بخشی از مقاله
بررسی نقش آلودگی بصری بر کیفیت فضای شهری (سرزندگی شهری) « نمونه موردی: باغ شهر تاریخی مراغه
چکیده
امروزه فضاهای شهری تحت تاثیر ناهمگونی های بصری، چهره ای ناخوشایند و نامطلوب یافته اند که هیچ گونه جذابیت و زیبایی در آن ها وجود ندارد. این پژوهش در راستای بررسی آلودگی بصری و تاثیرات آن بر کیفیت فضای شهری (سرزندگی شهری) شکل گرفته است. بررسی های مقدماتی و مطالعات نظری به ساختن فرضیه ای با مضمون زیر انجامید:
- 1 بین آلودگی، ناهمگونی و اغتشاشات بصری فضای شهری و سرزندگی شهری ارتباط وجود دارد؛
-2 ارتقای کیفیت، زیبایی بصری و هویت بخشی فضاهای عمومی موجب افزایش سرزندگی شهری می شود.
سپس در چارچوب فرآیند طرح مبانی نظری، مفاهیم سیما و منظرشهری، زیباسازی و هنر شهری، ابعاد آلودگی بصری(رنگ، نور، دیداری، نمادی)؛ کیفیت و سرزندگی شهری تبیین و با ایجاد روابط علی و معلولی، مدل تحلیلی پژوهش تدوین و در ادامه نمونه موردی (باغ شهر تاریخی مراغه)1 بررسی و محدوده مورد مطالعه انتخاب گردید. پس از طرح پرسشنامه جهت بررسی اهداف، فرضیات و سوالات پژوهش و تجزیه و تحلیل آن، نتایج حاکی از وجود رابطه بین آلودگی بصری و سرزندگی شهری و همچنین اثبات فرضیات تحقیق داشت و پس از جمع بندی نهایی مدل تحلیلی سرزندگی بر اساس مولفه های آسایش بصری تدوین و پیشنهادات تحقیق در سه سطح خرد، میانه و کلان به صورت طرح اهداف، راهبرد و سیاست جهت ساماندهی آلودگی بصری و ارتقای کیفیت زیبایی شناسانه محیط و هم چنین ارتقاء سرزندگی، مطرح گردید. پ
1-مقدمه
-بیان مسئله
انسان ها در دنیای امروزی با آلودگی های مهمی سوای محیط زیست مواجه اند که از نمونه ی بارز آن آلودگی بصری در ابعاد مختلف در شهرها است که به عنوان زخمی بر چهره شهر تاثیری به مراتب بیشتر و عمیق تر بر شهروندان و فضاهای شهری داشته که ماحصل آن بی هویتی و بروز نابسامانی های لجام گسیخته در شهرها بوده است و به این دلیل که مطالعه دقیقی جهت بررسی تاثیر آلودگی بصری صورت نگرفته، تصور می شود در مقایسه با سایر آلودگی ها عواقب کمتری دارند.
انبوهی از فضاهای دل مرده، سرد و بی روح در شهرهای ما مشاهده می شود که به دور از هر گونه زیبایی و مطلوبیت هیچ گونه معنا، مفهوم و عملکردی را القاء نمی کنند، همان طور که در ارزیابی نشریه اکونومیست2 در زمینه شاخص شهرهای سرزنده3 در سال2012 میلادی تهران به عنوان پایتخت ایران http://www.eeconomist.com/132) ام در میان 140 شهر جهان) در جایگاه چندان جالبی قرار ندارد .(www.Eeconomist.com) به عبارتی آن قدر در تعریف ساختار سیمای شهری و فضاهای عمومی آن اشتباه وجود دارد که نابسامانی بصری موجود در فضای شهری تبدیل به مسأله ای عادی شدهو شهروندان صرفاً به دلیل رفع نیازی ضروری و روزمره خود در این فضاها حاضر می شوند و تصور می شود که این ها بخشی از زندگی شهری است و »آسایش بصری، ارتقاء کیفیت محیط، زیباسازی و سرزندگی فضای شهری، نشاط و رضایت مندی شهروندان« به عنوان حلقه گم شده بین شهروندان و فضاهای شهری، به چشم می آید و اغلب در برنامه ریزی ها به آن کم توجهی می شود و باید در برنامه ریزی و طراحی شهری به عنوان یکی از اهداف و راهبردهای مهم مورد توجه قرار گیرد.
