بخشی از مقاله
بررسی گلیم شیریکی پیچ سیرجان
چکیده:
زیراندازها از جمله گلیم،مظهر تبلور عینی هنر هر کشور است و از جهات گوناگون از اهمیت و ارزش والایی برخوردار است. استان کرمان یکی از با سابقه ترین مناطق گلیم بافی در ایران به شمار میرود،که صرف نظر از عشایر و روستاییان، بسیاری از زنان و دختران شهرنشین نیز به این کار مشغولند. گلیم )شیریکیپیچ((یا )سوزنی(( یکی از شاخص ترین دستبافته های عشایر و روستاییان استان کرمان محسوب میشود که سابقه ای چند صد ساله در سنت های بافندگی عشایر کرمان، بخصوص افشارها و بچاقچی ها ریشه دوانده است.هدف مقاله حاضر بررسی تاریخچه گلیم شیرکی پیچ از گذشته تا کنون، رنگ های مورد استفاده، نقوش و طرح های موجود ، دلایل و انگیزه های گلیم بافی در دوران جدید و بررسی اقتصادی بودن هنر گلیم بافی می باشد. روش تحقیق این مقاله برمبنای مطالعات کتابخانه اسنادی ،مشاهده و مصاحبه با بافندگان و مسولان گلیم بافی این شهرستان می باشد. برخورداری از تنوع قومی با فرهنگهای بافندگی مختلف و وجود مواد اولیه بومی همواره بستری مناسب جهت رشد و احیای این هنر در این استان پدید آورده است. مهمترین عوامل در شکل گیری و رشد هنر گلیم شیریکی پیچ عبارتند از :کیفیت برتر بافته ها،ذوق هنری و توان بالای بافنده ها،اصالت در طرح و نقش،تنوع طرحها،کاربرد مواد اولیه مرغوب،کاربرد رنگهای گیاهی و موقعیت جغرافیایی منطقه. همچنین یافته ها نشان می دهد که گلیم که به عنوان یک صنعت پردرآمد میباشد، می تواند روش پر درآمدی هم برای کشور و هم برای شهرستان سیرجان باشد که این نیاز به معرفی آن به سرتا سر دنیا و همت سازمان میراث فرهنگی را می طلبد.
کلمات کلیدی:شیریکی پیچ،گلیم،سیرجان
مقدمه:
باورها،اعتقادات و آداب و رسوم هر قوم وملتی را میتوان از میان قصه ها،اسطوره ها،بناهای تاریخی،آثار باستانی ،آثار به جا مانده از تمدن های پیشین آن قوم و بلاخره صنایع دستی مردم آن دیار،بیرون کشید.در این میان آنچه قابلیت دوام چندین هزار ساله داشته،همچون بناها،اشیای مفرغی و سفالینه ها به دست ما رسیده و آنچه در اثر عوامل جوی همچون رطوبت وخاک آسیب پذیرتر بوده،دیری نپاییده که در میان تلی از خاک مدفون شده است. در طول تاریخ ،انسان برای حفظ خود در برابر تغییرات اقلیمی و فصلی از بافتن پارچه برای البسه،زیراندار،انواع پوشش انسانی و حیوانی و حتی برای زینت ناگزیر بوده است(فقیری زاده،.(1388فرهنگ اصیل گلیم بافی ،درحقیقت پاسخی است به نیاز های اولیه روستاییان و کوچندگان که در جست وجوی دستیابی به چادرهای خشک ،خیمه های مفروش و وسایل خواب گرم تر بوده اند.طی قرنها،زنان از گلیم به عنوان وسیله ای استفاده می کردند که از طریق طرحها و نقش مایه ها احساسات خود را در مورد عشق،مرگ و ترس بیان کنند،چرا که زنان در حال بافتن گلیم و مردان در شکار یا جنگ بودند.بنابراین روشن است که گلیم ها معنای نهفته ی منحصر به فرد ،ارزش عقلانی فطری و پیام هنری و حسی خود را دارد.
