بخشی از مقاله
بررسی اثربخشی فعالیت هاي آموزشی- ترویجی ارائه شده در افزایش میزان تولید
محصول گندمکاران شهرستان گرمسار طی سالهاي 83-84
١
چکیده :
این تحقیق قصد دارد به بررسی اثربخشی آموزش هاي ترویجی گندم کـاران شهرسـتان گرمـسار در افـزایش تولیـد محصول گندم بپردازد . جمعیت مورد مطالعه شـامل 179 نفـر از گنـدمکارانی اسـت کـه در دوره هـاي آموزشـی – ترویجی در زمینه کاشت ، داشت و برداشت گندم شرکت نموده اند . تحقیق حاضر از نوع کاربردي ، بازپسین و نیمـه تجربی و به روش توصیفی ، همبستگی می باشد و شیوه اجراي آن به صورت میدانی و بـا اسـتفاده از پرسـشنا مـه و تجزیه و تحلیل داده به وسیله نرم افزار SPSS صورت گرفته است .
نتایج حاصل از ضریب همبستگی بین متغیرها حاکی از آن است که بین متغیرهاي مستقل : سطح تحصیلات ، درآمد
¡ سطح زیر کشت ، شرکت در کلاس هاي آموزشی- ترویجی ، استفاده از روش سخنرانی ، استفاده از آموزش عملـی
¡ استفاده از کارگاه هاي آموزشی ، استفاده از رسانه هاي آموزشی و تطابق سرفصل هاي آموزشـی بـا متغیـر وابـسته اثربخشی دوره هاي آموزشی رابطه مثبت و معنی داري وجود دارد ، ولی بین متغیر هاي مستقل سن ، تعـداد دفعـات تماس با مروج ، تعداد دفعات بازدید از مزارع نمونه ، نمایش فیلم ویدئویی ، استفاده از بحث گروهی و میزان تجربه و دانش مروجان با اثر بخشی دوره هاي آموزشی رابطه معنی داري وجود ندارد .نتایج حاصل از تأثیر فـردي متغیرهـاي وابسته از طریق آزمون هاي کروسکال والیس و من وایت نی حاکی از آن است که شغل اصلی ، استفاده از تسهیلات بانکی ، استفاده از تسهیلات حمایتی بعد از دوره بر اثربخشی دوره آموزشی تأثیر گـذار بـوده انـد ، ولـی نـوع مکـان برگزاري دوره و بومی بودن آموزشگر تأثیري بر اثربخشی دوره آموزشی نداشته است . نتایج حاصـل از تـأثیر جمهـی متغیرهاي مستقل بر وابسته از طریق رگرسیون چند متغیره به روش گام به گام نشانگر آن است که متغیرهاي سـطح زیر کشت گندم ، شرکت در کلاس هاي آموزشی- ترویجی ، استفاده از کارگاه هاي آموزشـی ، تـأثیرات مثبتـی بـر
اثربخشی دوره هاي آموزشی داشته اند .
