مقاله تحلیلی بر موانع اخلاق مندی و اخلاق مداری در فضای سایبری

بخشی از مقاله

تحلیلی بر موانع اخلاق مندی و اخلاق مداری در فضای سایبری

چکیده بدیهیست آنچه که از اخلاق در فضای مجازی درک می شود مطابق تعاریف مفاهیم اخلاقی در دنیای حقیقی است. یعنی رعایت مصالح انسانی و

توجه به خط قرمزهای موجود در دنیای حقیقی. از این رو معیارهای اخلاقی در دنیای مجازی نمی تواند از معیارهای آن در دنیای حقیقی چندان متفاوت باشد چراکه اگر رعایت حقوق دیگران را یک سجیه اخلاقی تلقی کنیم به صراحت میتوان گفت که توجه به این معیار در رفتار انسان ها در فضای سایبر نیز قابل اهمیت است. اما آنچه در واقعیت دنیای امروز از فعالیت در فضای سایبری مشاهده می شود بیانگر وجود موانع مهم و جدی در میسر رعایت ارزش های اخلاقی در این فضاست.

این پژوهش با هدف مروری بر اصول اخلاقی در فضای سایبر به بررسی مهمترین موانع موجود بر سر راه اخلاقمندی و اخلاق مداری در این فضا با استفاده از روش مروری-کتابخانه ای و سندی، می پردازد. نتایج حاصل از پژوهش حاکی از آن است که اختلاف در مصادیق امور اخلاقی و غیر اخلاقی، ضعف اخلاق در فضای حقیقی، تکنیک زدگی، سودجویی، منفعت طلبی و طمع ورزی، جذب مخاطب به هر طریق، جهالت و ناآگاهی، سادگی و عدم بلوغ فکری، و ... مهمترین موانع اخلاقمندی در این فضای به شمار می روند.

کلیدواژه: اخلاق مندی، سایبرنتیک، فضای سایبر

-1 مقدمه

رشد و توسعه روزافزون فناوری های ارتباطاتی و اطلاعاتی در دنیای امروز موجب شکل گیری فضای مجازی یا سایبر شده است. این فضا فواید و امکانات فراوانی برای انسان امروز دارد. و سرعت و دقت بسیاری از کارها را بیشتر و زمینه های رشد و پیشرفت علمی، صنعتی، فرهنگی و اجتماعی جوامع را فراهم آورده است. اما با همه این ها فضای سایبر در کنار فواید زیاد، دارای پیامدهای منفی و زمینه ساز سوءاستفاده های فراوان نیز شده است از این رو مسایل و پرسش های گوناگونی را مطرح می کند که بررسی آنها از منظر اخلاقی، امروزه موجب شکل گیری شاخه ای از اخلاق به نام »اخلاق فناوری اطلاعات و ارتباطات«4 شده که زیرمجموعه اخلاق کاربردی در این فضا است.

در دو دههی گذشته پیشرفت و توسعهی اینترنت و ورود آن به عرصههای گوناگون زندگی اجتماعی، ضرورت توجه و بازنگری در مورد برخی مفاهیم و مسائل بنیادی مانند حریم خصوصی، امنیت، آزادیها و مسئولیتها را ایجاب کرده است. این مسائل عمدتاً ناظر بر جنبههای اخلاقی فضای مجازی هستند و پرسشهایی مطرح میکنند مانند اینکه آیا اصول اخلاقی در

فضای مجازی با آنچه در فضای واقعی است متفاوت است؟ حدود آزادیهای فردی در اینترنت کداماند؟ سازوکارهای نظارت دولت و نهادهای اجتماعی در اینترنت باید چگونه باشد؟ آیا اینترنت مالکیت معنوی افراد، گروهها و سازمانها را بی معنی کرده است؟ باید چگونه کاربران اینترنت از اطلاعات نادرست و غیرموثق محافظت شوند؟ دسترسی کاربران به محتواهای اینترنت باید

چگونه باشد؟ حوزهای که چنین دغدغههایی دارد و موارد مذکور را پیگیری میکند سایبراتیک5 یا اخلاق سایبر خوانده میشود. این حوزه عمدتاً نگاهی پرسشگرانه به فضای مجازی دارد.

بدیهیست آنچه که از اخلاق در فضای مجازی درک می شود مطابق تعاریف مفاهیم اخلاقی در دنیای حقیقی است. یعنی رعایت مصالح انسانی و توجه به خط قرمزهای موجود در دنیای حقیقی. از این رو معیارهای اخلاقی در دنیای مجازی نمی تواند از معیارهای آن در دنیای حقیقی چندان متفاوت باشد چراکه اگر رعایت حقوق دیگران را یک سجیه اخلاقی تلقی کنیم به صراحت میتوان گفت که توجه به این معیار در رفتار انسان ها در فضای سایبر نیز قابل اهمیت است. اما آنچه در واقعیت دنیای امروز از فعالیت در فضای سایبری مشاهده می شود بیانگر وجود موانع مهم و جدی در میسر رعایت ارزش های اخلاقی در این فضاست.

