بخشی از مقاله
تحولات مديريتي مکانيزاسيون خدمات شهري
چکيده
اقدامات شهرداري تهران در خصوص پروژه مکانيزاسيون خدمات شهري تهران گامي بي نظير در مديريت نوين شهري بشمار مي آيد که الگو و نمونه اي بزرگ در مسير توسعه پايدار زندگي اجتماعي و رفاهي ساکنين است .آن چه در اين مقاله مورد بررسي قرارگرفته ، مسير تحولات مديريتي در مکانيزاسيون خدمات شهري و دستاوردهاي آن براي توسعه پايدار شهر تهران مي باشد .
با توجه به دستاوردهاي اقتصادي ، زيست محيطي و اجتماعي مي توان گفت ، مکانيزاسيون خدمات شهري ، توانايي ارائه يک مدل عملي و قابل قبول را داشته و اجراي اين پروژه بعنوان خدمتي ماندگار و با هدف جلب رضايتمندي شهروندان ، چشم انداز روشني در عرصه خدمات شهري پديد آورده است .
واژه هاي کليدي
مديريت پسماند ، مکانيزاسيون خدمات شهري ، مديريت شهري
١. مقدمه
نياز به تغيير و تحول از عمده ترين نيازهاي فطري انسان مي باشد و در طول تاريخ همراه با رشد فکري و فرهنگي و ارتقاي سطح علمي و اجتماعي بشري اين نياز نيز افزايش يافته است .تمدن امروز جهان مديون و مرهون اين احساس نياز انسان به تغييراست و همين گرايش طبيعي انسان به تغيير و تکامل منشا تحولات اجتماعي و فرهنگي ، سياسي و ... مي شود و چه بسا اين گرايش خود را در عرصه هاي خدماتي و عمومي همچون شهرداري ها و موضوعي چون مکانيزاسيون خدمات شهري نشان دهد .
قبل از سال ١٣٨٥ ، سيستم جمع آوري پسماند به صورت سنتي و غير مکانيزه اداره مي شد .توسعه شهري و نيز پراکندگي منابع مختلف توليد در گستره سطوح شهري موجب گرديد تا جمع آوري پسماندها به يک معضل بسيار پيچيده و بعضاً پر هزينه در مديريت شهر باشد که در اين امر روند گذشته با شرايط شهري چون تهران قابل دوام نبود. در شهر تهران در گذشته پسماند ها بصورت کنار جدولي و دپو و پس از بارگيري در داخل خودروهاي ويژه جمع آوري به مرکز انتقال حمل مي شد . نظافت و رفت وروب و شستشوي و پاکيزه سازي نيز با بکارگيري نيروي کارگري و به شکل سنتي صورت مي گرفت
.ساختار فيزيکي و شکل معابر شهري در تهران موجب گرديده است تا از انواع مختلف سيستم هاي جمع آوري زباله دفن سنتي – نيمه مکانيزه و مکانيزه استفاده گردد.
در حال حاضر فعاليت هاي خدمات شهري در ٣ حوزه ١- جمع آوري و حمل ٢- رفت و روب و ٣- شستشوي و پاکيزه سازي به صورت مکانيزه مديريت و اجرا مي شود .تدوين و تصويب قانون مديريت پسماند٣ مي تواند ، نظارت بر اجراي ضوابط و روشها را تسهيل کرده و موجب ارتقاء سطح بهره وري خدمات شهري گردد .
٢. روند اجراي مکانيزاسيون
جمع آوري و حمل روزانه حدود ٧٥٠٠ تن پسماند شهر تهران به صورت مکانيزه و نظافت و رفت و روب روزانه حدود يکصد ميليون متر مربع معابر ، شستشو و پاکيزه سازي ديگر المان هاي شهري ازجمله فعاليت هايي مي باشد که در اجراي نظافت و پاکيزه سازي شهري مکانيزه ، مورد توجه واقع شده است .