2 – 1 اهمیت و ضرورت تحقیق
»ایجادآرامش، تلطیف فضا و کاهش آلودگی و ساماندهی گرافیک شهری و هنر بصری« و مصون ماندن شهروندان از مضرات روانی اغتشاشات بصری در محیط زندگی، از مهم ترین عوامل سازنده کیفیت مطلوب در زندگی انسان است. بنابراین ساماندهی سیمای ناهمگون و آلوده شهرها از طریق برنامه ریزی، قانون گذاری و مشارکت همه جانبه در امر زیباسازی سیمای بصری شهری و خلق سرزندگی به جهت آرامش حاصل از وجود محیط شهری مناسب، اهمیت روز افزونی یافته است، به نحوی که زیبایی و سرزندگی شهری به طور قابل ملاحظه ای در این فضاها قابل احساس باشد و تمام رده های سنی و جنسی اجتماعی بتوانند با احساس تعلق و امنیت و آرامش در این فضاها حضور داشته باشند.
3 – 1 اهداف تحقیق
-1 ساماندهی فضاهای عمومی شهری با تاکید برکاهش آلودگی بصری و رفع اغتشاشات بصری جهت افزایش مطلوبیت، جذابیت و رضایت مندی و بررسی راهکارهای موثر در خلق فضاهای سرزنده شهری؛
-2 ارتقا کیفیت زیبایی شناسانه شهری - شامل کیفیت بصری، ایمنی، شرایط زیست محیطی و عملکردی- ؛
– 3 توجه به هنر شهری و اصل مردم واری در طراحی فضاهای جذاب، زیبا و بانشاط شهری.
4 – 1 سوالات تحقیق
بر اساس اهداف، سوالات زیر در چارچوب پژوهش حاضر مطرح شده اند:
– 1 آیا آلودگی بصری دلیل نبود جذابیت و سرزندگی در فضاهای شهری است؟
- 2 آیا می توان با ساماندهی آلودگی بصری و ارتقاء کیفیت محیط، سرزندگی را افزایش داد؟
-3 با چه راهکارهای عملی می توان آلودگی و اغتشاشات بصری در سیمای شهرها را ساماندهی کرد؟
5 – 1 پیشینه پژوهش
در زمینه تبیین ارتقاء زیبایی، کیفیت فضای شهری و موضوع سرزندگی صاحب نظران بسیاری به 2 موضوع پرداخته اند. جیکوبز در کتاب »مرگ و زندگی شهرهای بزرگ آمریکا(1961) «، با تاکید بر جنبه ی اجتماعی خیابان، پیاده رو و پارک ها؛ معیارهای خلق تنوع و جذابیت که منجر به سرزندگی فضای شهری می گردد را بیان نمود. لینچ در»تئوری شکل شهر(1376) «، با بررسی سرزندگی شهری در سطح کلان، معتقد بود که سرزندگی به همراه 5 عامل معنی، تناسب، دسترسی، نظارت و اختیار، کارایی و عدالت؛ محورهای عملکردی شکل خوب شهر هستند. کالن در کتاب »گزیده منظر شهر(1377) «، با بررسی اثرات زیبا شناختی و جذابیت بصری فضای شهری و تجربه حسی شهر(دید، مکان و محتوا)، ناهمگونی(آلودگی) بصری در سیمای کف، دیواره و خیابان؛ هنر یکپارچگی بخشی بصری و ساختاری (هویت بخشی) به مجموعه مکانهای شکل دهنده محیط شهر را مورد توجه قرار داده و سرمایه گذاری اجتماعی مردم و حس تملک نسبت به فضا را، معیارزنده بودن فضای شهری و درک سرزندگی می دانست. داندیس در کتاب »مبادی سواد بصری(1380) «، به بیان تاثیرگرافیک و هنر شهری و زیبایی شناسی، کنتراست، هارمونی و تعادل در فضای شهری و درک معنا و پیام بصری محیط توسط شهروندان (سواد بصری) پرداخته است. کامیلوسیته در کتاب »ساخت شهر بر اساس مبانی هنری(1385) «، محدودیت هنری فضای شهری مدرن، مغشوش، کسل کننده و عوامل موثر بر کیفیت و غنای بصری فضاهای شهری را بررسی کرده است. کارمونا در کتاب »مکان های عمومی و فضاهای شهری(1385) «، ابعاد بصری، زیبایی شناسی، ادراکی، اجتماعی، عملکردی طراحی مکان عمومی را بررسی کرده است.با آشی هارا در کتاب »زیبا شناسی منظر شهر(1391) «، بر جایگاه انسان و ارزش انسانی در مناظر شهری تأکید و قلمرو فضای معماری، ترکیب بندی منظر شهر، جلوه ی فضاهای به یاد ماندنی و عناصر زیبا
6 – 1 روش تحقیق
تحقیق طی 7 مرحله: پرسش آغازین، مطالعات اکتشافی، طرح نظری تحقیق، ساخت مدل تحلیلی، مشاهده، تحلیل اطلاعات، نتیجه گیری؛ صورت گرفته است (کیوی و کامپنهود، 1386، .(20 – 10
پژوهش حاضر دارای »هدف کاربردی« بوده و روش دست یابی به مدل تحلیلی پژوهش، قیاس منطقی می باشد. داده ها نیز از نوع کمی است که ارزیابی کیفی بر آن ها انجام گرفته است، روش پژوهش نیز »موردی و میدانی« بوده و بر اساس خصوصیات جزء »تحقیقات همبستگی« محسوب می شود. مبنای مشاهده شامل فوکوس گروپ، مشاهده مستقیم (نقشه برداری رفتاری و عکس برداری) و مشاهده غیرمستقیم (پرسشنامه) بوده و تعداد نمونه آماری طبق فرمول کوکران250 4 برآورد گردید که متشکل از دو گروه کارشناسان (روش نمونه گیری سیستماتیک) و شهروندان (روش نمونه گیری تصادفی در دسترس) است.
