بخشی از مقاله
چکيده
منطقه يک شهرداري تهران ، با توجه به سابقه تاريخي طولاني مدت خود، از قديم يکي از مناطق مهم تهران به شـمار مي رفته است . اين منطقه به دليل شرايط خاص اقليمي و آب و هوايي و ويژگي هاي اجتماعي، فرهنگي و سياسي، همـواره مورد توجه اقشار پر درآمد جامعه بوده است . يکي از موارد مهم در برنامه ريزي شـهري، نحـوه اسـتفاده از اراضـي و تـراکم جمعيت است و در اين ميان تغييرات کاربري مسکوني همواره بيشتر از ساير کاربري هـا مـي باشـد. بـا توجـه بـه افـزايش جمعيت در سال هاي اخير، اين تقاضا به ويژه در منطقه يک ، که داراي باغ هاي بسياري در گذشـته بـوده افـزايش يافتـه و باعث شده که زمين هاي بسياري در اين منطقه به کاربري مسکوني و آپارتمان سازي اختصاص داده شـود. از طـرف ديگـر افزايش قيمت زمين و آپارتمان ، و هم چنين تغييرات فرهنگي و اجتماعي سبگ زندگي باعـث تغييـرات بسـياري در سـرانه مسکوني شده است . اين تغييرات سرانه تاثيرات مثبت و منفي بسياري بر الگوي زندگي شهري داشته است .
کلمات کليدي: سرانه مسکوني، الگوي زندگي شهري، تراکم خالص ، بعد خانوار
١- مقدمه
در چند دهه اخير شاهد رشد سريع شهرهاي متوسط و تبديل آن ها به شهرهاي بزرگ بوده ايم . اين رشـد سـريع در کشورهاي رو به توسعه ، مشکلات اجتماعي، اقتصادي و فيزيکي فراواني را از قبيل افزايش فقر در شهرها، مشکلات مسکن و نارسايي خدمات شهري، ايجاد زاغه ها و مساکن غير قانوني، بزهکاري اجتماعي، آلودگي هوا و کاهش فضاي سبز شـهري را پديد آورده است .
رشد سريع جمعيت شهري و روند رو به گسنرش استفاده از زمين از يک طرف و مکان گزيني نامتعادل کاربري هـاي شهري و تغييرات غير اصولي آن ها از طرف ديگر، نياز روز افزون بـه برنامـه ريـزي شـهري و مـديريت کارآمـد در سـطوح مختلف شهري را ضروري کرده است . در اين ميان ، شهر تهران به علت موقعيت جغرافيايي ويژه ، تفاوت هـايي بـا شـهرهاي ديگر نشان مي دهد و تغييرات سرانه و کاربري زمين درآن اهميت بيشتري دارد.
منطقه يک شهرداري تهران ، به دليل شرايط اکولوژيکي و موقعيت مناسب به ويژه از نظر اقشار با درآمد بالاي جامعـه نسبت به ساير مناطق شهر، جمعيت قابل ملاحظه اي را در خود جاي داده و تغييرات کاربري، جمعيت و سرانه اين منطقـه حدودا بيشتر از ساير مناطق بوده است .
در اين مقاله ، به بررسي تغييرات سرانه مسکوني و عوامل موثر بر آن و تـاثيري کـه ايـن تغييـرات بـر الگـوي زنـدگي شهري خواهند داشت ، پرداخته مي شود.
٢- روش تحقيق
در اين مقاله ، با روش تحقيق کيفي به بررسي تحليلي توصيفي سرانه و تـراکم مسـکوني در بـازه زمـاني ٣٠ سـاله در منطقه يک شهر تهران پرداخته مي شود. با توجه به ماهيت موضوع ، داده ها و اطلاعات لازم از طرح هـاي فرادسـت ، مرکـز آمار، نقشه ها و اطلاعات موجود در مرکز مطالعـات و برنامـه ريـزي و معاونـت شهرسـازي و معمـاري شـهرداري تهـران و شهرداري منطقه يک تهيه شده و تجزيه و تحليل آن ها با توجه به موضوع مقاله صورت گرفته است .
