بخشی از مقاله
بررسی بافتشناختی تعارفات واقعی و غیرواقع در زبان فارسی
چکیده
در جامعه تعایران، ارف نقش مهمی را در نشان دادن ادب در مراودات اجتماعی ایفا میکند. گستردگی تعارفات سبب عدم دركکامل یا نوعی از ابهام در زبان می شود که این خود نیز سبب سختشدن تمایز بین تعارفات واقعی از غیرواقعی در بافتهاي زبانی میگردد. در این پژوهش، مکالمات حاوي تعارفات سخنگویان فارسیزبان جمعآوري و در جهت نیل به هدف تشخیص تعارفات واقعی از غیر واقعی مورد تحلیل قرار گرفته است. بررسی این دادهها نشان داد که سخنگویان براي نشان دادن توجه زیاد خود به رعایت ادب و همچنین حفظ وجهه مثبت مخاطب، تمایل به استفاده از برخی کنشهاي گفتاري مانند قسم براي اثبات واقعی بودن تعارف دارند. همچنین توجه به زمان افعال، قیدهاي زبانی و طول بافت نیز در تشخیص بافت واقعی از غیرواقعی تعـارف می تواند موثر باشد. اگرچه این راهبردها کاملا فرهنگ وابسته است و اغلب غیرفارسیزبانان را با مشکلات ارتباطی روبرو میسازد، اما آشنایی با این نـوع گفتمان مؤدبانه فارسیزبانان مـیتواند در جهت ارتباط بهتر با جامعه و زبان فارسی کارآیی داشته باشد.
واژههاي کلیدي: تعارفات واقعی و غیرواقعی، بافت زبان فارسی، زبانشناسی اجتماعی.
– 1 مقدمه
تعارف از ویژگیهاي فرهنگی ایرانیان، ریشه در قبل از اسلام دارد تا آنجا که وجود انواع کلمات و اصطلاحات در دین زردشت موید این نکته میباشد. »در دین زردشت ستایش و تمجید کلمهاي اهورایی است که در ادبیات قبل از اسلام مانند کتاب " یادگار زرایران" نمونههاي بسیاري از تمجید و تعریف به وفور بکار رفته است« (عسجدي1، .(71 :2001 همچنین، تمجید و تعریف کنش
1 Asdjodi
گفتاري است که نوعی تعارف به حساب می آید و داراي اشکال مختلفی می باشد. کنش گفتارتعي رف نشاندهنده توجه ایرانیان به رعایت ادب در ارتباطات کلامیشان در جامعه زبانی می باشد.
نظریه "ادب" که اولین بارتوسط براون و لوینسون (1987) 1 بکار برده شده است، به منزله پدیدهاي جهانشمول در زبانها و فرهنگها در همه عصرها شناخته می شود. عنصر کلیدي نظریه ادب را حفظ وجهه2 تشکیل می دهد. وجهه به تصویري که اجتماع از هر فرد دارد، تعبیر می شود. وجهه دو گونه دارد: یکی مثبت و دیگري منفی. وجهه مثبت میل فرد است بر این که خواستههایش در تعاملات اجتماعی مورد تمجید و تایید واقع شود و مورد احترام دیگران قرار گیرد. در حالیکه وجهه منفی بر تمایل فرد نسبت به آزادي عمل دلالت میکند و اینکه نظراتگر دی ان بر او تحمیل نشود. از دیدگاه براوننسو و لوی ن ادب به منزله یک استراتژي یا مجموعهاي از استراتژيها تلقی میشودشورکه گوی ان یک زبان براي تحقق هدفهایی مانند برقراري یا تداوم روابط مسالمت آمیز با مخاطبان خود بهکا میگیرند، تعریف شده است.