روایی صوری و محتوایی پرسشنامه توسط اساتید برجسته تایید و ضریب آلفای کرونباخ0. 853 5 3 محاسبه گردید که پایایی آن در سطح بسیار خوب است. پس از استخراج اطلاعات از طریق نرم افزار 6SPSS، به منظور تعیین وضعیت توزیع داده ها از آزمون »کولموگروف اسمیرنوف7«، به منظور تعیین وضعیت میانگین متغیرها از»آزمون T تک نمونه ای« و »آزمون T مستقل8«، برای مقایسه میانگین و رتبهی متغیرها از»آزمون فریدمن9«، بررسی رابطه متغیرهای مستقل و متغیرهای وابسته از روش »آنالیز واریانس10« استفاده شده است.
7 – 1 تعیین محدوده مورد مطالعه
جهت انتخاب محدوده های مشکل دار که بیشترین میزان آلودگی بصری و در عین حال زیبایی، جذابیت، خوانایی و سرزندگی در سطح پایین در آن فضاها مشهود است، پس از تعیین 425 نقطه مختصاتی (فضاهای عمومی) در نقشه های آماری مرکز آمار و امتیازدهی شدت آلودگی، بیش از 1700 کد اطلاعاتی تکمیل و بر مبنای خروجی نقشه های 11GIS آلوده ترین فضای شهری مراغه مشخص گردید
که بر این اساس خیابان بهشتی و خواجه نصیر در مرکز شهر در مجاورت خیابان جدید جام جم، به عنوان فضای شهری با آلودگی بصری بسیار زیاد مشخص که در بافت تاریخی مراغه واقع شده - که اکثرا در حال تخریب و نابودی هستند- ، که با وجود مراکز فعالیتی و تجاری، حجم عظیمی از اغتشاشات بصری در بدنه، کف دارای فضاهای پیاده نامناسب با انواع حصار، الحاقات، جوی های رو باز، تبلیغات شهری لجام گسیخته، روشنایی نامناسب، عدم وجود نورپردازی، مبلمان شهری نازیبا و ناکارآمد، نبود تناسب رنگی مشخص و در یک کلام یک محیط شهری سرد و دل مرده فاقد فضای مناسب تعامل که اکثر شهروندان به دلیل رفع نیاز ضروری خود وقت بیشتری در آن سپری می کنند؛ قابل مشاهده است.
محدوده مورد مطالعه (انتخابی) ماخذ: نگارندگان
- 2 مبانی نظری
1 – 2 سیما و منظر شهری12
سیمای شهر به زعم »کوین لینچ« قسمتی از شهر است که به دیده می آید و به ذهن سپرده می شود و سبب شادی خاطر می گردد و عوامل اصلی سازنده آن راه، گره، محله، لبه و نشانه است (کوین لینچ، .(121 :1383
منظر شهری، »هنر یکپارچگی بخشی بصری و ساختاری به مجموعهی ساختمان ها، خیابان ها و مکان هایی که محیط شهر را می سازند و هنر چگونگی برقراری ارتباط بین اجزای مختلف سازنده ی کالبد شهر)«گوردن کالن، .(24 :1961
2 – 2 آلودگی بصری
»تنوع لجام گسیخته و ناهماهنگ رنگ، فرم، نور و جنس و انباشت عناصر بصری نا همگون، نازیبا، غیر جذاب و انسان ساخت در فضای شهری، که مسئله ی زیبایی شناسی است و اثرات سوء آن توانایی فرد برای لذت بردن از مناظر را کاهش داده و یا مشاهده آن را مختل می کند« (نگارندگان، (1392؛ که در ابعاد مختلف قابل تقسیم است:
- آلودگی دیداری13، آشفتگی و آلودگی دیداری در فضای عمومی شهری قابل تجربه، بیشتر در ظرف مکان (خیابان و میدان) -که زمینه اصلی تجربه بصری شهر و شکلگیری تصویرذهنی آن است- و بیشتر به صورت کالبدی در قالب مبلمان شهری، احجام و عناصر و الحاقات نازیبا، حصارها و جداول، پیادهرو، کف سازی و جداره ها، سبک معماری، نمای ساخت و سازها، تبلیغات محیطی و شهری، فضاهای رها شده
و مخروبه، آثار و ابنیه هنری، تاریخی، مذهبی و تجاری در حال تخریب و....
