مقاله بررسی بافت فرسوده شهری در طرح های تفصیلی ( مورد مطالعه منطقه 11 تهران )

بخشی از مقاله

بررسی بافت فرسوده شهری در طرح های تفصیلی (مورد مطالعه منطقه 11 تهران)

چکیده

یکی از مشکلات شهرهای قدیمی وجود بافت های فرسوده در آنهاست که خود سرآغاز بسیاری از مشکلات شهری شده و مسائل اقتصادی، اجتماعی، کالبدی- فیزیکی، زیست محیطی و امنیتی را در پی داشته است . در اصل ساختار کالبدی شهرها متاثر از جریان های طبیعی، اقتصادی و اجتماعی کم کم دچار تغییر و فرسودگی شده و ضرورت بازسازی و نوسازی آنها به مرور اندک اندک احساس می شود . از جمله سیاست های موثر و حساس توسعه شهری را میتوان برنامه های مداخله در بافت های فرسوده شهری دانست که در ابعاد مختلف اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، زیست محیطی و کالبدی قابل تجزیه و تحلیل هستند . در حالیکه شالوده و بافت کهن بسیاری از شهرهای ایران با ارزش های تاریخی، فرهنگی و اجتماعی کشور همخوانی دارند . تدوین سیاست های منسجم و جامع مداخله در این بافت ها به شدت نادیده گرفته شده است . از مهمترین راهکارها و سیاست های مداخله در بافت های کهن شهری، گذربندی و تحمیل بی مطالعه آن بر کالبد شهر است که از ایرادات اساسی وارد بر طرح های جامع و تفصیلی محسوب می گردد. هدف از انجام این پژوهش بررسی میزان اهمیت بافت های فرسود ه شهری منطقه11 تهران در طرح تفصیلی این منطقه می باشد . درواقع بررسی این مورد است که تا چه اندازه بافت های فرسوده منطقه 11 در طرح تفصیلی آن مورد مطالعه قرار گرفته است. تحقیق حاضر ترکیبی از روش های توصیفی، اسنادی و تحلیلی می باشد که در این نوع پژوهش ها بیشتر به معرفی و توصیف موضوع و مسئله پرداخته و تحلیل های در ارتباط با آن صورت می گیرد . روش جمع آوری اطلاعات در این تحقیق، کتابخانه ای اسنادی بوده و از منابع مختلف در تنظیم و جمع آوری مطالب استفاده شده است . با بررسی طرح تفصیلی 1385 منطقه 11 تهران صورت گرفته است . با بررسی طرح تفصیلی منطقه در ارتباط با بافت های فرسوده این نتیجه حاصل می شود که در این طرح هرچند بخشی از طرح به بافت فرسوده اختصاص داده شده است، ولی به دلیل اهمیت زیاد بافت های فرسوده ضروری است که اهمیت زیادتر از این به بافتها داده شده شود.