Y = 1/27 + 0/209 x5 + 0/153 x7 + 0/307 x27
کلمات کلیدي:اثر بخشی-برنامه هاي آموزشی ترویجی-گندمکاران-ترویج و آموزش کشاورزي
٢
مقدمه :
رشد جمعیت و محدودیت هاي منابع تولید در سراسر جهان روز به روز امنیت غذایی پایدار را با چالش بیشتري مواجه می کند . مهمترین پایه تأمین این امنیت غذایی پایدار بخش کشاورزي اسـت کـه تـوان حفـظ حیـات انـسانی را در مفهوم وسیع خود دارد . رشد روز افزون جمعیت جهان آن هم به صورت تصاعدي باعث شـده تـا بخـش کـشاورزي اهمیت بیشتر یافته و با شرایط زمانه تغییر لازم را پیدا کند . این تغییرات در کشاورزي کـه بـا عنـوان وسـعه بخـش کشاورزي نگریسته می شود تا زمانی با افزایش سطح زیر کشت حاصل شد اما دیگر این مـسیر بـه تهـایی پاسـخگو نخواهد شد لذا می باید بدلیل هاي دیگري چون شیوه هاي زراعت و امکان بهره گیري به بهترین وجـه از منـابع در اختیار ، اصلاح مناسب آب و خاك و بذر ، مدیریت مناسب و بهینه تولید و پس از تولید باشیم که این امـر مهمتـرین عامل تعیین کننده منابع انسانی در قالب بهره برداران بخش کشاورزي می باشد که در صـف مقـدم مـی بایـد نتـایج فعالیت هاي دیگر بخش ها را در نماي تولید منعکس کنند ، چنین نیرویی مـی بایـد توانمنـد و دانـا در ایـن فرآینـد شرکت کند . توان رسیدن به چنین توانمندي ابتدا در قالب برنامه هاي آموزش و توانمندسـاز مـی باشـد لـذا توسـعه کشاورزي رابطه محکم و استواري با آموزش دارد .(Ran kin, 1993)
پیشرفت و ترقی و حل مشکلات موجود در کشورهاي جهان سوم جز از طریق اولویت دادن بـه بخـش کـشاورزي و استمرار آن امکانپذیر نبوده (زمانی پور ، ( 1373 و توسعه بخش کشاورزي می باید ابتدا از توانمندسازي منبع انـسانی به کمک توسعه دانایی محوري انجام پذیرد ( کینلا ، . (1383 برنامه هاي آموزشی بخش کشاورزي در قالـب برنامـه هاي آموزشی ترویجی جزئی از برنامه هاي اساسی دو کشور محسوب می شود که به منظور بهبـود و توسـعه جوامـع روستائی و شهري اجرا می گردد و هزینه آن از طریق بودجه عمومی تأمین می گردد .
لذا تثبیت موقعیت و جایگاه ترویج از طریق نمود تأثیرات در تحقق اهداف مهم اجتماعی و اقتـصادي امکانپـذیر مـی باشد . امروز نقش آموزش در توسعه یک کشور بر کسی پوشیده نبوده و لذا مدیران ، سیاستگزاران و برنامه ریزان بـه پربازده بودن آموزش از جنبه هاي مختلف پی برده و آنرا عامل مؤثر در استفاده از تجربـه و توانـایی نیـروي انـسانی براي کار مولد و افزایش بهره وري کاري می دانند (بافور و همکاران ، .(1381
آموزش فرآیندي است که در آن فراگیر و آموزشگر در یک فعالیت متقابل و محیطی صمیمی سعی در شناخت پدیـده ها کرده و دانایی خود را افزایش می دهند (میر کمالی ، (1379 و فرآیندي اسـت کـه توانـایی هـا و رفتـار انـسان را توسعه داده ( سلمانزاده و همکاران ، ( 1380 و او را در انجام بهتر فرآیند کاري آماده می کند . لـذا هـدف از آمـوزش توسعه دانایی افراد و بهره وري آنها می باشد . چنین آموزشی می باید داراي اثـر بخـشی بـوده و اهـداف مربوطـه را متجلی سازد . لذا آموزش هاي ترویجی که با هدف رشد قابلیت ها و مهارت هاي بهره بـرداران روسـتایی در بهبـود کیفیت و کمیت زندگی آنها طراحی شده اند می باید اثربخشی لازم را داشته و بـه آن سـو حرکـت کننـد( ایروانـی ،
. ( 1370
در تعریف اثربخشی ، آنرا موفقیت در تحقق هدف یا انجام مأموریت هاي محولی و یـا میـزان کـسب اهـداف کوتـاه مدت و بلند مدت با توجه به انتظارات ذینفع ها ، ارزیابی کنندگان و مرله زنـدگی سـازمانی مـی داننـد (میرسپاسـی ،
. (1366 لذا منظور از بخش برنامه هاي آموزشی این است که آیا آموزش ها پاسخگوي اهداف طراحی شده هـستند و می توانند تغییرات مورد نظر را به ثمر رسانند .امروزه بحث بر وجود خدمات ترویج بویژه در کـشور هـاي پیـشرفته جدي تلقی شده و لذا آموزش هاي ترویجی به منظور بقاي خود می باید اثر بخشی خود را اثبات کنند . به این منظور این مقاله با بررسی عوامل مؤثر بر اثر بخشی برنامه هاي آموزشی ترویجـی پرداختـه و بـه صـورت مـوردي آنـرا در شهرستان گرمسار از دیدگاه گندمکاران اجرا کرده است .