این پژوهش با در نظر گرفتن اهمیت وضع و رعایت اصول اخلاقی در فضای سایبر به بررسی مهمترین موانع موجود بر سر راه اخلاقمندی و اخلاق مداری در این فضا با استفاده از روش مروری-کتابخانه ای و سندی، می پردازد.

-2 مبانی نظری پژوهش

-2-1 فضای سایبر

فضای سایبر6 عبارتی است که در دنیای اینترنت، رسانه و ارتباطات بسیار شنیده میشود. به نظر می رسد بکارگیری این اصطلاح در این زمینه و برای ارجاع به امور فنی به آن رنگ و بویی صرفا فنی و مکانیکی داده باشد. ملاحظه دقیقتر این اصطلاح نشان میدهد که این واقعیت، وجوه و جنبه های

متنوعی از جمله خصلت های روانشناختی قابل توجهی نیز دارد. واژه سایبر از لغت یونانی به معنی سکاندار7 یا راهنما مشتق شده است. نخستین بار این اصطلاح "سایبرنتیک" توسط ریاضیدانی به نام نوربرت وینر8 در کتابی با عنوان "سایبرنتیک و کنترل در ارتباط بین حیوان و ماشین" در سال 1948 بکار برده شده است. سایبرنتیک علم مطالعه و کنترل مکانیزم ها در سیستمهای انسانی، ماشینی (و کامپیوتر ها) است.[13]

سایبر پیشوندی است برای توصیف یک شخص، یک شی، یک ایده و یا یک فضا که مربوط به دنیای کامپیوتر و اطلاعات است.

در طی توسعه اینترنت واژه های ترکیبیِ بسیاری از کلمه سایبر بوجود آمده است که به تعدادی از آنها اشاره می کنیم:

فضای سایبر9، شهروند سایبر10 ، پول سایبر11، فرهنگ سایبر12 ، راهنمایی فضای سایبر13، تجارت سایبر14 ، کانال سایبر15 سایبر15 و ....

در واقع فضای سایبر یک شبکه گسترده جهانی است که شبکه های مختلف رایانه ای در اندازه های متعدد و حتی رایانه های شخصی با استفاده از نرم افزارها و سخت افزارهای گوناگون و با قراردادهای ارتباطی به یکدیگر وصل می کند.[14] فناوری های ارتباط راه دور اساس فضای سایبر را تشکیل می دهند. هر چند برخی از این فناوری ها مانند تلگراف و تلفن در اوایل قرن نوزده اختراع شده بودند اما همه گیر و ارزان شدن این فناوری ها و بالا

رفتن توان فنی آنها که شرط اصلی ظهور فضای سایبر است در چند سال اخیر اتفاق افتاده است.[3]

در واقع می توان گفت که فضای سایبر گستره ایی از ذهن است که می تواند تمامی اشکال زندگی منطقی را بسط و معنا دهد. به گونه ای که می توان حالت های متنوع و متفاوت ذهنی را از قبیل تخیلات (خیالپردازی ها) خیالپروری ها، توهمات، حالات هیپنوتیستیک و سطوح گوناگونی از هوشیاری را در فضای مجازی تجربه کرد.

در یک نگاه کلی، فضای سایبری حاکی از روابط متقابل افراد در این فضا است؛ فضایی که بر پایه ارتباط دیجیتال، تکنولوژی های اطلاعات ـ اینترنت، پست الکترونیک و محیط های پیرامون، نظیر چت روم، تابلو اعلانات و همچنین سیستم های تصویرسازی دیجیتال شناخته می شود.[15] تعامل سایبری بیشتر به دادوستدی اشاره دارد که از طریق اینترنت به وقوع می پیوندد.[5] این دادوستد در دنیایی تجربه می شود که شبکه های الکترونیک ارتباطات متقابل بستر آن را فراهم نموده است.

-2-1-1 ویژگی های فضای سایبر

-2-1-2 ویژگی های مثبت

- جهانی و فرامرزی بودن

- دستیابی سریع به آخرین اطلاعات

- جذابیت و تنوع

- آزادی اطلاعات و ارتباطات

-2-1-3 ویژگی های منفی

- رواج سطحینگری فکری

- انزوای معاشرتی

- بی هنجاری وتضاد هنجاری

- تضعیف اعتقادات و گسترش شبهات فکری [8]

- و ...