واژگان کلیدی: طرح تفصیلی، بافت فرسوده، تهران، منطقه 11، برنامه ریزی شهری
-1مقدمه

در دهه های اخیر، رشد بی رویه و شتابان شهرها در ایران، مشکلات زیادی را دامن زده است به گونه ای که این مشکلات و نارساییها، تمامی جنبه های شهرنشینی را تحت تاثیر خود قرار داده و گ اهی زندگی شهری را مختل کرده است . یکی از این مشکلات شهرهای قدیمی وجود بافت های فرسوده در آنهاست که خود سرآغاز بسیاری از مشکلات شهری شده و مسائل اقتصادی، اجتماعی، کالبدی- فیزیکی، زیست محیطی و امنیتی را در پی داشته است . در اصل ساختار کالبدی شهرها متاثر از جریا ن های طبیعی، اقتصادی و اجتماعی کم کم دچار تغییر و فرسودگی شده و ضرورت بازسازی و نوسازی آنها به مرور اندک اندک احساس می شود. به طورمعمول، در مناطق مرکزی شهرهای بزرگ بافت هایی شکل گرفته اند که بیشتر به دلیل و نوع مصالح و نازل بودن کیفیت ساخت آنها، شرایط لازم را برای ایجاد یک زندگی امن، آسوده و مرفه نداشته و همین موضوع سبب شده تا بسیاری از ساکنان اصیل و بومی با وجود وابستگی های زیاد و تنها به دلیل ضعف های ساختاری و کارکردی این محله ها و عدم امکان تأمین نیازهای حداقلی خود در این محله ها با مهاجرت از این بافتها زمینه استقرار ساکنان غیربومی و مهاجران روستایی را فراهم ساخته و به دلیل ایجاد مسائل خاص اجتماعی و فرهنگی، زمینه تشدید تخریب و فرسودگی این بافتها را نیز سبب شده است (ابراهیم زاده و ملکی،.(45 :1391شروع نوسازی شهری در ایران را با شروع نهضت نوسازی که در جریان انقلاب مشروطه رخ داد باید همزمان دانست . اما ایده ها و تفکرات نوسازی جامعه با روی کار آمدن رضاشاه و تاثیر نهضت مدرنیته بر او جلوه عملی به خود گرفت . از نتایج روند نوسازی این دوران تخریب دیوار شهر تهران و نوسازی بافت آن بود. بعد از دوره اول((1320-1312 سالهای دوره دوم (1340-1321) را میتوان سالهای رکود بهسازی و نوسازی شهری در ایران خواند در این دوره که تا اوایل دهه چهل ادامه داشت، نظارت دولت بر ساخت و سازهای شهری کاهش یافت و بافت های حاشیه ای، فقیر نشین و فرسوده در داخل شهرها شکل گرفت . دوره سوم نوسازی شهری همزمان با برنامه عمرانی چهارم و در قالب نوسازی محله های قدیمی و ناسالم در طرح جامع شکل گرفت . بعد از انقلاب و اوایل این دوران اقدام موثری در سیاست گذاری مداخله در بافت های کهن و قدیمی شهرها صورت نگرفت و اقدامات انجام شده عموما غیر منسجم و پراکنده بودند. در فاصله سالهای 1362 تا 1366 نظریه عمران شهری در قالب تهیه برنامه های توسعه شهری شکل گرفت و در نتیجه این طرح ها تخریب بافت های فرسوده سرعت بیشتری گرفت. در نهایت در سال 1366 دفتر بهسازی بافت شهری در وزارت مسکن و شهرسازی تاسیس و اقدام به تهیه طرح و برنامه ریزی برای اقدامات بهسازی و نوسازی شهری نمود .البته این دفتر در سال 1375 به نام شرکت عمران و بهسازی، متولی اصلی رسیدگی به بافت کهن و فرسوده شد. پس از این دوره و عمدتا درقالب برنامه های توسعه اقتصادی، اجتماعی وفرهنگی کشور، نوسازی شهری با رویکرد مشارکت بخش خصوصی وم ردمی مطرح گردید(شریف زادگان،ملک پور،فتحی،.(25 :1390 ازجمله طرحهایی که درسالهای قبل از انقلاب (دهه( 50و طرح و تهیه شدند طرح های تفصیلی شهری بودند که به دنبال تهیه طرح های جامع و در جهت دقیق تر کردن آنها تهیه شد؛ تاکنون توسط شهرداری و وزارت مسکن و شهرسازی تهی می شد (میره ای و کلانتری،1390، .(71

