بخشی از مقاله
بررسی تحولات سن ازدواج و توازن نسبت های جنسی در سنین ازدواج در ایران
چکیده
یکی از مهمترین تغییرات اجتماعی اساسی که در طول سه دهه گذشته در دنیا رخ داده تحولات مربوط به ازدواج و تشکیل خانواده است. این تغییرات شامل تحول در شکل و سن ازدواج ، نوع خانواده... و عوامل موثر بر آن است. یکی از مشخصات ویژه در این تحول افزایش سن ازدواج و کاهش فاصله سنی زن و شوهر در هنگام ازدواج است که مقاله حاضر در پی بررسی آن در ایران می باشد. با استفاده از آمارهای طرح بهداشتی و جمعیتی خانوار وزارت بهداشت و درمان متوسط سن ازدواج و فاصله سنی زن و شوهر در ایران در فاصله ۳۰ سال گذشته مورد بررسی قرار گرفت. نتایج به دست آمده نشان میدهد که اگرچه میانگین سن ازدواج در ایران افزایش یافته اما هنوز هم از بسیاری از کشورها به ویژه کشورهای عرب و اسلامی منطقه که معمولا سن ازدواج زنان و مردان در آنها پائین بوده، کمتر است. مهمترین عامل در افزایش میانگین سن ازدواج زنان در وحله اول افزایش سطح تحصیلات آنان است. اما اشتغال و استقلال اقتصادی زنان نیز میانگین سن ازدواج آنان را افزایش میدهد. متوسط فاصله سنی زن و شوهر نیز در ایران بالاتر از بیشتر کشورهای جهان و منطقه است. روند تغییرات فاصله سنی در ۳۰ سال گذشته اندک و تاثیر عواملی نظیر سطح تحصیلات زنان بر آن نیز کم بوده است. در بخش دوم مقاله عدم توازن جنسی در سنین ازدواج با استفاده از برآوردهای جمعیتی مورد بررسی قرار گرفت و تعداد افزایش یا کاهش زنان در سنین مختلف با فاصله سنی متفاوت زن و شوهر برای سال ۱۳۸۳ و ۳ دوره ۵ ساله بعدی یعنی تا سال ۱۳۹۸ محاسبه شد.
نتایج به دست آمده نشان میدهد که عدم توازن جنسی جمعیت در سالهای مورد بررسی در کل جمعیت ۱۵ تا ۴۹ سال، به تعدادی کمتر از ارقام اعلام شده و با ۵ سال فاصله سنی به نفع مردان است که با کاهش فاصله سنی به ۲ تا ۳ سال متوازن خواهد شد. عدم توازن نسبت های جنسی در سالهای آتی با کاهش فاصله سنی زنان و مردان در هنگام ازدواج، بسیار کم و در غالب گروههای سنی به نفع زنان خواهد بود.
مقدمه
یکی از مهمترین تغییرات اجتماعی اساسی که در طول سه دهه گذشته در دنیا رخ داده تحولات مربوط به ازدواج و تشکیل خانواده است. این تغییرات شامل تحول در شکل و سن ازدواج، نوع خانواده، وضعیت زوجین، طلاق و عوامل تاثیر گذار در آنها است. در بیشتر کشورهای دنیا الگوی ازدواج از شکل سنتی به مدرن تغییر کرده است. مشخصه ویژه این تحول افزایش سن ازدواج و تجرد قطعی است. اگرچه روند این تحول در کشورهای غربی و توسعه یافته سریع تر و میزان تغییرات زیادتر بوده است اما در غالب کشورهای در حال توسعه نیز این تحول مشاهده میشود. براساس آمارهای سازمان ملل از سال ۱۹۷۰ میانگین سن ازدواج زنان که در بیشتر کشورهای در حال توسعه کمتر از ۱۸ سال بوده افزایش یافته و ازدواج زود هنگام زنان که بصورت سنتی در غالب مناطق دنیا رواج داشته کاهش عمده یافته است ( سازمان ملل ۱۹۹۰ ). در تلاش برای تفسیر این تحول مطالعات فراوانی در نقاط مختلف دنیا انجام شده و تئوری های گوناگونی ارائه