-2-2 اخلاق

واژه »اخلاق « معادل کلمه انگلیسی Ethics ، مجموعه ای از اصول، باورها و ارزش های حاکم بر رفتار فرد است با در نظر گرفتن آنچه که صحیح است یا غلط باشد. تعریف فرهنگ لاروس16 از اخلاقیات مجموعه قوانین رفتاری و ارزش هایی است که در یک جامعه به عنوان هنجار شناخته می شود.

اخلاقیات شاخه ای از فلسفه است که با درست و نادرست بودن مفاهیم و امور سر و کار دارد. ادیان همواره یکی از بسترهای اصلی توجه به اخلاق بوده که در راستای سعادت دنیوی و اُخروی افراد بشر و همین طور جامعه انسانی و نیز در جهت رشد و تعالی ملت ها تاکید ویژه ای بر اخلاق داشته است. ازجمله یکی از هدفهای بعثت انبیاء و مخصوصاً پیامبر اکرم (ص) تهذیب اخلاق و تزکیه نفوس بوده است. جایی که خدا در قرآن می فرماید: "یزکیهم و یعلمهم الکتاب"(سوره جمعه آیه(3 یا فرمایش رسول گرامی اسلام (ص ) که می فرماید: "بعثت لاتمم مکارم الاخلاق[12] یعنی من برای تکمیل مکارم اخلاقی مبعوث شده ام یا قرآن کریم در برترین توصیف ستایش آمیز خود از اخلاق پیامبر اکرم (ص ) می فرماید: "انک لعلی خلق عظیم"(سوره قلم آیه(4 لذا اینها همه نشان دهنده اهمیت اخلاق

در اسلام است.

اهمیت مباحث اخلاقی به ویژه در قلمرو معاشرت های گوناگون شخصی و اجتماعی به قدری روشن است که در جوامع مختلف بر آن تأکید می ورزند و خصوصاٌ جامعه مسلمانان می بایست بر آن اهتمام بیشتری بورزند چرا که دین اسلام، دین

اخلاق مداری است و اخلاق از ارکان مهم آن است. بدیهست هرآنچه توجه بیشتری به مقوله اخلاق و اخلاق مداری شود جامعه بیشتر در مسیر درست خود حرکت خواهد کرد.

-2-2-1 اخلاق دینی

رویکرد اسلام و بالتبع علمای اسلامی به اخلاق این است که اخلاق، ماهیت دینی دارد و بخشی از دین شمرده می شود. در تعریف پیش گفته از دین نیز به همین خصوصیت اشاره و دستورالعمل های اخلاقی، بخشی از دین معرفی شده است. از این حیث، اخلاق دینی اخلاقی است که در آن رفتار ارزشی به کمک دین مشخص و حدود آن معین می شود [11] ؛ بدین معنا که ارزش های رفتاری و حدود ارزشمندی افعال با وحی و منابع دینی شناخته می شود، ازاین رو اخلاق مبتنی بر آیات و روایات و متون مقدس دینی »اخلاق دینی« نامیده می شود.[2]

نکته ای که ما می بایست به آن توجه کنیم این است که در جامعه ای اسلامی و مکتبی اگر آگاهی های اخلاقی چاشنی عمل گردد مسلما تأثیر آن در رفتار و کردار انسان چشمگیر خواهد بود و آن وقت است که معنا و مفهوم مکارم اخلاق به وضوح تجلی می یابد. پس شناخت وظایف اخلاقی از زیر مجموعه های اهمیت اخلاق است که در آیات قرآن به بعضی دستورالعمل ها و وظایف اخلاقی اشاره شده است.

-2-3 اخلاقیات درفضای سایبری

اخلاق در حوزه سایبرنتیک، موضوعی میان رشته ی است که بحث درباره آن نیازمند آشنایی و تخصص در دو حوزه اخلاق و فناوری اطلاعات است. با پیشرفت های سریع فناوری و وابستگی افراد به استفاده از فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی، مسائل و مشکلاتی در حوزه اخلاق در فضای مجازی رخ داده است که این مسائل ناهنجاری هایی را در زمینه اطلاعات و ارتباطات به وجود آورده است. معمولاً در بحث اخلاق در فناوری اطلاعات و سایبرنتیک، به بخش وسیعی از حوزه فناوری می پردازند که دارای جهات اخلاقی، حقوقی و اجتماعی است.[4]

-3 رابطه اخلاق و فضای مجازی

در کنار تسهیلات لذت بخش فناوری اطلاعات که تمام جنبه های مختلف زندگی بشر را تحت تأثیر قرار داده اما همه این دستاوردهای ارزشمند با عدم رعایت اصول صحیح اخلاقی و استفاده های غیر مجاز و خطرناک بسیار حساس و مخاطره آمیز شده است به طوری که نگرانی های فراوانی را در مورد تأثیر سوء