»خصلت اجتماعی زبان آن را با بسیاري از پدیده ها، روندها و عوامل اجتماعی- فرهنگی پیوند می دهد و ایـن پیوسـتگی بـهحـدي است که برخی زبان را (و در واقع واژگان زبان را) آیینهاي دانسته اند که پدیدههـا و دگرگـونیهـاي مختلـف اجتمـاعی – فرهنگـی جامعه را به نوعی در خود منعکس میسازد« (مدرسی، .(4 :1387 بررسی زبان در بافت اجتماعی – فرهنگی آن، یکی از شاخههاي علم زبانشناسی یعنـی" جامعه شناسی زبان" میباشد. تعارف نیز پدیدهاي زبانی با کارکرد اجتماعی است. تعـاریف تعـارف در لغـت نامه و فرهنگها مانند »خواستن از کسی همراه با ادب که پیشکش، خدمت یا دعوتی را بپذیرد؛ خود داري کردن از قبول دعوت یا چیزي معمولا علیرقم میل باطنی؛ رعایت کردن آداب و رسوم، رعایت تشریفات؛ بر زبان آوردن جملاتی همراه ادب و احتـرام بـراي خوشآیند مخاطب یا خوشآمدگویی) « انوري، ( 622:1385 میباشد. میتوان گفت که کارکرد تعارف در حقیقت بکارگیري راهکـار هاي ادب در کلام است تا میزان تهدید وجهه را کاهش دهد و سخن یا کنش ادا شده را براي طرفین گفت و گو پذیرفتنی و ملایـم سازد و تعاملات و روابط اجتماعی را بهبود میبخشد (میلز3، .(2003 حفظ ادب و وجهه مخاطب خـود نیـز منجـر بـه زبـان رانـدن بسیاري از تعارفات ظاهري و غیرواقعی علی رقم میل باطنی میشود که حتی تمایز آنها با تعارفات واقعی را نیـز مشـکل مـیسـازد. هنگامیکه با گفتار آمیخته به تعارف روبرو هستیم، نمیتوان با قطعیت منظور واقعی افراد را در پـس اصـرار و پافشـاري زیـاد آنهـا متوجه شد.
منظور از بافت در زبانشناسی، فضایی است که جملههاي زبان در آن تولید میشود که شامل شبکه روابطی میشود که میان صورت (دستور و واژگان) و جهان بیرون وجود دارد و در حقیقت معناي خارجی زبان را تشکیل میدهد (ساغروانیان،.(1369 این فضا می تواند محیط بیرون از زبان (بافت برون زبانی(4 و یا داخل زبان و یا متنی باشد که به صورت مجموعه اي از جملات زبان پیش و پس از هر جمله ( بافت درون زبانی(5 آمده باشد (صفوي، .(1384 در این نوشتار به دنبال پاسخ به این سؤال هستیم که آیا میتوان با توجه به نکات زبانی تمایزي میان این دو تعارف (تعارفات واقعی و غیر واقعی) در جامعه فارسی زبان گذاشت؟
-2 پیشینه تحقیق
ایساك و کلارك(1990) 1 به بررسی دعوتهاي ظاهري د زبان انگلیسی می پردازند و براي آن 5 خصوصیت برمیشمرند:
-1 بهانه آوردن((Pretense، -2 شناسایی متقابل (Mutual recognition)، -3 مقدمه چینی((Collusion ، -4 دو دلی (Ambivalence)، -5 هدف ضمنی .(Off-record Purpose) همچنین آنها هفت استراتژي که سخنگویان در تحقق موارد ذکر شده، بکار میبرند را توصیف میکنند. این خصوصیات نشانههایی هستند که فرد دعوت شده با استفاده از آنها به ظاهريبودن دعوت پی میبرد. آنها شامل موارد زیر هستند:-1 فرد A از فراهم آوردن شرایط مناسب براي دعوت واقعی اجتناب میکند.-2 فرد A تنها بعد از اینکه فرد B درخواست دعوت کرد، او را دعوت میکند.-3 فرد A انگیزه کافی براي پذیرش دعوت از طریق تعارفات مرسوم را ایجاد نمیکند.-4 فرد A پافشاري براي دعوت نمیکند. -5 فرد A قرار ملاقات را مبهم گذاشته است.-6 فرد A از عبارات احتیاط آمیز2 استفاده می کند. -7 فرد A دعوت را با دادن نشانه هاي بیربط بیان میداردو در بیان خود واضح نیست.
دستپاك و مولایی(2011) 3 بر اساس چارچوب ایساك و کلارك به مقایسه دعوتهاي ظاهري در زبان فارسی و انگلیسی پـرداختـهاند. آنها بیان می دارند که تمام خصوصیات دعوتهاي ظاهري در فارسی شبیه به دعوتهاي انگلیسی است و تنها فرق آن در میزان و درجه آن است. فارسیزبانان در فعالیتهاي روزانه خود بسیاري از دعوتهاي ظاهري را به کار میبرند که تعارفات آنان به منظور حفظ وجهه مثبت فرد در تعاملاتشان است.
آزاد و بیکران (1389) با تکیه بر اندیشه جرج زیمل تعارف را در فاصله اجتماعی مورد بررسی قرار داده و بیان میدارند که در فاصله نزدیک معمولا دو نفر با هم تعارف ندارند و در فاصله دور نیز تعارف جنبه لفظی پیدا میکند. پیچیده ترین وضعیت تعارف در نسبت با غریبه به معناي زیملی آن (کسی که نه دور است و نه نزدیک) رخ میدهد. در اینجا طرفین با هم تعارف و رودربایستی دارند. تعارف در این فاصله، ساختاري را بر کنش متقابل اجتماعی تحمیل میکند که مت ضمن پنهانکاري و نارضایتی است. این وضعیت بویژه در گذر از زندگی در شهر کوچک به زندگی در کلانشهر ظهور میکند که در اینجا تعارف در واقع پنهان کردن درون از دید دیگران است. بدین معنا که عرصه درونی نمیتواند خود را در عرصه بیرونی ابراز کند. تعارفات غیر واقعی به مثابه رفتاري است که نوعی ابزار بر خلاف میل درونی است.