-1-1بیان مسئله

تمامی عناصر سازنده فضاهای شهری اعم از عناصر طبیعی و عناصر انسان ساخت، در طی زمان دچار تغییر و تحولاتی می شوند که این امر جزء لاینفک عناصر سازنده فضای شهری به شمار می آید و گریز از آن امکان پذیر نیست . هر کشوری که در راه توسعه گام برداشته کم و بیش مشکلات فرسودگی و ناکارآمدی فضاهای شهری را تجربه کرده است. کشورهای توسعه یافته با برنامه ریزی های مناسب با ساماندهی بافت قدیم شهری نه تنها مشکلات بافت های قدیم شهری را کاهش داده بلکه حتی موجب جذب توریست به عنوان یک منبع اقتصادی شهر درآمده اند (شماعی و پوراحمد، .(298 :1388 بخش قابل توجهی از بافت های قدیمی شهرهای کشور که غالبا هسته اولیه و اصلی این شهرها را تشکیل می دهند در یک روند شتاب آلود شهرنشینی و برنامه های توسعه شهری به بافت های فرسوده و ناکارآمد شهری دچار ش ده اند . این بافت ها که در حال حاضر حدود 20 درصد از فضاهای شهری کشور را در بر میگیرند در صورت عدم اتخاذ سیاستها و تدابیر جدی و سریع مدیریتی در بهسازی و نوسازی آنها تحقق توسعه پایدار شهری را ناممکن خواهد ساخت چرا که فرسودگی فیزیکی-کالبدی این بافت ها فرصتی برای سکونت اقشار کم درآمد روستایی و شهری که فاقد توان مالی برای سکونت در سایر محلات شهری می باشند را فراهم آورده که به تبع آن چرخه ای از فرسودگی و فقر اجتماعی-فضایی را در این محلات دامن زده است (سجادی، پورموسوی، اسکندرپور،.(12 :1390
بافت های تاریخی شهرها از جمله مسائلی است که باید با آن برخورد مستمر شود . اقدامات و برنامه های شهرسازی که از چند دهه قبل شروع شده اند، بدون توجه به ارزش های تاریخی، اجتماعی و فرهنگی بافت های تاریخی و قدیمی موجبات نابودی ارزش های سنتی را فراهم ساخته اند (عامری،تقوی، بیرانوند،.(30 :1389 از جمله سیاست های موثر و حساس توسعه شهری را میتوان برنامه های مداخله در بافت های فرسوده شهری دانست که در ابعاد مختلف اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، زیست محیطی و کالبدی قابل تجزیه و تحلیل هستند . در حالیکه شالوده و بافت کهن بسیاری از شهرهای ایران با ارزش های تاریخی، فرهنگی و اجتماعی کشور همخوانی دارند . تدوین سیاست های منسجم و جامع مداخله در این بافت ها به شدت نادیده گرفته شده است . از مهمترین راهکارها و سیاست های مداخله در بافت های کهن شهری، گذربندی و تحمیل بی مطالعه آن بر کالبد شهر است که از ایرادات اساسی وارد بر طرح های جامع و تفصیلی محسوب می گردد (پوراحمد، حبیبی، بختیاری، .(53 :1382
منطقه 11 تهران از بخش های مرکزی شهر تهران می باشد که دارای بافتی قدیمی است . بخش هایی از این منطقه به طور نسبی از کیفیت مناسب زیست شهری برخوردار نیستند . محدوده بافت های فرسوده منطقه مصوب شورای عالی شهرسازی و معماری برابر با 291 هکتار می باشد (طرح تفصیلی منطقه11 تهران،.(1385 که با توجه به مهم بودن بافت های فرسوده در منطقه 11 مطالعه و بررسی آنها در طرح تفصیلی منطقه که مهمترین طرح در زمینه نوسازی در شهرها می باشد ضروری به نظر می رسد . با توجه به اهداف و موضوع مطرح در این تحقیق، می توان سوال تحقیق را چنین بیان داشت که میزان اهمیت و مطرح شدن بافت های فرسوده و مسأله دار شهری در طرح های تفصیلی شهری بویژه در طرح تفصیلی منطقه11 تهران تا چه حد می باشد؟
-2-1پیشینه تحقیق
بهسازی و نوسازی بافت های فرسوده شهری به طور مجزا و مستقل از بناهای تاریخی به عنوان عنصر شهری زنده و پویا تا قبل از جنگ جهانی دوم هیچگاه مورد توجه کنگره های مرمت قرار نگرفته بود . اولین سمینار بین المللی که آشکارا به مرمت، بهسازی و نوسازی بافت های فرسوده شهری توجه کرد، کنگره گوبینو((1960بود. تدوین کنندگان منشور جهانی آمستردام نیز خواستار تغییرات وسیع در موازین قانونی و مقررات اجرایی مداخله در بافت های فرسوده شدند به نحوی که بتوانند در آشتی دادن فضاهای کالبدی قدیمی با فضاهای زندگی مدرن توفیق یابند . به این ترتیب بحث بهسازی و نوسازی بافت های قدیمی و فرسوده شهرها از اواسط قرن نوزده میلادی در اروپا از دیدگاهها و پیشنهادهای مرمتی پیشتازان معماری و رشته های وابسته مجزاشد . لذا منشور آتن در1931تا قطعنامه آمستردام با روندی تکاملی به تدریج از انحصار جنبه های صرف هنری خارج ش د و به همراه توجه به تک بناها به عنوان اثری منحصر به فرد به مجموعه مسائل اجتماعی- اقتصادی در بناها در بافت های تاریخی و قدیمی شهری نیز تسری یافت. در زمیته مباحث توسعه پایدار در سطح مجامع بین المللی بیش از چند دهه نمی گذرد (داوود پور ونیک نیا، .