بخشی از مقاله

تأثیر اقلیم بر معماری بومی و پایدار


چکیده:

با توجه به مسائل و مشکلاتی که در حال حاضر در بخش مسکن و شهرسازی و مصرف انرژی وجود دارد و شناخت ویژگی های معماری هر منطقه و تأثیرات اقلیمی و مطالعات منطقه ای می تواند طراحی مناسب و بهینه در اختیار ما قرار دهد تا شاهد جدایی بین معماری بومی و معماری امروز نباشیم ، اما در جریان معماری به اصطلاح مدرن یا معماری پایدار که امروزه در علوم معماری و شهرسازی جریان یافته باعث از دست رفتن گوهر ناب معماری ایران ، معماری اسلامی نباشیم.

هدف از این مقاله بررسی تأثیرات اقلیم در طراحی بر اساس رویکرد بوم گرایی (معماری بومی) و معماری پایدار می باشد که مشخصات اقلیمی مناطق مختلف نقش به سزایی در شکل گیری شهرها و ترکیب معماری مناطق تأثیر گذاشته و بیانگر فرهنگ مردم آن شهر است.موضوع معماری پایدار (توسعه پایدار) ازمباحثی است که اخیراً در علوم معماری و شهرسازی مطرح شده است که در واقع زیر مجموعه طراحی پایدار است ، یکی از جریان های مهم معاصر است که عکس العملی منطقی در برابر مشکلات عصر صنعت به شمار می رود، در این تحقیق به روش کتابخانه اقلیم و تآثیر اقلیم در معماری بومی و پایدار را مورد بررسی قرار دادیم، آنچه که از اهمیت ویژه ای برخوردار است شناخت اصل پایداری به عنوان اصل مسلم معماری است با نگاه به گذشته در می یابیم که اصل پایداری ریشه در معماری بومی هر مرز و بوم دارد و نتیجه این تحقیق نشان میدهد اصول طراحی محلی و سنتی بر اساس نیازهای ساکنین در هر منطقه و معماری پایدار در طراحی ساختمان های امروزی ، محله ای و شهری می تواند همسو و هماهنگ با یکدیگر عمل کنند.

کلمات کلیدی : اقلیم ، معماری بومی ، معماری پایدار


مقدمه :

با توجه به عنوان این مقاله می بایست مفهوم اقلیم در دو نوع معماری مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد ، لذا ابتدا شناخت این گونه از معماری ها لازم به نظر میرسد و به همین خاطر برای فهم بیشتر موضوع ارائه تعاریفی واضح از معماری بومی و معماری پایدار با استناد به گفتار بزرگان و اندیشمندانی که در این زمینه مطالعه و تحقیق داشته اند ، راه را برای مقایسه و سنجش مفهوم اقلیم در این دو عرصه از معماری هموار میگردد.

بنا بر تعریفی که پاول الیورا1 از معماری بومی دارد، معماری بومی آن گونه از معماری است که از درون جوامع رشد میکند و طی زمان خود را با شرایط اجتماعی ، اقلیمی و فناوری سازگار می سازد و تکامل می یابد و با ارزش ها ، اقتصاد و شیوه های زندگی فرهنگ هایی که مولد آنها هستند سازگار می باشد و یا به طور خلاصه معماری بومی ، معماری مردم و معماری توسط مردم و نه برای مردم است . (نورمحمدی، (1388 در این تعریف یکی از شاخصه های اصلی معماری بومی که مشارکت مردم در ساخت این گونه از معماری ، قابل ملاحظه است و هم چنین به ارزش ها و همسازی آن به طبعِ طبیعت است . در جایی دیگر راپاپورات2 نیز اینگونه معماری بومی را تعریف میکند : » این نوع مسکن (بومی) تجلی آنی ارزش های در حال تغییر و نیز تصویر خانه و جهان بینی و شیوه زندگی است و حاصل مجموعه ای از موقعیت هاست« و در مقابل معماری پایدار ، ریشه های اصلی نهضت حفظ محیط زیست معماری پایدار به قرن 19 برمی گردد. جان راسکین ، ویلیام موریس ، ریچارد تبالی را میتوان از پیشگامان معماری پایدار نامید . راسکین در کتاب » هفت چراغ معماری « خود خاطر نشان می سازد جهت دستیابی به رشد و پیشرفت می تواند نظر هارمونیک در طبیعت را الگو قرار داد. تبالی نیز از معماران خواسته است که قدر نظم و زیبایی طبیعت را پاس دارند و ویلیام موریس بازگشت به فضای سبز حومه شهر و خودکفایی و احیاء صنایع محلی را در دستور کار خود و معماران قرار می دهد. (فیضی و همکارانش، (1386