اجراي طرح مکانيزاسيون خدمات شهري در شرايطي صورت مي گرفت که مي بايستي هيچ خللي به فعاليت روزمره و جمع آوري روزانه ٧٥٠٠ کيلومتر از شهري با ٨ ميليون جمعيت ساکن و ٣ ميليون جمعيت شناور انجام مي شد .انجام پروژه مکانيزاسيون خدمات شهري با هدف ارتقاء سطح کيفي خدمات و تعديل نيروي انساني و کاهش هزينه ها و بهبود روش و افزايش کيفيت و بهره وري و ضرورت نظارت عالي در دستور کار معاونت خدمات شهري شهرداري تهران قرارگرفته و (سازمان خدمات موتوري سابق ) سازمان مديريت پسماند شهرداري تهران مسئول پيگيري اين امر شد . مسئولين گذشته و مديريت هاي قبلي نيز در شهرداري تهران ضرورت را درک نموده اند و تلاشهايي نيز جهت شروع مکانيزاسيون خدمات شهري انجام دادند که در همين راستا ، اولين قدم در سال ١٣٧٢ با نصب حدود ٣٠ دستگاه مخزن در حوالي ميدان وليعصر توسط سازمان خدمات موتوري انجام شده و در سالهاي بعد اين تعداد ، افزايش يافت و تنها تجربه عملي در اين سالها مربوط به جمع آوري مکانيزه زباله مراکز اختصاصي نظير بيمارستانها ، درمانگاهها ، هتلها ، مراکز نظامي و انتظامات ... بود . که بعدًا به کارخانجات تسري پيدا کرد ولي بدليل گستردگي کار و وسعت و پهنه عمليات اين امر در نواحي مناطق شهري به مرحله اجرا در نيامده و شيوه سنتي ادامه يافت . در اواخر سال ١٣٨٤ بهره گيري از سيستم جمع آوري مکانيزه يکي از استراتژيهاي کلان شهري تهران گرديد و در دستور کار (سازمان خدمات موتوري سابق ) سازمان مديريت پسماند فعلي شهرداري تهران قرار گرفت .
محل هاي جانمايي شده براي نصب مخازن مکانيزه در سطح شهر مورد بررسي کارشناسي قرار گرفت و طي چند مرحله استعلام از مناطق ٢٢ گانه و بکارگيري سيستم اطلاعات جغرافيايي (GIS)٤ [١]، تعداد و محل نصب مخازن تعيين گرديد. تا پايان سال ١٣٨٦ ، تمام نواحي شهرداري تهران به سيستم جمع آوري مکانيزه مجهزگرديدند. بررسي عملکرد پنج ساله مکانيزاسيون خدمات شهري نشان مي دهد که اين طرح ، علاوه بر دستيابي به اهداف اوليه ، دستاوردهاي اقتصادي ، زيست محيطي و اجتماعي فراواني نيز به همراه داشت . و در حال حاضر شاهد تداوم و تکامل و همچنين گسترش ابعاد نظارتي مکانيزاسيون هستيم .
٣. جذب بخش خصوصي و مشارکت آنان
نگاهي به تجربه ساير کشورهاي جهان بخصوص کشورهاي پيشرفته نشانگر اين امر است که بدون ياري و کمک بخش خصوصي بدليل هزينه بر بودن طرح عملاً دولتها دچار مشکلات و موانع فراواني مي شوند ، جذب بخش خصوصي و ايجاد انگيزه در آنها در جهت سرمايه گذاري از جمله دستاوردهاي مهم پروژه مکانيزاسيون خدمات شهري بود در شيوه سنتي بدليل محدود عمل نمودن پيمانکاران در مقياس کمي و کيفي در طول مدت قرارداد که حداکثر به يکسال مي رسد و رغبت و تمايل چنداني براي پيمانکاران در راستاي سرمايه گذاري بيشتر و افزايش کيفيت کار خود وجود نداشت و عملاً ١٢٣ ناحيه شهرداري با ١٢٣ پيمانکار جزء، مسائل و معضلات خدمات شهري خود را بشکل سنتي که متداول بود حل و فصل مي نمودند که تبعات اين امر در اين مختصر نمي گنجد . اما با ايجاد انگيزه و تجميع پيمانکار جزء امور نظافت و پاکيزه سازي خدمات شهري