باتوجه به مدارک و شواهدی که از قدمت چندین هزار ساله بافندگی در ایران حکایت میکند،این بافته ها و نقوش آنها سالیان سال است که در مسیری مشخص و معین وفناناپذیر از نسلی به نسل دیگر و سینه به سینه منتقل شده است(دادور و مومنیان،.(1385
تولیدات نساجی در خلال هزاران سال از ساده ترین روش های بافندگی (در هم بافتن الیاف گیاهی و حیوانی تا بافندگی به وسیله دستگاههای پیچیده کامپیوتری)پیشرفت کرده است(فقیری زاده،.(1388از آنجا که بافتن گلیم کمتراز فرشبافی به مهارت نیاز دارد،دارای قدمتی کهن تر از قالی است.پس میتوان گفت که نقوش گلیم بسیار اصیل تر و قدیمی تر است(دادور و مومنیان ،.(1385در گذشته گلیم تنها مصرف خانگی داشت و در راستای برآوردن نیازمندی های روزمره مردم به کار گرفته میشدوصرفا جنبه کاربردی داشت،در حالیکه امروزه از جنبه زیبایی نقش ورنگ بیشتر به آن نگاه میشود و همچون تابلویی زیبا،تزئینگر دکوراسیون داخلی خانه ها شده است(شادقزوینی،.(1389صنعت بافت،در طول زمان،از یک نیاز روزمره به تولیدات ظریف و تجملی رسیده که امروزه انواع بافت صرفا برای زیبایی یا به عنوان مظهر هویت گروهی و قومی به کار برده می شود(فقیری زاده،.(1388طرح ونقش گلیم شیریکی پیچ نیز به عنوان یکی از دستبافته های اصیل عشایری کرمان طی سالهای اخیر تغییرات زیادی را پشت سر گذاشته است.این هنر که گمان میرود میراث عشایر کرمان از سرزمین اجدادیشان باشد امروزه با تاثیر پذیری از هنرهای بومی منطقه کرمان بخصوص فرش افشاری باف و شال بافی طیف متنوعی از طرح ها و نقش مایه های اصیل و وارداتی را در خود جای داده است.بدیهی است شناسایی و طبقه بندی این طرح ها علاوه بر شفاف سازی روند این تغییرات عاملی جهت ثبت و ضبط این طرحها و برنامه ریزی جهت نوآوری های پیش رو برمبنای اصالت ها خواهد بود(خالقی،.(1391 ظرفیت بالای هنری و کاربردی این گلیم طی چند دهه گذشته تولید کنندگان بسیاری را به سمت قطب های اصلی تولید این محصول(سیرجان و بافت)سوق داده است،به طوری که امروزه تولیدات این منطقه سهم عمده ای از مصارف داخلی و خارجی را به خود اختصاص داده است.بررسی تولیدات این منطقه گویای آن است که طی سالهای گذشته همپا با ازدیاد تقاضا،روند سنتی تولید این دستبافته ها دستخوش تغییرات زیادی شده است،که تنوع طلبی در طرح ونقش های مورد کاربرد از مهمترین آن می باشد.طرح ونقش این دستبافته ها آمیزه ای از طرح های اصیل گلیم بافی عشایر کرمان و طرح های برگرفته از سنت های نقش اندازی قالی بافی افشاری کرمان به شمار میرود که در چند سال گذشته به جهت همه گیری گلیم بافی از فرش بافی به این هنر ورود پیدا کرده است(خالقی،.(1391بنابراین هدف مقاله حاضر بررسی تاریخچه گلیم شیرکی پیچ از گذشته تا کنون ، رنگ های مورد استفاده، نقوش و طرح های موجود ، دلایل و انگیزه های گلیم بافی در دوران جدید و بررسی اقتصادی بودن هنر گلیم بافی می باشد. .
تعریف گلیم:
در لغت نامه دهخدا به پوشش معروفی که از موی بز و گوسفند بافته می شود، گلیم اطلاق شده است.این پوشش ،در اغلب نقاط جهان و بیشتر زبان ها به کیلیم یا گلیم معروف است(فقیری زاده،.(1388
بررسی تاریخچه گلیم از دیرباز تا کنون