تعریف اقلیم

در لغت نامه دهخدا اقلیم به معنی خمیدگی؛ انحنا و انحراف اصطلاحاًو به معنی تمایل و انحراف ناحیه ای از زمین نسبت به آفتاب توضیح داده شده است، در فرهنگ عمید نیز اقلیم کلمه ایست یونانی به معنی مملکت، کشور، ناحیه و قطعه ای است از عالم که از لحاظ آب و هوا و سایر اوضاع و احوال طبیعی از منطقه و قطعه دیگر جدا شده باشد، پیشینیان کلیه خشکی های عالم را به هفت قسمت تقسیم نموده و هر قسمت را اقلیم نامیده اند ؟کلمه شهر در زبان فارسی همان اقلیم را می رساند و اصطلاحاتی مانند هفت شهر و هفت اقلیم در ادبیات ما

متاثر از طبقه بندی اقلیمی یونانیها می باشد.(نصیری، (1392 در مورد تقسیم بندی اقلیمی نقاط مختلف جهان روش های گوناگونی پیشنهاد شده است ، اولین کتاب در ارتباط با آب و هواشناسی حدود چهار قرن پیش از میلاد مسیح به نام هواها ، آب ها ، مکان ها توسط هیپوکرات نوشته شده است. در قرن دوم بعد از میلاد بطلیموس بر اساس تفاوت حرارت سرزمین های شناخته شده را به هفت اقلیم دسته بندی کرد. نظریه پردازانی که سطح زمین را بر اساس دما و بارش تقسیم کرده اند (صدیق ، (1391
معماری بومی

بومی معنا و لغت عامیانه در بوم شناختی است، این لغت از ریشه لاتین Vernaculusمشتق می شود و به لحاظ سبک کلمه بومی به معنای منطقه ای وناحیه ای می باشد ؟برای اولین بار در سال 1381در انگلستان استفاده شد بعدا متناوبا دنبال شدو در سال 1191
میلادی کاربرد وسیع تری یافت؟

اولین باری که نامی بر این پدیده معماری نهاده شد کلمه» خودجوش« بود، به ابداع جوزپه پاگانو ؟او در تحلیلی از این واژه چنین می نویسد » خودجوش « معماری معنی تصادفی بودن آن نیست، بلکه طبیعی بودن آن است و هرگونه گزینش درنهایت سختگیری به عمل می آید، این برخاسته از ضرورت های معین است ؟ضرورتهایی که تنها حامل جنبه های مادی وعملکردی نیستند (فلامکی، (1384

پدیده معماری بومی به عنوان مقوله ای در زیبایی شناسی و عرفان،در خلوص اندیشه و احترام به طبیعت ، موضوعی بسیار با اهمیت می باشد؟ بدین منظور، بوم حوزه وسیعی از خصوصیات فرهنگی، اقلیمی، هنری، ادبی، فنی و ؟؟؟ یک جامعه انسانی را در بر میگیرد ؟با توجه به معنایی که از واژه بوم ذکر شد میتوان به وضوح رابطه مستقیم بوم را با دو واژه فرهنگ، طبیعت و سرشت (فطرت) مشاهده نمود ؟موضوع نگهداری زیست بوم و راههایی برای هماهنگی با محیط پیرامون، مراقبت همزمان در نوسازی و بهسازی، مفهوم جدیدی از معماری پایدار را در سالهای1391 تاکنون مطرح کرده است ؟پایداری علی رغم شعائر مبنایی اش که فراگیر است و مسئله حفظ زمین را هدف قرار می دهد، برای دستیابی به راه کارهای واقع بینانه و قابل اجرا از یک سو و حمایت از گوناگونی که در نفس طبیعت موجود است از سوی دیگر، رویکردهای محلی را توصیه می کند و در واقع شعار "جهانی فکر کنید ، اما منطقه ای عمل نمایید " را مورد توجه قرار می دهد.