و سپس تجميع اين پيمانکاران با پيمانکاران جمع آوري، تفکيک پسماند خشک (پيمانکاران بازيافت ) و افزايش طول مدت قرارداد تحت عنوان "واگذاري امور نظافت و پاکيزه سازي معابر شهري و جمع آوري و تفکيک پسماندها" و تغيير شيوه هاي قبلي و استانداردسازي ماشين آلات و تجهيزات، عملاً سرمايه گذاري پيمانکاران بخش خصوصي در طرح مکانيزاسيون خدمات شهري به نسبت ساير طرحهاي دولتي بيشترين افزايش و مشارکت را داشته است بنحويکه ارزش ماشين آلات مورد استفاده در شيوه سنتي ١٢٦ ميليارد بود که حدود ٨٠% ماشين آلات بصورت اجاره و اجاره به شرط تمليک از سوي سازمان خدمات موتوري و مناطق در اختيار پيمانکاران قرار مي گرفت و تنها کمتر از ٢٠% آورد .پيمانکار بود ، که فقط حدود ١٤ ميليارد ريال از کل سرمايه آن به سيستم بازگشته است ،. اين در حالي است که با شروع طرح مکانيزاسيون خدمات شهري جمع ارزش سرمايه گذاري شهرداري ، ٦٠٠ ميليارد ريال در بخش ماشين آلات و مخازن و جمع سرمايه گذاري پيمانکاران نيز ٦٠٠ ميليارد ريال بود که در نتيجه جمع سرمايه گذاري مکانيزاسيون ١٢٠٠ ميليارد ريال برآورد گرديده است (براي يک دوره پنج ساله ). [٢]
٤. مديريت هزينه
در سيستم سنتي بدليل عدم بررسي هاي فني و اقتصادي و عدم تعيين تعرفه هاي منطقي براي پرداخت بهاي خدمات طـي سنوات قبل از سال ١٣٨٤ و شروع مکانيزاسيون ، تعرفه و نرخ پايه مصوب سال ١٣٧٨ تا حدود ١٢٠٠ در صد افزايش يافته بود
. و ليکن در سيستم مکانيزه با بهبود نظام ارزيابي و پرداخت به پيمانکاران خـدمات شـهري و تعيـين شاخصـه هـاي ارزيـابي عملکرد متناسب با هر يک از فعاليت ها ، امکان نظارت اثربخش و همچنين بررسي هاي دقيق در خصوص قيمت تمـام شـده واقعي فعاليت را فراهم ساخته است .
بخش اعظم فعاليتهاي مربوط به جمع آوري زباله و نظافت و رفت و روب در شيوه سنتي به عهده نيروي کـارگري بـود . کـه عمدتاً غير ايراني بودند ، و اين حالي است که در شيوه مکانيزه با خريد و ورود ماشين آلات تکميلي تا سال جاري و اسـتفاده بهينه از آن قريب به ٤٥٠٠ نيروي کارگري کاسته شده است . پايان دادن به اجاره خودروهاي شهرداري بـه پيمانکـاران و در مقابل سرمايه گذاري پيمانکاران در تامين تجهيزات و ماشين آلات (حدود ٦٠٠ ميليارد ريال) ، همچنين تقابل ٢٦٥٠ خودروي بنزين سوز جمع آوري زباله با سيستم سوخت ناقص و آلايندگي بالا در شيوه سنتي به ٦٠٠ خودرو با سوخت گازوئيلي و واجد استانداردهاي يورو ٢٠٠٠ در شيوه مکانيزه نيز نقش بسزائي در صرفه جويي در هزينه ها داشته است .
يکي از قدم هاي زير بنايي در اجراي طرح مکانيزاسيون ، آناليز دقيق تعداد و نوع تجهيزات و ماشين آلات و تعداد نيروي انساني مورد نياز براي اجراي فعاليت در هر ناحيه مي باشد . اين آناليز در يک تعامل دو سويه با شهرداران نواحي و معاونين خدمات شهري مناطق که لايه عملياتي مجموعه شهرداري مي باشند ، تدوين گرديده است .هم اکنون آناليز نواحي ١٢٣ گانه که مورد توافق ذي نفعان مي باشد ، مبناي عملکرد پيمانکاران و محاسبه صورت وضعيت ها قرار مي گيرد . در گذشته شهرک ها ، سازمانها ، ادارات و وزارتخانه ها و کارخانجات و مراکز