علیرضایی (1387) به بررسی »تعارف در فرهنگ مردم ایران « پرداخته است. او ابتدا معناي لغوي تعارف را در ادبیات از طریق فرهنگ نامههاي مختلف، مثل، اصطلاح و سفرنامهها جستجو کرده و تعارفات ایرانیان را به دو دسته » .1تعارف کلامی یا زبانی یا بیانی«و ».2تعارف عملی« تقسیم کرده است.یکی از نتایجی که میگیرد این است که تعارف دو رو دارد: »روي حقیقی و روي دوروغی.« درکیج (1388) در مقالـهاش به دنبال پاسخ این سـوال که چرا خارجیها معناي تعارف را نمیفهمند؟ بیان مـی دارد که همه قبولدارند که تعارف از مسائل بسیار مهم و ضروري براي تحقیق در فرهنگ است؛ با وجود این، کمتر فعالیتی در اینزمینه صورت پذیرفتهاست. او با نگاهی به نظریه ادب براون و لوینسون راهکارهاي مودبانه را در جهت حفظ حیثیت مخاطب می داند . او تعارف را یک هنجار اجتماعی میداند و در نهایت به عنوان راهحل زبانشناسیکاربردي را براي حل مشکلات یاد گرفتن تعارفات زبان فارسی براي خارجیان پیشنهاد میکند. کوتلاکی(2002) 1 کنش تعارف و سپاس گزا ي را محور پژوهش خود قرار داده و از تحلیل دادهها به این نتیجه می رسد که تعارف در سازماندهی اجتماعی در جامعه ایران نشان دهنده وجهه از دو جنبه مرتبط به هم، شخصیت و احترام است و براي مدیریت ادب در ارتباطات میان فارسی زبانان بکار میرود.
تحقیقات دیگر، در ارتباط با تفاوتهاي فرهنگی از نقطهنظر تعارف است که در اینجا چند نمونه ذکر میشود. فاضلی (1388) تفاوتهاي میان الگوهاي معاشرت در زمینه »تعارف کردن« و »آداب معاشرت« در زمینههاي مختلف میان دو فرهنگ ایرانی و انگلیسی را شرح می دهد و تفاوتهاي آنها را بیان می کند: (1 تعارف در ایران گسترده تر، پیچیدهتر و فراگیرتر از انگلیس است. (2 تعارف در ایران شفاهیتر، عاطفیتر و انجام آن ضروريتر از انگلیس است. (3 زبان تعارف ایرانی (مجموعه واژگانی که براي تعارف بکار می رود) مذهبیتر از انگلیس است. (4 زبان تعارف و معاشرت در فرهنگ ایرانی مبالغه آمیزتر است. عسجدي (2001) به مقایسه تفاوتها و شباهتهاي تعارف در فارسی و لیما2 در زبان چینی می پردازد. او ابتدا به تعریف نظریه ادب از دیدگها براون و لوینسون پرداخته است. او ریشه هر دو را نه تنها در استراتژيهاي حفظ ادب می داند که افراد در هر دو جامعه استفاده میکنند بلکه آنرا سیستم مستقلی براي ادب میداند که براساس ارزیابی هاي فردي در جهت حفظ وجهه مخاطب بیان میشود.
-3 روش تحقیق
دادههاي این تحقیق، از طریق توجه و بررسی مکالمات سخنگویان فارسیزبان در میان اطرافیان و دوستان در بافتهاي غیر رسمی در مهمانی، مکالمات تلفنی و یا خرید بدست آمده است. این تعارفات اغلب مربوط به بافتهاي دعوت میگردد. این دادهها به صورت نامحسوس ضبط یا یادداشتبرداري شده تا تاثیري بر روي گویندگان نداشته باشد. پس از ضبط مکالمات افراد دخیل در مکالمات در جریان تحقیق و ضبط گفته هایشان قرار داده شدهاند و چنانچه اجازه استفاده از مکالماتشان را دادهاند، از آن استفاده شده است. با توجه به مجال اندك این نوشتار، به تحلیل تعداد کمی از مکالمات براي تشخیص برخی تمایزات میان تعارفات واقعی از غیر واقعی با استفاده از بافت زبانی پرداخته شده است.
-4 تحلیل دادهها
در این بخش، مثالهایی از تعارف ارائه شده است و هر کدام در جهت تشخیص بافت تعارفات واقعی از غیر واقعی مورد تحلیل قرار گرفتهاند.