بنابراین ساختمان هایی پایدار با محیط زیست هستند که در آن ها از ایده های معمارانه و مفاهیم با ارزش در طراحی نیز استفاده شده باشد. در این صورت هماهنگی مناسبی نیز بین این طرح ها و محیط طبیعی پیرامون آن به وجود می آید و از شرایط بومی و اکولوژیکی محیط نیز بهره فراوان گرفته می شود. هرچه کیفیت عوامل مداخله گر در طراحی اعم از ایده و تفکر، عملکرد، توجه به شرایط محیطی و زیستی، سنت و فرهنگ بومی، کیفیت مصالح مورد استفاده، فناوری ساخت بیشتر شود، ساختمان از کیفیتی بالاتر برخوردار خواهد بود.( صابرنژاد ،(1383 ریشه های تاریخی توجه به معماری بومی را میتوان در قرن 18 میلادی یافت .در این زمان، با استعمار کشورهای آفریقا و اقیانوسیه بوسیله اروپائیان تغییراتی در هنر و ادبیات دنیای غرب به وقوع پیوست( Yasemin and .(Necdet1990, P.307

نیمه دوم قرن 18 مطالعات علمی و خاصتری در مورد نحوه زندگی، فرهنگ و هنر و معماری جوامع استعمار شده صورت گرفت . لیکن این تحقیقات و بررسیها بلافاصله اثر خود را بر روی حرفه معماری و آموزش معماران ظاهر نکرد و این امر تا اوایل سالهای 1960 اثر بارز و خیلی آشکار از خود بروز نداد.(صادق پی ، (1391 در شیوه معماری گذشته اقلیم و طبیعت و همچنین مصالح بومی که به سیمای شهریتاﱢثیر می گذاشت اما هم اکنون شاهد این هستیم که تمام این دستاورد ها به فراموشی سپرده شده است و در سه دهه اخیر به دلیل خلل های مختلف نتوانسته ایم معماری گذشته را بازیابیم. عمده مصالح به کار رفته در بناهای قدیمی ایران ، قابل تجدید و میتوان گفت بومی بوده اند . آجرها ، خشت ها قابلیت استفاده مجدد داشته و چوبها قابلیت برگشت به چرخه طبیعی داشت ، از مواد سمی کمتر استفاده شده و مصالح از دوام بسیار خوبی برخوردار بوده است ، اما امروزه مصالح بکار رفته به ندرت قابل بازیافت بوده و مصالح سمی و مضر در آن بسیار دیده می شود. مصالح ساختمانی گاه دارای اثرات مخربی به محیط زیست بوده و در کل بی توجهی به طبیعت چشم گیر است. (مینوئی، .(1391 تعریف معماری بومی از دید نظریه پردازان معروفی مثل راپاپورت1 که معماری بومی را به جای تسلط بر طبیعت،سعی در ایجاد تعادل با آن را دارد و این عامل را عامل برتری آن بر معماری های صاحب سبک در زمینه آنچه که به بررسی روابط میان محیط ساخته شده انسان و طبیعت می گردد، می داند.(راپاپورت،(1368 ، یک امر کلی که تقریباً در رابطه با کلیه ساختارهای بومی ایران صدق می کند ، همگونی آنها و محیط مسکونی با عوامل اقلیمی است. این مطلب را در سواحل دریای خزر، کرانه خلیج فارس و دریای عمان، دامنه قلل مرتفع و حاشیه کویر مرکزی می توان به وضوح مشاهده نمود. بافت شهری ، فرم بنا، و نوع مصالح در معماری بومی در تطبیق کامل با شرایط اقلیمی می باشد و همچنین عواملی که بر شرایط اقلیمی یک منطقه تأثیر می گذارد شامل زاویه تابش خورشید، عرض جغرافیایی یعنی دور یا نزدیکی از خط استوا ، شدت جریان و جهت بادهای فصلی ، وجود آب ، رطوبت و گیاه در منطقه و بالاخره ارتفاع از سطح دریا و ناهمواریهای سطح زمین است.(زارعی ، (1387، ایران همچون بسیاری دیگر از کشورهای اسلامی ، تغییرات عمیقی را از سیستم سنتی به سیستم معاصر یا همان سیستم مدرن و غربی شاهد بوده است . روند این تغییرات از ابتدای قرن بیستم آغاز . تا سال 1979 که انقلاب اسلامی ایران به وقوع پیوست ، ادامه داشت. پس از انقلاب اسلامی سال 1979 روند مدرنیزه شدن و غربگرایی که در تمامی ابعاد فرهنگی ، اتماعی ، اقتصادی ،سیاسی و غیره انجام شده بود متوقف گردید.((Vaziritabar,1990 .و اما اقلیم در معماری بومی ، اقلیم تا آنجا که با آسایش انسان رابطه برقرار میکند نتیجه عواملی همچون تابش آفتاب – دمای هوا- رطوبت هوا- وزش باد و میزان بارندگی است. اقلیم و معماری بومی رابطه ای تنگاتنگ با هم دارند و با توجه به معضلات زیست محیطی (رشد فزاینده گازهای گلخانه ای ، گرم شدن زمین و ...) که امروزه گریبانگیر جامعه بشریت است،


در این شرایط استفاده از مصالح بومی متناسب با شرایط اقلیمی و کاهش میزان مصرف انرژی با استفاده از روش های سنتی جهت پایداری محیط زیست ، مناسب به نظر می رسد.