- آلودگی نور14 که با عباراتی چون Light Pollution, Luminous Pollution مترادف است، بیانگر اثرات
منفی نورپردازی ناصحیح، استفاده نادرست از منابع نوری و عدم تناسب بین سیستم نورپردازی و مکان می باشد(جهانشاه پاکزاد،.(26 :1390 بارزترین نشانه ی آن استفاده نادرست از منابع نوری در فضای شهری و عدم سازگاری با عملکرد فضا، فقدان روشنایی محیطی، اغتشاش در نورپردازی به دلیل نبود راهنمای مناسب نورپردازی و عدم رعایت اصول روشنایی است (نگارندگان، .(1392
- آلودگی رنگ15، رنگ از عناصرتاثیرگذار در بروز آلودگی و ناهمگونی بصری که سیما و منظر شهری را تبدیل به یک بوم رنگ بی هویت کرده و نقش مهمی در افزایش احساسات و عواطف، تقویت زیبایی و اثرگذاری محیطی دارد و عاملی است برای تعریف فضا، تقویت خوانایی، حس وحدت، هویت و خلق حس مکان (لشچینسکی، 1387، .(172 بنابراین آلودگی رنگ عبارتند از: »چشم انداز بصری نامطلوب که ناشی از کاربرد ناهمگون رنگ و ادراک و احساس انسان از رنگ محیط می شود و موجب ناخشنودی و بروز تاثیرات بصری ناخوشایند بر سیما و منظر شهری گردد.«
- آلودگی نمادی16، نمادها، بناهای تاریخی، قدیمی و به طور کلی نشانه های شهری از عوامل مهم شناخت شهر هستند. تصویری واضح، نیکو و مشخص از محیط، به شخص نوعی احساس آرامش و امنیت میدهد و تصویری دقیق از شهر در ذهن خلق می کند که اگر جنبه بصری آن تقویت شود بر معنی آن افزوده شده است(لینچ، .(23 :1376 آلودگی نمادی عبارتند از »هر گونه اختلالی که در هر یک از دو عنصر مفهوم و درک آن مفهوم پیش آید و دریافت پیام، داشتن تصویری روشن از محیط و شناخت آن را با مشکل مواجه کند«؛ همچون وجود اطلاعات مبهم، پرشمار، غیر قابل درک و یا نامربوط با مکان و...
