان حکمرانی سلطان احمد در فاصله سالهاي 1609 تا 1616 میلادي ساخته شده است و در شهر استانبول قرار دارد.
اطراف میدان مجموعه اي شامل، آرامگاه سلطان احمد،یک مدرسه ؛آسایشگاه. مسجد سلطان احمد هنوز هم به عنوان یک مسجد محبوب استفاده می شود. با توجه به استقرار کارکرد هاي عمومی در اطراف میدان، فضاي میدان همواره محل حضور مردمان زیادي در درون فضا می باشد. میدان در کناره معبر قرار گرفته و دسترسی به میدان از معبر مذکور صورت می پذیرد. وجود مسجد در شکل گیري میدان بسیار تأثیر گذار بوده و چه بسا می توان گفت کارکرد و شکل گیري میدان به واسطه حضور چنین مکان مذهبی بوده است. با وجود گذر سالیان متمادي اگرچه تعریض معابر گذرنده از پبرامون میدان بر حضور ترافیک سواره بی تأثیر نبوده است اما میدان متأثر موقعیت قرار گیري در

9

در متن اصلی مقاله به هم ریختگی وجود ندارد. برای مطالعه بیشتر مقاله آن را خریداری کنید