معماری بومی اکنون حوزه ای است که بر بوم و بر ، طایفه و فرهنگ مردمی و عامیانه ، معماری روستایی و سنتی دلالت دارد. امروزه معماری بومی به عنوان ظرف و میراثی از گذشتگان تلقی می شود ، میراث مردمانی که آموزش معماری ندیده بودند و به آفرینش معماری میپرداختند از راه بکاربردن عناصر معماری ساختمان خاص برخی از شیوه های زندگی مردم را به عنوان برخی اندیشه های رایج در فضای زندگی جمعی در آثار خود متظاهر می کردند که آنان را به مکان یا به زیستگاهشان تعلق می بخشید و به تولید یگانگی میان خود آنان یا به زیستگاهشان می انجامید ، پترو بلوچی معمار بومی را این گونه تعریف می نماید: "هنر بومی ، هنری است که توسط تعداد اندکی از افراد متخصص و با برنامه تدوین شده ساخته نشده است بلکه در ادامه فعالیت تمامی مرمان دارای تجربه( میراث) پیشینه تجربه توسط افراد عادی شکل گرفته است.

حسن فتحی معماری که آثارش در مصر در همنوایی معماری با سنت و فرهنگ مردم زبانزد است در کتاب "ساختمان سازی با مردم"

بیان می دارد که " ملتی که معماری خاص خود را بنیان نهاده است.خطوط و فرمهای دلخواه خویش را که به سان زبان ،عادات و رسوم محلی اش ویژگی خاص دارد نمایان کرده است . وی همچنین ضمن تأکید بر انطباق و وابستگی فرم به فرهنگ به ویژگی های بستری که فرم در آن جاری می شود اشاره می کن " تا پیش از فروپاشی مرزهای فرهنگی که در قرن نوزدهم اتفاق افتاد ، فرم ها و عناصر ویژه معماری بومی در تمامی جهان دیده می شود ساختمانهای هر ناحیه ، با توجه به اقلیم و شرایط محیطی تصور مردم با خواسته های محیط بود.(قناد، پژوهشگر) ، موضوع اقلیم و معماری بومی یکی از موضوعات بسیار جالب در مطالعات مربوط به نقش عوامل آب و واییه بر مسکن و کلاً فضای زندگی است. اثر عوامل آب و هوایی بر شکل گیری محیط مسکونی از دیرباز معمول بوده است و معماران از گذشته های دور نقش و تأثیر این عوامل را میدانسته اند و در ساخت خانه ها بدان توجه داشته اند.

یکی از زمینه های مهم مصرف انرژی در هر کشوری ساختمانها و مساکن میباشد. به طوری که 30 تا 35 درصد از کل انرژی مصرفی هر کشوری به امر سرمایش و گرمایش خانه ها اختصاص دارد. امروزه مصرف زیاد انرژیهای فسیلی مشکلات فراوانی را مخصوصاً در مورد آلودگی محیط زیست به همراه دارد . بنابر این جستجوی راهحلهای گوناگون برای کاهش مصرف انرژیهای فسیلی باید در رأس برنامههای کشورها قرار گیرد. یکی از موارد مهم صرفه جوئی در مصرف انرژی ، کاهش مصرف آن در ساختمانها میباشد، بطوری که در صورت توجه به عناصر اقلیمی در ساختمانها ، متناسب با اقلیم مناطق مختلف مقدار زیادی از مصرف انرژی کاسته خواهد شد. مهمترین عناصر اقلیمی موثر در شهرها تابش ، ساعت آفتابی ، دما و باد شناخته شده که چیدمان خانه ها و از این عوامل پیروی میکنند.