گلیم از جمله ی قدیمی ترین زیر انداز هایی است که توسط بشر ابداع شده و مورد استفاده قرار گرفته است(فقیری زاده،.(1388برطبق نتایج تحقیق مورخان ،هنر گلیم بافی از اولین صنایع دستی بوده که قدمت آن به 3000 سال پیش از میلاد می رسد.قدمت این هنر زودتر از هنر قالی بافی تعیین شده است.انسان های اولیه برای بافتن پارچه از الیاف ظریف ، و برای بافتن گلیم ازالیاف ضخیم تر استفاده می کردند،با مرور زمان و باایجاد تغییر و تحول در روش بافت پارچه ،دیگر دست بافت ها نیز،دچار تحول گردید.بامطالعه و بررسی وسایل بافندگی که از شهر بهشهر بدست آمده،تاریخ بافت گلیم را متعلق به6000 سال قبل از میلاد مشخص کرده اند.آثاری که در تپه ی سیلک کاشان به دست آمده (متعلق به 4700 سال پیش ) همگی بیانگر قدمت دیرینه ی این هنر است. پروفسور آرتورپوپ،درمورد تاریخچه ی جهانی گلیم اظهار نظر جالبی کرده است؛وی معتقد است ؛اولین فرش، از نی گیاهان ظاهری باتلاق های سفلای بین النهرین تهیه شده بود،که از نظر شکل شبیه به حصیر بوده است. درایران، گلیم بافی از عمده ترین فعالیت های عشایر دشت مغان ، اهر و مشکین شهر است و تقریبا در تمام روستاهای کشورمان به ویژه در آذربایجان شرقی و غربی ،سیستان بلوچستان ،کرمان ،فارس،کرمانشاه،ایلام،کردستان،کهکیلویه و بویراحمد یافت می شود(فقیری زاده،.(1388
گلیم ایران:
یکی از هنرهای دستی و بومی مناطق مختلف ایران،گلیم بافی است که گرچه دارای روش بافت یکسانی است،ولی وجه تسمیه آنها در تنوع نقشهای به کار رفته است(شادقزوینی،.(1389 بافت گلیم عمدتا صنعتی دستی بوده که توسط مردم روستاها و ایلات و عشایر در بیشتر مناطق ایران بافته می شده است.این بافت بیشتر از پشم تشکیل شده است(فقیری زاده،:.(1388گلیم های ایرانی بخاطرسادگی دربافت و طرح ،چندان مورد توجه اروپاییان و آمریکاییان قرار نمی گرفت؛ اما کنجکاوی و اشتیاق جمعی کوچک از جمع آورندگان و فروشندگان آگاه غربی،راه ورود گلیم های ایرانی را در دهه های 1950 و1960میلادی به مغرب زمین باز کرد؛ اما همچنان تعداد محدودی از گلیم ها در نمایشگاه های هنری و بومی در معرض نمایش قرار می گرفت . به تدریج ،کیفیت قوی
،و طرح و رنگ گلیم های قشقایی و لری که مربوط به جنوب و جنوب غربی ایران بود،موجب گردید که بسیاری از هنرمندان، گلیم را برای تزیین و دیوارآویزهای بزرگ به کار گیرند.این علاقه، رو به فزونی گذاشت و باعث شد که در طول 20سال اخیر،انواع گوناگونی از گلیم های ایرانی وارد کشورهای غربی گردد. تحولات گوناگون شصت و چند سال اخیر در سرزمین هایی که گلیم بافی در آنجا رواج دارد، آثار مطلوبی بر تولید سنتی این نوع دست باف گذاشته است، که بیشتر در گلیم های جدید دیده می شود،که بنا بر تقاضای خریداران غربی بافته می شود(فقیری زاده،:.(1388 در سالهای اخیر ،انگیزه های بافت گلیم تغییر بسیار کرده است.گلیم هایی که برای فروش به سیاحت گران و جهانگردان و یا مصارف عمومی دربازار بین المللی بافته می شود،به طور کلی جایگزین نمونه های سنتی تولید شده است . درروستاها و مناطق عشایری گلیم های جدیدی با انگیزه های تجاری می توان یافت که با کیفیت وقیمت های مختلف بافته شده اند(همان،.(17
دلایل و انگیزه های بافت گلیم در دوران جدید:
الف)بعضی از گلیم ها هنوز توسط چادرنشینان و روستاییان برای مصارف محلی بافته می شوند، و علی رغم استفاده از رنگ های شیمیایی و ترکیب مواد خام غیر متداول ، همچنان انعکاسی از تاریخچه قبیله ای و خانوادگی انها در آن مشاهده می شوند.
ب)برخی دیگر به منظور سودآوری تجاری و بنابر تقاضای مصرف کنندگان غربی با تقلیدی از طرح ها و سبک های سنتی بافته می شوند.این ها سه دسته ارزان،معمولی،گران دارند، و بیشترین بخش بازار در دست همین گروه است.
ج)سومین گروه یعنی گلیم های آنتیک جدیداست که بهترین کیفیت را دارد،و قیمت بالای آن بخاطر رنگ های ثابت آن است که از ویژگی های این گلیم می باشد وعلت آن استفاده از رنگ های طبیعی توسط بافندگان آنهاست.
درحال حاضر گلیم وسیله ای است که به عنوان زیر انداز و پرده در چادرهای عشایری و خانه های شهرنشینان استفاده می شود.دیگر دست بافت هایی که از گلیم بدست می آید، عبارتند از : سجاده ، خورجین، جوال ، جل ،پشتی ، سفره ی آرد و ...