گندم از مهمترین گیاهان زراعی اهلی شده توسط انسان بوده که به طور کلی حدود 16 درصد زمین هـاي دنیـا زیـر کشت آن قرار دارد . این محصول از زراعت هاي اقلیم هاي معتدل و خشک بوده تا ارتفاع 4750 متـري کـشت مـی شود (خدابنده ، (1374 .گندم در ایران به عنوان مهمترین محصول زراعی کشور و منبع عمده تأمین کالري پـروتئین مورد نیاز می باشد . (وزارت جهاد کشاورزي، .( 1382
در شهرستان گرمسار حدود 10000 هکتار از کل اراضی شهرستان به کشت گندم اختـصاص دارد کـه کـشت عمـده پاییزه مردم منطقه به همراه جو را در اختیار دارد (دفتر ترویج و مشارکت هاي مردمی،.(1383
برنامه هاي آموزشی ترویجی مربوط به گندم که با شروع " طرح محوري گندم " در سال 1368 و با بهـره گیـري از ابزار هاي انگیزشی و تشویقی ( ارائه جایزه و... ) حمایتی ( ..تضمین ، خرید وارائه نهاده هـا ، ماشـین آلات و... ) وارد مرحله نوینی شده بود( وزارت کشاورزي ، .( 1368 در سال 1382 با طـرح افـزایش عملکـرد گنـدم اصـلاح ومجـدد ساماندهی شد. این طرح در قالب مهندسین ناظر برنامه هاي جدیـد آموزشـی را مـورد نظـر قـرار داد (وزارت جهـاد کشاورزي، .( 1382
این مطالعه در نظر دارد تا کارآمدي و اثر بخشی برنامه هاي ترویجی اجرا شـده طـی سـال هـاي 83-84 را کـه در خصوص گندم اجرا شده است از دیدگاه گندم کاران شهرستان گرمسار بررسی نماید .
برخی از مهمترین اهداف اختصاصی تحقیق حاضر عبارتند از :
- بررسی ویژگی هاي فردي گندمکاران
- شناسایی نقش آموزش هاي ترویجی در بهبود دوره هاي آموزشی برگزار شده براي گندمکارارن
- بررسی میزان تناسب سرفصل ها با زمان و ساعات اختصاص یافته براي آموزش
- بررسی تناسب سرفصل محتواي موضوعات آموزشی با نیاز هاي گندم کاران
- میزان بهره گیري گندم کاران از روش هاي ترویجی آموزش داده شده
در ادامه به برخی از مطالعات و سوابق تحقیقاتی صورت گرفته در این زمینه پرداخته می شود .
خادمی ( ( 1380 در پژوهشی با عنوان بررسی اثربخـشی آمـوزش هـاي ترویجـی انارکـاران شهرسـتان گرمـسار در افزایش تولید محصول انار طی سال هاي 78-79 نتیجه گرفت که متغیرهاي شخصی چون سطح تحصیلات ، شغل اصلی کشاورزي ، و همچنین تعداد دفعات تماس با مرجع ، روش هاي آموزش عملـی ، منطبـق بـودن برنامـه هـا ، تجارب کاري آموزشگران در اثربخش بودن برنامه هاي ترویج اثر دارند .
در تحقیق عبدالملکی ( (1382 با عنوان اثربخی برنامه هاي ترویجی در تویسرکان نشان می دهد که این دوره هـا از نظر افزایش دانش و آگاهی مرتعداران اثربخش بوده اند و تفاوت معنی داري بـین میـزان دانـش و آگـاهی دو گـروه وجود دارد .