٣- معرفي منطقه يک تهران
٣-١- محدوده منطقه يک
منطقه يک شهرداري تهران با در نظر گرفتن مرز شمالي مصوب شوراي شهر داراي مساحتي معادل 32/4573 هکتار است . اما در واقعيت امر، ساخت و سازهاي صورت گرفته در اين منطقه منطبق با محدوده ٢٥ ساله شهر تهران است که بـر اين اساس اين منطقه مساحتي حدود ٤٨١٦ هکتار را دارا مي باشد. در حال حاضر مرز قانوني منطقه از شمال مـرز شـمالي مصوب شوراي شهر، از جنوب بزرگراه هاي مدرس ، صدر و چمران و بابايي، از شرق جاده لشگرک و پارک جنگلي قوچـک و از غرب رودخانه درکه مي باشد.
تصوير ١- موقعيت منطقه يک در کلان شهر تهران
٣-٢- تقسيمات داخلي منطقه
منطقه يک در حال حاضر داراي ٩ ناحيه و ٣٣ محله مي باشد که مشخصات آن در جدول زير آورده شده است .
جدول ١- تقسيمات داخلي منطقه به تفکيک محلات و نواحي
٣-٣- پيشينه کلي تحولات منطقه
محدوده شمال شهر تهران از حدود دهه ٤٠ تا کنون يکي از بخش هاي مهم شهر تهران به حساب مـي آمـده اسـت .
وجود باغات ، دره ها و نزديکي به کوهپايه باعث شده که اين منطقه از ديرباز به عنوان ييلاقات تهران مطرح شـود. شـميران تا دهه هاي ٢٠ و ٣٠ به صورت قصبه اي جدا از شهر تهران بوده است . لفظ شميران قدمتي تا دوران صفويه دارد و اسـامي چون اختياريه ، آجودانيه ، اقدسيه ، پس قلعه ، تجريش و باغ فردوس به قبل از زمان ناصري باز مي گردند. بـا گسـترش شـهر تهران و تثبيت نظام شهر نشيني در دهه هاي ٣٠ و ٤٠، اين منطقه به دليل داشتن ارزش هاي زيست محيطي فراوان مورد توجه اقشار پر درآمد و افراد حکومتي و سفارتخانه هاي خارجي قرار گرفت .
وجود دو مجموعه سلطنتي مهم نياوران و سعدآباد، باشگاه هاي وزارت خانه هـا و نهادهـاي دولتـي، منـازل مسـکوني مديران و روساي ادارات و سفارت خانه هاي خارجي، نشان دهنده ارزش بالاي اين منطقـه و جـذابيت زنـدگي در آن بـوده است . در دهه هاي ٦٠ و ٧٠ با وجود خالي بودن مناطق جنوبي و شرقي منطقه يـک ، تمايـل بـه سـاخت و سـاز در نـواحي شمالي در محدوده ارتفاعي ١٦٠٠ تا ١٨٠٠ بيشتر بوده است .
لازم به ذکر است که در سال هاي اخير، محدوده قانوني منطقه يک پيوسته در حال تغيير بوده است . محدوده فرحزاد و درکه به منطقه ٢ پيوست . در سال ١٣٨٤ و در طي تهيه الگوي توسعه منطقه ، محلات شمالي بزرگراه ازگـل از منطقـه ٤ به منطقه يک اضافه شد. در سال ١٣٨٥ و در چهارچوب تهيه طرح تفصيلي، محلات شمال بزرگـراه بابـايي بـه منطقـه متصل گرديد و بدين ترتيب کل ناحيه ١٠، منطقه ٤ شهرداري تهران به منطقه ١ شهرداري تهران پيوست .