(1390 تجارب جهانی در ارتباط با نوسازی و بهسازی بافت های فرسوده را می توان در گروههای زیر تقسیم نمود -1:انگلستان با شیوه های برخورد انحصاری و خاص.-2 ایتالیا با شیوه ای بسیار متنوع با تفکرات متفاوت و گاها متضاد -3 . فرانسه که عمدتا از زمان هوسمان کشوری بدعت گذار و هیاهو برانگیز بود و نوسازی و بازسازی انتزاعی آن هیچ ارتباطی با محیط اطراف نداشته است . -4کشورهای اسکاندیناوی که عمدتا از برنامه ریزی شهری جدید استفاده کرده اند . در ایران اولین اقدام مطالعاتی درسال 1348 به سرپرستی مهندس توسلی در مورد بافت قدیم شهر یزد انجام گرفت . طرح بعدی طرح بهسازی محله های فرسوده تهران بود که درسال 1359 تهیه شد. سال1363 مجموعه طرح های روانبخشی در بافت های قدیم شهرهای ایران بواسطه وزارت مسکن و شهرسازی در چند شهر به اجرا درآمد که از آن زمان طرح های متعددی انجام گرفته است. (عامری،گودرزی وبیرانوند،.(45 :1389
بدیهی است که توجه به پیشینه و ادبیات تحقیقات انجام گرفته در راستای هر موضوع تحقیق برای هر محقق لازم و ضروری است. در پژوهش حاضر مانند هر تحقیق دیگر که طالب وفاداری به اصول روش شناختی است، مرور مطالب مرتبط از اهمیت وافر برخوردار خواهد بود . زیرا با بر رسی آثار دیگران و با در نظر گرفتن مفاهیم و روشهای بکار رفته در تحقیقات مورد نظر می توان تجارب ارزنده ای کسب کرد . اما شایان ذکر است که در ارتباط با موضوع پژوهش تحقیقات زیادی صورت نگرفته و فقط یک مقاله قابل ذکر است که در زیر مقاله مذکور معرفی شده و در سایر موارد به تحقیقات مربوط به صرف بافت فرسوده اشاره شده است:
- لطفی،پورجعفر و انصاری (1383) ، در پژوهش خود با عنوان مروری بر ناکارآمدی طرح های تفصیلی متداول در بافت ارگانیک مسکونی ؛ به مطالعه روی یک بافت ارگانیک مسکونی (محله امامزاده قاسم در شمال تهران ) پرداخته و ناکارآمدی طرح تفصیلی سنتی در چنین بافتی نشان داده اند . در مطالعه حاضر برای بافت ارگانیک یک محله قدیمی، از طریق بکارگیری آموزه های شهرگرایی نوین و معاصر شهرسازی، یک طرح پیشنهاد شده است . در این طرح، محدود کردن دسترسی های سواره، ایجاد یک محیط پیاده، مکانیابی مراکز جدید محله ای و . . .به عنوان راهکارهایی جایگزین در مواجه با این گونه بافت ها مد نظر بوده است.
ماجدی(( 1389 در پژوهش خود تحت عنوان " توسعه های شهری امروز، بافت های فرسوده آینده " به مطالعه بافتهای فرسوده در طرحهای توسعه شهری پرداخته ا ند و به نتایج زیر د ست یافته اند : به منظور جلوگیری از گسترش روز افزون بافتهای فرسوده شهری به رویکرد نوینی در تهیه و اجرای طرح های توسعه شهری نیاز می باشد و طرح های بهسازی و نوسازی بافت های فرسوده شهری بایستی در چارچوب اهداف، سیاست ها و راهبردهای این طرح ها تهیه شوند . تجربیات حاصل از تهیه و اجرای طرح های جامع و تفصیلی در دهه های گذشته، مشخص نمودن بافت های تاریخی و فرسوده با یک خط در این طرح ها و موکول نمودن تهیه طرح برای آنها در آینده بدون ارائه هر گونه ساختار و راهبرد برای آنها را می توان از جمله دلائل گسترش این گونه بافت ها قلمداد نمود.
- مؤمنی، بیک محمدی و مهدیزاده (1389) در پژوهش خود تحت عنوان تحلیلی بر طرحهای احیا و نوسازی بافت های فرسوده نمونه موردی محله جویباره اصفهان ، طرح های این محله از اصفهان را تحلیل کرده و با بیان نقاط قوت و ضعف آنها، راهکارهایی برای استفاده بهینه از این فضاها ارائه داده اند. در این پژوهش نویسندگان به نتایج زیر دست یافته اند: نوسازی پایدار بدون شناخت و توجه به ساختار اجتماعی ،فرهنگی و اقتصادی محل امکانپذیر نیست . بدون جلب مشارکت واقعی مالکان این بافت ها امکان دستیابی به بهسازی مطلوب محقق نخواهد شد.
- احدنژاد، روستایی و زنگیشه ای((1390 در پژوهش خود تحت عنوان آسیب شناسی مداخلات در بافت های فرسوده مورد مطالعه محله فیض آباد، آسیب شناسی مداخلات انجام شده در جهت نوسازی محله فیض آباد و حلقه مفقود مشارکت ساکنان در مداخلات انجام شده در جهت نوسازی بافتهای فرسوده بررسی کرده اند . نوبسندگان در این پژوهش به نتایج زیر دست یافته اند : مداخلات انجام شده به آسیب های کالبدی، تاریخی، اجتماعی و اقتصادی در محله فیض آباد منجر شده است . و باسیاست ها و راهکارهای نادرست و بدون در نظر گرفتن مشارکت ساکنان انجام گرفته نه تنها به نوسازی محله دست نیافته بلکه آسیب هایی را بر جای گذاشته است.