شده است. گود (۱۹۶۳) در تئوری نوگرائی اثر صنعتی شدن جوامع بر الگوی ازدواج آنان را بررسی میکند و از بین عوامل نوگرائی افزایش فرصت های تحصیلی، نوع اشتغال و شهرنشینی را به عنوان مهمترین عوامل تأثیرگذار بر الگوی ازدواج جوامع معرفی میکند. بکر (۱۹۸۵) و اوپنهایمر (۱۹۹۴) تحولات جمعیتی و بالا رفتن سن ازدواج به ویژه برای زنان را ناشی از افزایش نقش زنان در اقتصاد خانواده و به عبارت دیگر افزایش میزان اشتغال زنان میدانند. وان دی کا" (۱۹۸۷) تاثیر بهبود و گسترش میزان تحصیلات زنان را نیز به همراه استقلال اقتصادی
آنان به عنوان مهمترین عوامل تاثیرگذار در تحولات ازدواج مطرح میکند. لستاقی (۱۹۸۳) تغییر در نگرش و ارزش های جوانان را عامل موثر در تغییرات ازدواج می شناسد. مطالعات گوناگون در کشورهای در حال توسعه به ویژه در آسیا نشان میدهد که در وحله اول افزایش میزان تحصیلات زنان (و مردان) و پس از آن اشتغال زنان در خارج از منزل و شهرنشینی مهمترین عوامل در تحولات ازدواج به ویژه افزایش سن ازدواج و تجرد قطعی می باشند(سازمان ملل 1990 ) مطالعات مربوط به سن ازدواج در ایران نیز نشان میدهد که در فاصله ۳۰ سال گذشته سن ازدواج به ویژه برای زنان افزایش یافته است. بررسی روند تغییرات و عوامل موثر بر آن هدف این مقاله را تشکیل میدهد. علاوه بر بررسی تحولات سن ازدواج، در این مطالعه فاصله سنی زوجین در هنگام ازدواج و توازن نسبت جنسی در گروههای سنی نیز مورد بررسی قرار گرفته است.
داده ها و روشهای مورد استفاده
داده های مورد استفاده در این تحقیق آمارهای به دست آمده از طرح مطالعه بهداشتی جمعیتی خانوار سال ۱۳۷۹ وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و برآورد جمعیت ایران در سال ۱۳۸۳ مرکز آمار ایران می بشاد .
طرح مطالعات بهداشتی و جمعیتی خانوار در ۲۸ استان کشور و به تفکیک مناطق شهری و روستائی است که جمعاً ۱۱۳۹۵۷ خانوار شامل ۵۳۷۱۰۸ نفر را تحت پوشش قرار داده است و قابلیت تعمیم در سطح شهر و روستای هر استان را دارد. به دلیل تساوی نمونه های جمع آوری شده در استانها، در این مطالعه جهت برآوردهای مربوط به کل کشور از آمارهای سال ۱۳۷۵ مرکز آمار ایران برای وزن دادن به داده ها استفاده شده است. برای بررسی توازن نسبت جنسی در گروههای سنی از جمعیت برآورد شده برای سال ۱۳۸۳ مرکز آمار ایران استفاده شده است. این جمعیت با استفاده از نسبت های سنی و جنسی سال ۱۳۷۵ و طرح مطالعات بهداشتی و جمعیتی خانوار و روشهای مرسوم تعدیل سازی سنی " و میانگیری (اسپراگ) ابتدا به گروههای سن و جنسی و سپس به سنین منفرد تفکیک شده و در محاسبات مورد استفاده قرار گرفته است. برای به دست آوردن متوسط های مربوط به سن ازدواج و فاصله سنی زن و شوهر از برآورد کننده میانگین" استفاده شده است زیرا به دلیل وسعت نمونه و وجود داده های پراکنده به ویژه در گروه سنی ۱۰ تا ۱۴ سال ، استفاده از برآورد کننده میانگین بهتر از میانگین است به همین دلیل برخی از متوسط ها اندکی با میانگین های وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکی اختلاف دارد.