تصوير ٢- سير تحول منطقه در سال هاي ٣٤-٧٧
٣-٤- ويژگي هاي سياسي و اجتماعي منطقه
منطقه يک داراي ويژگي هاي مهم سياسي و اجتماعي است که از آن جمله مي توان به موارد زير اشاره کرد:
• مهم ترين قطب گردشگري طبيعي، تاريخي و اجتماعي
• داراي مطلوبيت سکونتي ( سکونت شهري و ييلاقي)
• استقرار بازار تجريش
• مراکز آموزش عالي و موسسات درماني
• وجود يکي از زيارت گاه هاي مهم تهران (امام زاده صالح ، امام زاده علي اکبر و امام زاده قاسم )
• استقرار سفارتخانه ها و سازمان هاي جهاني
٤- تعاريف
٤-١- سرانه زمين
سرانه زمين ، عبارت از مقدار زميني است که به طور متوسط از هريک از کاربري هاي شهري به هر نفر از جمعيت آن مي رسد. تعيين سرانه زمين براي آينده شهر، بايد بر اساس بسياري از خصوصيات شهر و جمعيت شهري بنيان گيـرد و بـه مرحله پيشنهاد برسد. در تعيين سرانه ها چند عامل بسيار مهم دخالت دارد که عبارت است از قيمـت زمـين ، نـوع درآمـد مردم ، امکانات گسترش شهر، موقعيت اقليمي و طبيعي محل ، عوامل اجتماعي و آداب و رسوم ، احتياجات جمعيت بـه تاسيسات رفاهي، نوع معيشت ، فناوري ساختمان ، و امثال آن ها. تعيين سرانه زمين در ارتباط با نوع تراکم هاي پيشـنهادي قرار دارد و در ارتباط با آن نسبت به هريک از کاربري هاي شهري سرانه اي مشـخص مطـرح مـي شـود. مسـلم اسـت کـه جمعيت ، تعيين کننده ميزان گسترش شهر در آينده مي باشد. اين جمعيت در درجـه اول احتيـاج بـه محلـي دارد کـه بـه عنوان سکونت در اختيارش قرار گيرد. بنابراين ، تعيين سرانه هاي مسکوني از اولويـت و اهميـت ويـژه اي برخـوردار اسـت .
سرانه مسکوني در سطح شهر، بايد پس از مطالعه درآمد خانوارها، تعـداد افـراد در خـانوار، قيمـت زمـين و ميـزان حـداقل تفکيک زمين نسبت به نوع درآمد خانوار صورت گيرد. در اين مورد بايد ضابطه هاي اجتمـاعي و خصوصـيات آب و هـوايي محيط نيز در نظر گرفته شود. هنگامي که ميزان نياز به واحد مسـکوني در شـهر مشـخص شـد، بايـد توزيـع سـرانه هـاي مسکوني، تعداد طبقات واحدهاي مسکوني، مساحات زيربنا و فضاهاي باز اين واحدها، مـورد تجزيـه و تحليـل واقـع شـده و نتايج آن در تعيين سرانه هاي مسکوني تاثير داده شود. پس از آن که اين سرانه ها تعيين شد، با توجه به مساحت کل شهر و نيازهاي جمعيت در هريک از تراکم ها، بايد به تعيين ساير سرانه هاي شهري مانند سرانه تجاري، اداري، تفريحي و مانند آن ها اقدام شود. سرانه هاي مسکوني و شهري، بايد متناسب با خصوصيات جمعيت در تراکم هايي که مطالعات اساسـي در زمينه تعيين آن ها ضرورت دارد، صورت گيرد.
٤-٢- تراکم هاي خالص و ناخالص
تعيين انواع تراکم در سطح شهر و پيشنهاد آن به عنوان ضابطه اي براي جايگزيني جمعيت و تاسيسات وابسته به آن ، در طرح هاي توسعه شهري از اهميت خاصي برخوردار است . تعيين تراکم ها ضمن آن که در ارتباط با مسـايل اقتصـادي و کالبدي قرار مي گيرد، از نظر اجتماعي نيز داراي اهميت شايان توجهي است