-3-1اهداف تحقیق

اهداف تحقیق حاضر را می توان به صورت زیر برشمرد:

1. بررسی بافت های فرسوده منطقه 11 تهران به عنوان یکی از مناطق قدیمی شهر تهران
2. بررسی طرح تفصیلی منطقه 11 تهران با تاکید بر بخش مطالعه بافت های فرسوده منطقه
3. مطالعه میزان اهمیت بافت های فرسوده منطقه 11 در طرح تفصیلی آن منطقه

-4-1فرضیه
بافتهای فرسوده منطقه 11 تهران در طرح های تفصیلی آنطور که باید مورد توجه واقع نشده اند.
- 5-1روش تحقیق

تحقیق حاضر ترکیبی از روش های توصیفی، اسنادی و تحلیلی می باشد که در این نوع پژوهش ها بیشتر به معرفی و توصیف دموضوع و مسئله پرداخته و تحلیل های در ارتباط با آن صورت می گیرد . روش جمع آوری اطلاعات در این تحقیق، کتابخانه ای اسنادی بوده و از منابع مختلف در تنظیم و جمع آوری مطالب استفاده شده است.
- 1-5-1شاخص سازی
شاخص سازی عبارت است از : متغیری برای شناخت و ارزشیابی،که فرصت یا ابزاری برای مقایسه شرایط و حساسیت ها، موقعیت ها و گرایش ها بوده، در ارتباط با اهداف و مقاصد، امکان تشخیص و پیش بینی می دهد. در این پژوهش همانند سایر پژوهش ها،شاخص هایی جهت ارزیابی و رسیدن به نتایج مطرح است . شاخص های مورد نیاز برای این پژوهش به صورت جدولی در زیر ارائه شده است.