با تغییر و تحول در بافت گلیم ، بافت های تزیینی نیز در گلیم پدید آمده، این بافت ها شامل گلیم های حجم دار، رومبلی ، رو کوسنی و ... می باشند.
تقسیم بندی گلیم:
گلیم از نظر ابعاد و اندازه در سایز های متفاوت بافته می شود. سایز های متداول ازکوچکترین سایز 20*20 سانتی متر تا بزرگترین سایز800*600
-1گلیم معمولی:
این نوع گلیم،مانند قالی دارای ابعاد عادی است؛اما نوع بزرگ آن با مساحت بیشتر از 12متر برای مفروش نمودن مکان هایی چون مسجد ها و تکیه ها و چادرها بافته می شود.
-2گلیم چه:
این نوع گلیم که به عنوان تودری و یا پاگرد از آن استفاده می شود،حداکثر دارای ابعادی معادل 1.80*1.10 متر است و از لحاظ جنس و تار وپود:
الف)پنبه ای است؛یعنی تار و پود آن از نخ پنبه ای فراهم آمده است ومعمولا اندازه و لای نخ این نوع گلیم مانند نخ زیلو می باشد.
ب)پنبه پشمی است؛یعنی نخ تار (چله ها)این گلیم پنبه ای ،ونوع پودآن،پشمی است.
ج)پشم در پشم ؛یعنی، تار و پود این نوع گلیم از نخ پشم است.
د) ابریشمی :یعنی نخ پود آن که به ندرت و به صورت هنری و زینتی بافته می شود،ابریشمی است؛
و از لحاظ استفاده درمکانهای خاص چون گلیم مسجد (که با نخ محکمتر و بافتی مرغوب به شکل کناره با عرض80 صدم تا1.100 متر و طول دلخواه بافته می شود.)جنس نخ تار و پود آن پنبه ای است و حاشیه آن به رنگ سفید چرک و رنگ زمینه ی حاشیه های آن معمولا آبی رنگ می باشد.در این نوع گلیم همانند زیلو به ویژه در حاشیه های آن معمولا با خط نسخ مطلبی نوشته می شود و این نوشته ها اغلب حاوی مطالب زیر است:.1 نام واقف .2 ذکر اندازه و تعداد رج شماره گلیم.3 نام محل استفاده از آن .4 تاریخ وقف .5 سایر تذکرات و یاد آوری ها مانند عدم نقل آن به جای دیگر ،التماس دعا و.... (فقیری زاده،.(1388
گلیم معمولی از لحاظ یک رو و دو رو بودن
الف)گلیم یک رو؛این نوع گلیم یک رو بافته می شود و مورد استفاده قرار می گیرد.
ب) گلیم دورو؛نوعی دیگر از گلیم است که از دو طرف بافته می شود و مورد استفاده قرار می گیرد
محل بافت گلیم:همان گونه که از نام گلیم ها پیداست ،این گلیم ها درمناطق خاصی از کشور (مناطق عشایری)بافته می شوند. وبنام همان مکان های بافت مشهورند و عبارتند از :
الف)گلیم قشقایی؛ بافت این نوع گلیم در بین عشایر و ایلات قشقایی معمول است،و دارای رنگ های زیبا،شاد،ونقوش متنوع و خطوط هندسی است.
ب)گلیم بلوچ ؛این نوع گلیم بیشتر در شمال و مرکز خراسان بافته می شود و رنگ آن تیره،نقش محرمات وراه راه است.
پ)گلیم سیرجان:که بیشتر با نام شیریکی پیچ یا سوزنی معروف است.
ت)گلیم کردستان ؛نقش این گلیم اغلب لچک و ترنج دار و نقش مایه های آن انواع گل می باشد.
د)گلیم ارسباران ؛بافت این گلیم بسیار مرغوب بوده و ورنی هم جزواین نوع می باشد(فقیری زاده،.(1388
سیرجان:
شهری تاریخی در جنوب غربی استان کرمان و مرکز شهرستان سیرجان است. این شهر در 960 کیلومتری تهران و 175 کیلومتری کرمان قرار دارد و با توجه به قرارگرفتن در تقاطع YPERLINK "http://fa.wikipedia.org/wiki/%DB%8C%D8%B2%D8%AF" محورهای مواص?ت? یزد-بندرعباس و کرمان -شیراز از دیرباز مورد توجه بوده است. قدیمی ترین سند تاریخی درباره سیرجان این نوشته ابن اثیر است: "گشتاسب یکی از پادشاهان قدیم ایران بود و دین سلیمان را داشت، دین زرتشت را پذیرفت و در کوهستانی که تمبور نام داشت جای گرفت و در حالت تقیه به عبادت مشغول شد". به عقیده استاد باستانی پاریزی، کوه تمبور همان است که در مشرق سیرجان و حدود چهار گنبد قرار گرفته و به همین نام مشهور است. شهرستان سیرجان با جمعیتی نزدیک به 300000نفر،در گذشته های دورتر کرسی ولایت کرمان،و مهمترین مرکز دادوستد قالی های افشاری باف به حساب می آمده است(خالقی،.(1391
سوغات سیرجان:
گلیم قالی شیرکی بافت سیرجان مسقطی، لواشک، پسته، قوتو(قاووت)، نان کلیسیرو و آش اماچ
شیرینیهای خانگی از جمله باقلوا، کماج سهن و دیگر شیرینیهای سنتی می باشد.