تحقیق جوادي نیا ( ( 1378 نیز نشان می دهد که آگاهی نقش مؤثري در اثربخشی برنامه هـاي اجرائـی مـورد نظـر دارد .در تحقیقی که هدایت نژاد ( ( 1377 تحت عنوان میزان اثربخشی دوره هاي آموزشی فنی و حرفـه اي رسـمی وزارت جهاد سازندگی انجام داد ، مشخص شده است که متغیر هاي جنـسیت ، رشـته تحـصیلی ، مطالـب کـاربردي توسط آموزشگران و جذابیت مطالب با اثربخشی رابطه معنی داري داشته و افراد نگرش مناسبی به دوره هاي فنـی و حرفه اي داشته اند .ضمن آنکه در طرح تحقیقاتی آئینی ( ( 1378 با عنوان سـنجش اثربخـشی آمـوزش مولـدان در افزایش تولید برنج استان هاي گیلان و مازندران در سال هاي 76 -77 مشخص شـد در آمـد ماهیانـه ، سـطح زیـر کشت ، تعداد دفعات بازدید از مزارع ، میزان بکارگیري روش هاي آموزش عملـی ، میـزان انطبـاق موضـوع بـا نیـاز آموزشی و مکان هاي مختلف برگزاري دوره آموزش با اثربخشی دوره هاي آموزشی رابطه معنی داري وجود دارد .
٤
مواد و روش ها :
تحقیق حاضر از نوع کاربردي و به روش توصیفی و علمی ارتباطی است . در این تحقیق به بررسی اثـر بخـشی دوره هاي آموزشی ترویجی گندمکاران شهرستان گرمسار و افزایش تولید به عنوان متغیر وابسته پرداختـه شـده اسـت .بـا توجه به اینکه تحقیق پس از اجراي برنامه ها و دوره هاي آموزشی در خصوص گندم صورت گرفته و مربوط به سال هاي زراعی 82 -83 می باشد لذا تحقیق از نوع باز پسین می باشد . این مطالعـه بـه شـیوه میـدانی و بـا اسـتفاده از پرسشنامه صورت گرفته که تعداد 179 نفر از گندمکاران دشت گرمسار به صورت نمونه گیري تصادفی انتخاب شدند .(Cuilo &Serli,1988) و پرسشنامه هاي تحقیق توسط آن ها تکمیل شده و پس از جمـع آوري اطلاعـات ، کـار استخراج و تجزیه و تحلیل داده ها صورت گرفت .
بر اساس نتایج تفضیلی سرشماري عمومی نفـوس و مـسکن در سـال 1380 تعـداد 4 بخـش بـا 5 دهـستان و 145
روستاي آباد داراي سکنه در شهرستان گرمسار وجود دارد که قریب 35000 نفر از جمعیت آن در روستا ساکن بوده و از این تعداد حدود 2150 نفر از گندمکاران هر سال زراعی اقدام به کشت گندم می کنند .به منظور انجام نمونه گیري از میان جامعه آماري موجود با توجه به جمیع جهات موجـود از روش نمونـه گیـري تـصادفی سـاده اسـتفاده گردیـد
¡ (منصورفر . (1373
متغیر وابسته تحقیق اثربخشی دوره هاي آموزشی – ترویجی محصول گندم و متغیرهاي مـستقل شـامل متغیرهـاي شخصی ( سن ، سطح تحصیلات ، شغل اصلی ) ، متغیر هـاي اقتـصادي ( درآمـد ، سـطح زیـر کـشت ، اسـتفاده از تسهیلات بانکی ) ، متغیرهاي ترویجی ( شرکت در کلاس هاي آموزشی- ترویجـی ، دفعـات تمـاس بـا مروجـان ، بازدید از مزارع نمونه ، میزان استفاده از فیلم هاي ویدئویی ، سخنرانی ، آموزش هاي عملی ، بحـث هـاي گروهـی ، کارگاه هاي آموزشی کیفیت مکـان برگـزاري دوره ، تطـابق سرفـصل هـا بـا سـاعت اختـصاص یافتـه ، اسـتفاده از آموزشگران بومی و میزان دانش و تجربه مروجان می باشد .به منظور سنجش روائی تعدادي پرسشنامه بین اساتید ، کارشناسان و دانشجویان مقاطع کارشناسی ارشد و دکتري ترویج و آموزش کشاورزي توزیع گردیـد و پـس از انجـام اصلاحات لازم ، اطمینان حاصل شد که سئوالات طرح شدهدقیقاً همان خصوصیات مورد نظر محقـق در تحقیـق را می سنجد . براي سنجش اعتبار پرسشنامه نیز تعداد 20 نسخه توسط گندمکاران دو روستاي سمنان تکمیل و سـپس با استفاده از نرم افزار spss win وآزمون کرونباخ آلفا مورد سنجش قرار گرفت که اعتبار پرسشنامه برابر 85 درصـد بدست آمد که براي تحقیق مناسب بود (کلانتري ، .( 1382
در این پژوهش از دو روش توصیفی ( نظیر فراوانی ، درصـد ، ومیـانگین ) و روش عملـی – ارتبـاطی ( رگرسـیون ) استفاده شده است .