3 – 2 کیفیت
به تعبیر گلکار برای وصف درجه کمال اشیاء و پدیده ها به کار برده می شود، که حاصل فرم (کیفیت های صوری یا فرمال)؛ عملکرد (کیفیت عملکردی) و معنا (کیفیت معنایی) است(کوروش گلکار، 1386، .(66
4 – 2 فعالیت
سرزندگی، پویایی و جذابیت فضای شهری در مقابل ملال انگیزی آن بازتاب نوع فعالیتی است که در فضا صورت می گیرد. یان گهل، فعالیتها را به 3 دسته تقسیم نموده است:17 فعالیت های ضروری (اجباری)، انتخابی (تفریحی) و اجتماعی. در یک شهر خوب، نه تنها فعالیتهای ضروری در شرایط مناسب انجام می گیرند، بلکه بسیاری از فعالیت های تفریحی و اجتماعی مورد علاقه مردم صورت می گیرد و شهر، فضاهای با کیفیت، وسوسه انگیز و جذاب ارائه می دهد .(Gehl, 2004: 5)
5 – 2 سرزندگی18
دکتر گلکار، سرزندگی را معادل Livability” ،”liveliness مطرح که حصول آن را در گرو کیفیات مطلوب طراحی شهری هم چون خوانایی، رنگ تعلق، همه شمولی، انعطاف پذیری، شخصیت بصری، آموزندگی، کیفیت عرصه همگانی، هم سازی با طبیعت، حس زمان، انرژی، آسایش اقلیمی، نفوذپذیری و حرکت، غنای حسی، ایمنی و امنیت، اختلاط کاربری و فرم، کارایی و پاکیزگی محیطی؛ که در کنار سرزندگی، »کیفیت کلی طراحی شهری« را شکل می دهند(کوروش گلکار، 1386، .(69
6 – 2 فضای شهری سرزنده19
با توجه به تعاریف کیفیت، فعالیت و سرزندگی یک »فضای شهری سرزنده« عبارت از: »فضایی که در آن حضور قابل توجهی از افراد و تنوع آنها (به لحاظ سن و جنس) در گستره زمانی وسیع (شب و روز) که فعالیت آنها عمدتا به شکل انتخابی یا اجتماعی بوده و دارای دو رویه است که یک رویه آن به بینش و فرهنگ مردم و به ادراک آن ها وابسته است و دیگری به کیفیت، زیبایی فضاهای شهری و معماری مربوط می شود که با هم ارتباط متقابل دارند.«
7 – 2 هنر-گرافیک- شهری20
رهآورد مجموعهای از ارتباطات و فرآیند تصویری است که نظام مندی نمودهای بصری عناصر دیده شونده، کیفیت شکلگیری در محیط و ایجاد تناسب بین آن ها را با درنظر گرفتن اصول زیبایی شناسی و کاربردی ارائه میکند (باآشی هارا، 1391، .(69 اهداف گرافیک شهری عبارتند از: - هویت مداری، تشخص بخشی و خوانایی فضای شهری؛ - ایجاد آرامش و تلطیف فضا، کاهش شدت آسیب های روانی ناشی از آلودگی بصری؛ - ارتقاء فرهنگ بصری، تجسمی و ایجاد هماهنگی با آثار هنری و مبلمان شهری، - توسعهی آثار هنری شهری و تجسمی در طراحی و اجرا با کیفیت ماندگار در شهر، منطبق بر اصول علمی؛ - ساماندهی رنگ و نور، مبلمان شهری، گرافیک، رفتار بصری، تاسیسات عمومی و... در محیط شهری جهت تناسب با عناصر شهری و فضای عمومی(.(www.Urban-Graphics.co.uk
»باب جارویس« در مقاله »محیط شهری به عنوان هنر بصری« سنتهای تفکر هنر بصری شهر را شامل: سنت زیبایی شناسی بصری، سنت اجتماعی و سنت ایجاد مکان شهری که از تلفیق سنت زیبایی شناسی و اجتماعی به وجود آمده، که رهنمودهای هنر ایجاد مکان شهری را؛ هویت21، کیفیت فضای عمومی22، سهولت حرکت23، خوانایی24، سازگاری25، تنوع26، کیفیات بصری و تجارب زیبایی شناختی27؛
می داند(.(Matthew Carmona, 2003: 17
- 3 تجزیه و تحلیل
1 – 3 برداشت مستقیم
با توجه به وضع موجود، آلودگی و ناهمگونی بصری فضاهای شهری محدوده مورد مطالعه در ابعاد (دیداری، رنگ، نور، نمادی) در قالب تصاویر و تحلیل کالبدی ارائه شده است.
شکل 1، 2، 3، : 4 بخشی از ابعاد آلودگی بصری در محدوده مورد مطالعه ماخذ: نگارندگان
2 – 3 برداشت غیرمستقیم
با توجه به موضوع پژوهش، طرح پرسشنامه بر مبنای معیارهای مطرح شده در مبانی نظری صورت گرفته است، جدول 2 نشان دهنده ویژگی های توصیفی (فراوانی، درصد) گروه نمونه است:
6
در طرح سوال »اهمیت زیبایی، آرامش، جذابیت، نشاط و سرزندگی محیط شهری و فضاهای عمومی برای شهروندان% 37.60 « بسیار زیاد، %39.60 زیاد، %20. 80 تاحدودی، %1.60 کم و %0.40 نیز در حد بسیار کم اعلام کرده اند (نمودار.(1 در سوال »تاثیر اغتشاشات و آلودگی بصری بر میزان حضور در محدوده مورد مطالعه%12 « بسیار زیاد،%44. 80 زیاد، %36 تاحدودی و در نهایت %7.2 افراد اذعان نموده اند که آلودگی بصری تاثیر کم و بسیار کم در حضور آنان داشته است (نمودار.(2