معماری پایدار

فعل "Sustain"از سال 1221میلادی در زبان انگلیسی بکار گرفته شده و از ریشه لاتین " " Subو " " tenereبه معنی نگهداشتن و یا نگهداری کردن گرفته شده است ؟معانی و اشکال دیگری از واژه " "Sustainطی قرن ها وجود داشته لیکن تنها در این چند دهه ی اخیر است که واژه "پایداری "با معنای کنونی آن یعنی آنچه که می تواند در آینده تداوم یابد کاربرد پیدا کرده است. (بحرینی ، (1380 متداول ترین تعریف پایداری تعریفی است که کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه((WCED ارائه کرده است. این کمیسیون توسعه پایدار را به صورتتوسعه ای که احتیاجات نسل حاضر را بدون لطمه زدن به توانایی نسلهای آتی در تأمین فرد بر آورده می نماید

تعریف کرده است. بر مبنای این تعریف قبل از اینکه هر جامعه ای بتواند به پایداری برسد باید عدالت بین نسلها را تأمین کند. توسعه اجتماعی و اقتصادی باید به گونه ای تحقق پذیرد که در هر زمان که بر نسلهای آینده هزینه ای تحمیل شود و اثرات فعالیتهای را به حداقل رساند. زمانی که فعالیتهای حیاتی و ضروری فعلی هزین هایی را به آیندگان تحمیل نماید ( مثلاً حفاری کانیهای غیر قابل تجدید) خسارت وارده بطور کامل باید جبران گردد (کسمایی ، (1372 نظریه توسعه پایدار و در پی آن معماری پایدار از بحث برانگیزترین موضوعات معماری معاصر است. در واقع معماری پایداری امری فراگیر بوده و مانند گرایش های قبل به سبک معماری منجر نمیشود. با وجودی که دغدغه اصلی آن مربوط به مسأله محیط زیست است ، اما از تمامی گرایش های پیش که به مسأله تقلیل استفاده از مصالح و انرژی توجه کرده اند ، بهره می گیرد. می توان گفت طراحی پایدار نوعی از معماری است که از حداکثر استعدادهای محیطی برای آسایش مصرف کنندگان سود می جوید و ابزارها و راهکارهای هوشمندانه ای را در این راه به کار میگیرد و شرایط نامطلوب حاصل از ساخت و ساز را به حداقل سوق می دهد. با توجه به اینکه بهره گیری از پتانسیل های طبیعی در جهت تأمین نیازهایی از قبیل گرما ، سرما و تهویه مطبوع برای ایجاد شرایط آسایش انسان در فضاهای مسکونی مهم ترین اصل معماری پایدار محسوب می شود ، در نتیجه ساختمان ها از مرحله طراحی و نحوه استقرار می بایست به شرایط و موقعیت طبیعی به خوبی ، پاسخ مساعد دهند (رمضانی ، (1389 در حال حاضر توافق گسترده ای مبنی بر وجود مشکل های بزرگی برای زندگی بشر آینده بر روی زمین وجود دارد (چپ من، (1384 این موضوع در دو سطح ملی و بین المللی مورد توجه سیاستمداران، مشاوران و طراحان قرار گرفته است. به نظر میرسد که میزان منابع مصرفی انسانها به دلیل بی توجهی و روند رو به رشد استفاده از منابع و جمعیت به سطحی از ناپایداری رسیده است. در کشورهای در حال توسعه نیز به طور فزاینده ای دسترسی به منابع و مدیریت غلط آن جهان را به سوی ناپایداری و از بین رفتن منابع زمین می کشاند. در این راستا مک این تاش مفهومی ساده را برای پایداری مطرح میکند. از نظر او پایداری به معناری زندگی با یکدیگر در میان منابع طبیعت است. انسانها باید مشرف منابع و تولید فاضلاب و زباله را کاهش داده و به این اطمینان برسند که هر کسی میتواند به طور شایسته ای زندگی کرده و به طور عادلانه ای به منابع دسترسی داشته باشد.(Plessis ،. (2002

برانت لند در کمیسون جهانی محیط و توسعه پایداری را توسعه ای معرفی میکند که نیازهای امروزی را بدون از دست دادن توانایی پاسخگویی به نیازها آینده ممکن می سازد. الکین و مک لارن در کتاب باززنده سازی شهر چهار اصل را برای توسعه پایدار شهری پیشنهاد می کنند شامل آینده نگری ، محیط زیست ، عدالت و مشارکت. با توجه به این چهار اصل مردم جهان بایستی از امکان استفاده منابع بطور یکسان و زندگی مطابق با

در متن اصلی مقاله به هم ریختگی وجود ندارد. برای مطالعه بیشتر مقاله آن را خریداری کنید