نتایج
• بخش اول تحولات سن ازدواج و عوامل مو ثر بر آن
الف : میانگین سن ازدواج و روند تغییرات آن
آمارهای منتشره از سوی سازمان ملل نشان میدهد که در دهه ۱۹۹۰ در غالب نقاط دنیا میانگین سن ازدواج زنان بیشتر از ۲۰ سال و در بعضی کشورها بیشتر از ۳۰ سال بوده است (جدول ۱). این آمار که سن ازدواج را با کمک روش های غیر مستقیم و با بررسی تعداد مجردین در گروههای سنی محاسبه کرده بالا بودن سن ازدواج مردان و زنان را در بسیاری از کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه نشان میدهد بالاترین سن ازدواج در دنیا مربوط به سوئد (۳۱/۸ برای زنان و ۳۴ برای مردان ) و پس از آن آلمان میباشد. در سایر کشورهای پیشرفته نیز سن ازدواج زنان بطور متوسط بالاتر از ۲۵ سال و برای مردان بیشتر از ۲۷ سال است. در این کشورها فاصله سنی زن و شوهر نیز کمتر از بقیه کشورها و تقریبا بین ۲ تا ۳ سال میباشد. در بین کشورهای کمتر توسعه یافته غیر از برخی از کشورهای افریقائی مانند نیجر، موزامبیک واوگاندا، بنگلادش (۱۸/۱ سال ) کمترین سن ازدواج و بالاترین فاصله سنی (۶/۸ سال) را داراست. نکته مهم آن که در بین کشورهای عرب و مسلمان نظیر مصر، عربستان سعودی، کویت، امارات عربی، ترکیه و حتی پاکستان، ایران در سال ۱۳۷۵ و بر اساس آمار سرشماری کمترین متوسط سن ازدواج برای زنان و مردان را داشته است. در بین این کشورها کویت با متوسط سن ازدواج ۲۵/۱ و ۲۹/۶ برای زنان و مردان بالاترین میانگین سن ازدواج را دارد. فاصله سنی زن و شوهر در این کشورها بطور متوسط بین ۲/۵ تا ۶ سال متغیر است. بطور کلی امارها نشان میدهد که در کشورهای
توسعه یافته سن ازدواج به ویژه برای زنان بالاتر از کشورهای در حال توسعه بوده و فاصله سنی زن و شوهر نیز کمتر است.
محاسبه متوسط سن ازدواج به روش مستقیم و با استفاده از داده های طرح بهداشتی و جمعیتی خانوار به ویژه برای زنان بسیار کمتر از برآورد سازمان ملل و برابر ۱۷/۵ و ۲۳ سال برای زنان و مردان است این میزان در مناطق شهری اندکی بیشتر از مناطق روستائی است (جدول ۲).
میانه سنی زنان نیز تقریباً برابر ۱۷ سال میباشد. لازم به ذکر است که آمارهای مورد استفاده در محاسبه میانگین سن ازدواج برای زنان ۱۰ تا ۴۹ سال بوده است. در هر حالی بنظر میرسد سن ازدواج زنان در ایران اگرچه افزایش یافته اما هنوز هم نسبت به بسیاری از ممالک از جمله کشورهای منطقه پائین است.
بررسی روند سن ازدواج در ایران نشان میدهد که متوسط سن ازدواج زنان در فاصله ۳۰ سال گذشته افزایش داشته و از ۱۴ سال به بیش از ۱۹ سال رسیده است. غیر از ۲ دوره ۵ ساله ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۴ یعنی سالهای اول انقلاب اسلامی که میانگین سن ازدواج زنان تقریبآثابت مانده در بقیه دوره ها بطور مداوم افزایش دارد (جدول 3)
اما میانگین سن ازدواج مردان درفاصله ۲۰ سال اول این دوره ها تغییر زیادی را نشان نمیدهد. و افزایش سن ازدواج مردان عمدتاً مربوط به دهه ۱۳۷۰ می باشد. در این فاصله سن ازدواج مردان از ۲۲ سال به بیش از ۲۴ سال رسیده است (نمودار ۱)
در رابطه با تفاوت های منطقه ای روند افزایش سن زنان و مردان شهری و روستائی مشابه و با اختلاف حدود یکسال سن ازدواج زنان و مردان روستائی پائین تر از شهری هاست.
ب: عوامل موثر بر سن ازدواج یکی از مهمترین عوامل موثر در سن ازدواج افزایش میزان تحصیلات است که در تمام کشورهای دنیا رابطه مثبتی را با سن ازدواج به ویژه برای زنان نشان میدهد. در ایران نیز بالا رفتن سطح تحصیلات
زنان موثرترین عامل ثر افزایش آستین ازدواج پوداث است. اختلاف ليين ازدواج زنان بیسواد با
تحصیلکرده های دانشگاه بیش از ۸ سال أست 5 در این زمینه تفاوت چندانی بین مناطق شهری روستائی وجود ندارد (جدول ۴). با توجه به هماهنگی مرسوم بین تحصیلات زن و شوهر سن ازدواج مردانی که با زنان تحصیلکرده ازدواج کرده اند نیز بسیار بالاتر از مردانی است که با زنان بیسواد ازدواج میکنند (نمودار۲).
اشتغال زنان عامل دیگری در افزایش سن ازدواج زنان به ویژه در مناطق شهری است. متوسط سن ازدواج زنان شاغل در کل کشور بطور متوسط یکسال و در شهرها نزدیک به ۲/۵ سال بیشتر از زنان خانه دار است و نشان میدهد که استقلال اقتصادی زنان در ایران نیز مانند سایر نقاط دنیا عامل افزایش سن ازدواج و تجرد قطعی زنان است. اما در مناطق