بازار ها: بازارهای سیرجان شامل یک بازار تاریخی وبزرگ و تعدادی بازار جدید ساز است .سیرجان شهری است که بیشتر ماهیت تجاری و صنعتی و اقتصادی دارد
گلیم شیریکی پیچ:
گلیم »شیریکی پیچ« یا »سوزنی« یکی از شاخص ترین دستبافتههای عشایر و روستائیان استان کرمان محسوب میشود که با سابقهای چند صد ساله در سنتهای بافندگی عشایر کرمان به خصوص افشارها و بچاقچیها ریشه دوانده است(خالقی،.(1391از سالیان سال در بین ایلات عشایر در این شهرستان بافته می شده است و هم اکنون بجز ایلات عشایروروستاییان و تعدادی از خانم های ساکن شهر نیزبه این نوع دستبافته روی آورده اند.
شیریکی پیچ نامی است که بافندگان عشایر و روستایی کرمان بر نوعی از گلیم گذاشتهاند، نام شیریکی پیچ به قولی از شریکی پیچیدن دو تار با هم و به نقل قول دیگری از شریکی کار کردن دو یا چند بافنده باهم برروی آن گذاشته شده است. بافت آن نیز به اندازه بافت قالی زمان میبرد.
در مورد تاریخچه این گلیم اطلاعات زیادی در دست نیست.دکترپرهام((شیرکی بافی))را جزءبافته های پیچ باف ایل عرب مقیم فارس می داند،و می نویسد((گروهی از عرب های یکجانشین در سرچهان و مردم فارسی زبان همین ناحیه دست اندر کار شیرکی بافی هستند که طرح و نقش اغلب آنها شبکه سرتاسری از لوزی های رنگارنگ است که گهگاه به همان طرح و نقش گره های ایلات عرب بافته میشود)).برخی منابع نیز ((شیرکی))را در گروه پلاس های عشایر کرمانی جای داده اند.((شیرکی نام یک محل یا قبیله نیست،این نام در طبقه بندی پلاس های غرب کرمان به کار میرود که کار قبایل مختلفی است.بخشی از عشایر غرب کرمان شامل قبایل ترک،لر و عرب ایل خمسه دست اندر کار شیرکی بافی هستند.منزلگاه این مردمان قسمت های شرقی فارس،بین آباده داراب است ولی بسیاری ار آنها به قسمت های شرقی کرمان و میناب نیز سفر میکنند(خالقی،.(1391به هر تقدیر گلیم پیچ بافهای عشایری کرمان سابقه ای دیرینه داردو باتوجه به آنکه بافندگان اصلی آن عشایر این منطقه هستند قدمت آن به شروع زندگی عشایری-ورود ایل افشار و بچاقچی به کرمان مقارن با دوره صفویه و افشاریه در این منطقه مرتبط است و چه بسا که این دستبافته ها میراث نیاکان آنها از دشتهای آسیای میانه باشد(خالقی،.(1391در بافت این نوع از گلیم،از گره فرش استفاده می شود
و نقش های آن گاهی اوقات به وسیله ی پرزها دیده می شود،و در بعضی اوقات نیز طرح ها با گره روی گلیم بافته می شود. شیریکی پیچ ظاهری شبیه قالی دارد وهمانند قالی با گره بافته می شود و برخلاف دیگر انواع گلیم که پود باعث تکمیل و نمایند نقوش می شود و در این جا پود تنها نقش اتصال تارها را برعهده دارد و همیشه درپشت گوشت (پرز) گلیم مخفی است و قابل رویت نمی باشد.و گره این گلیم نیز بر دو نوع است:
-1گره متن : با این گره نخ رنگی از روی دو تار می گذردو سپس به پشت برگردانده می شود از زیر رشته اصلی رویی عبور و ایجاد گره می کند.