بحث و نتایج :
در این مطالعه بیشترین فراوانی متعلق به افراد 36 -40 ساله می باشد و این در حالی است که بـیش از 63 درصـد از
جامعه آماري سنین بالاتر از 36 سال داارائهند .شدهنتایجاستدر جدول شماره 1 :
براساس نتایج تحقیق مشخص شد که عمده افراد داراي سطح زیر کشت 5 هکتار و کمتر از آن می باشـند و پـس از آن 6 -10 هکتار سطح زیر کشت است که بیش از 78 درصد جامعه را تشکیل می دهند که بـدلیل حاکمیـت قـانون اصلاحات و اراضی خالص و پراکنش مربوطه نیز بدلیل قوانین دیگر شرع اسـلام چـون مـشاع مـی باشـد . ( جـدول شماره ( 2
جدول شماره . ( 2) توزیع فراوانی کشاورزان از لحاظ سطح زیر کشت
درصد) می باشد . به طور کلی بیش از 80 درصد جامعه داراي سواد مناسب می باشند . سطح سواد با توجه به جایگاه شهرستان در رتبه هاي بالاي باسوادي کشور قابل پیش بینی بود .
جدول شماره (3 )توزیع فراوانی گندمکاران براساس شرکت در دوره هاي آموزشی- ترویجی
جدول3 نشان می دهد که دوره هاي آموزشی- ترویجی در مرحله کاشت زیاد مورد توجه کشاورزان نبوده و حدود 49
درصد در حد کم و حدود 24 درصد زیاد در این کلاس ها شرکت داشته اند که دلیـل آنـرا مـی تـوان عـدم تـشکیل کلاس هاي مربوط به دوره کاشت و یا سابقه زیاد کشاورزان که خود را بـی نیـاز از آمـوزش مـی داننـد دانـست . در جدول شماره (4) نیز که در خصوص کلاس هاي دوره داشت می باشد حدود 50 درصد کم و 23 درصد تا حد زیادي در کلاس ها شرکت داشته اند .
جدول شماره : ( 4) توزیع فراوانی گندمکاران براساس شرکت در دوره هاي آموزشی- ترویجی
در جدول شماره5 نیز توزیع فراوانی شرکت در کلاس هاي داشت است که بیش از 55 درصد در حد کمی در کـلاس ها شرکت داشته و حدود 20 نفر در این کلاس ها به طور متعدد حضور داشته اند .
جدول(5 )توزیع فراوانی پاسخگویان براساس شرکت در دوره هاي آموزشی- ترویجی مرحله
جدول شماره6 نشان دهنده تأثیر آموزش هاي ترویجی در زمینه گندمکاري است که بیش از 38 درصـد جامعـه ایـن تأثیر را تا حد زیاد و خیلی زیاد و به طور کلی بیش از 75 درصد بیش از متوسط می دانند و حدود 20 درصـد نیـز اثـر آن را کم می دانند .
جدول شماره . ( 6) نظرات پاسخگویان در خصوص تأثیر آموزش هاي ترویجی در زمینه گندم
در جدول شماره7، نقش تجربه و دانش مروجان و کارشناسان در زمینه کاشت گندم ، نشان می دهد که حدود 54 در صد افراد پاسخگو این نقش را درحد کم ، 29/1 درصد در حد متوسط و تنها 16/7 درصد آنرا زیاد و خیلـی زیـاد مـی دانند .