جدول شماره :(1) شاخص های مورد نیاز در تحقیق حاضر

-2مبانی نظری

در دنیای اندیشه پردازی در مورد بافت های فرسوده شهری، دو گرایش و دیدگا ه عمده وجود دارد : کارکردگرایی و فرهنگ گرایی. در دیدگاه کارکرد گرایی اولویت با مقولات اقتصادی بوده و محتوای فرهنگی از جایگاه مناسبی برخوردار نیست . در دیدگاه فرهنگ گرایی بر عکس شرایط و ارزشهای فرهنگی عامل غالب در شکل دهی فضا تلقی می شوند . ارزش گذاری بیش از ح د بر گذشته از مشخصات بارز این تفکر است . دیدگاه کارکردگرا فضاهای کهن شهری را از دید معرفی نگریسته سپس به دگرگونی آن اعتقاد دارد. در حالیکه دیدگاه فرهنگ گرا به این فضاها به دید موزه می نگرد و از این رو امر به حفاظت می نماید(123

بافت های فرسوده شهری: بافت های فرسوده شهری به عرصه هایی از محدوده قانونی شهرها اطلاق می شود که به دلیل فرسودگی کالبدی،اجتماعی و اقتصادی آسیب پذیر بوده و از ارزش مکانی، محیطی و اقتصادی نازلی برخوردارند . مالکین این بافتها به دلیل فقر اقتصادی امکان نوسازی خود بخودی را نداشته و نیز سرمایه گذاران انگیزه ای جهت سرمایه گذاری درآنها ندارند(کلانتری،.(1384 شناسایی بافتهای فرسوده ، بررسی دلایل فرسودگی و طبقه بندی آنها موضوعاتی هستند که بنیان نظری آنها بر مبنای مقوله افت شهری مورد بررسی قرار می گیرد . افت شهری در حقیقیت تمرکز فضایی مشکلا ت محیطی،کالبدی، اقتصادی، و اجتماعی است که به صورت سطوح بالای بیکاری، فقر و آلودگی وسیع محیطی ظاهر می گردد . هرچند که کارشناسان و صاحب نظران شهری با توجه به دیدگاههای خود هریک تعاریفی متفاوتی از افت شهری را ارائه می کنند . بافتهای فرسوده دارای یکی از سه مشخصه زیر هستند -1:بلوک هایی که بیش از 50 درصد ابنیه آن ناپایدار و فرسوده باشد -2 .بلوک هایی که بیش از 50 درصد معابر آن کمتر از 6 متر باشد.-3بلوک هایی که بیش از 50 درصد ابنیه آن کمتراز 200 متر مربع باشد . (مومنی،بیک محمدی ومهدی زاده،.(55: 1389 فرسودگی یکی از مهمترین مسائل مزبور به فضای شهری است که باعث بی سازمانی، عدم تعادل، عدم تناسب و بی قوارگی آن می شود . فرسودگی به دو دسته تقسیم می شود : فرسودگی نسبی: فرسودگی است که در یکی از عناصر مهم فضای شهری یعنی کالبد یافعالیت دچار اختلال می شود . فرسودگی کامل: فرسودگی است که در آ ن هر دو عنصر فضای شهری یعنی کالبد و فعالیت دچار اختلال می شوند(حبیبی،پوراحمد ومشکینی،.(98 :1386

طرح تفصیلی: طرح تفصیلی در بند 3ماده 1 قانون تغییر نام وزارت آبادانی و مسکن به وزارت مسکن و شهرسازی و تعیین وظایف آن- مصوب-1353 تعریف شده است . براساس این تعریف، طرح تفصیلی طرحی است که براساس معیارها و ضوابط کلی طرح جامع شهر، نحوه استفاده از زمین های شهری در سطح محلات مختلف شهر و موقعیت و مساحت دقیق زمین برای هریک از آنها و وضع دقیق و تفصیلی شبکه عبور و مرور و میزان تراکم جمعیت و تراکم ساختمانی در واحدهای شهری و ا ولویت های مربوط به مناطق بهسازی و نوسازی و توسعه و حل مشکلات شهری و موقعیت کلیه عوامل مختلف شهری در آن تعیین و نقشه ها و مشخصات مربوط به مالکیت بر اساس مدارک ثبتی تهیه و تنظیم می شود . طرح های تفصیلی شامل طرح های زیر می باشند -1: طرح های بهسازی، نوسازی، بازسازی و مرمت بافت ها. -2طرح های آماده سازی توسعه جدید در شهرها . (میره ای وکلانتری،:1390 .(53 طرح های تفصیلی شامل طرحهای زیر می باشند : -1طرح هایی بهسازی، نوسازی،