بخشی از مقاله
جلوگیری از اتلاف آب قنوات در ماههای غیر زراعی
Prevention of losing water of Qanats in agricultural months
چکیده
یکی از منابع مهم آبی کشور ، قنوات هستند.آب قنوات عمدتا در کشاورزی مصرف می شود . در ایران معمولا از اوایل آذر ماه تا فروردین به مدت 4 ماه کشاورزان نیازی به آب ندارند و آب قنوات هدر می رود . در کشور 33000 رشته قنات وجود دارد. اگر آبدهی هر قنات را بطور متوسط 50 لیتر در ثانیه در نظر بگیریم در مدت 120 روز غیر کشاورزی حدود 17 میلیارد متر مکعب آب از دسترس خارج شده و هدر می رود. با احداث سازه های کم هزینه ازقبیل چاه های تزریق و حوضچه های خاکی در اراضی زیر دست مظهر قنات می توان از اتلاف این مقدار آب جلوگیری کرد و آن را به سفره های آب زیر زمینی تغذیه نمود . نمونه عملی طرح جلوگیری از اتلاف هرز آب زمستانه قنوات در استان مرکزی انجام شده است. روش کار بدین صورت بود که دو قنات به فاصله 2 کیلومتر از هم قرار داشتند . قنات بالا دست دارای هرز آب زمستانه و قنات پایین دست خشکیده بود . یک حلقه چاه تزریق در فاصله 60 متری مادر چاه قنات خشک حفر گردید.آب قنات بالادست در طی دو سال فقط در ماههای غیر زراعی به میزان 23000 متر مکعب به این چاه وارد شد . در این کار ضمن جلوگیری از اتلاف قسمتی از آب قنات بالادست ، با اعمال لایروبی و همچنین تغذیه طبیعی سفره ، قنات پایین دست احیا و مورد بهره برداری قرار گرفت .
کلمات کلیدی: قنات ، چاه ، سفره های زیرزمینی ، اتلاف ، تغذیه
Abstract Qanats are one of the important water resources in our country .water of Qanats mainly nonagricultural ٤ are consumed by agriculture. Iranian farmers donot need water during Qanats in ٣٣٠٠٠ months. Therefore water of Qanats is wasted in this period .There are of water is wasted , ٣m ١٧٠٠٠٠٠٠٠٠٠ L/S ,about ٥٠ Iran .If discharge of each Qanat is
during these days of nonagricultural months. We can prevent of losing water by making low expense constructions such as recharge wells and soil pond in downland Qanats
.Therefore a lot of water recharge to aquifer .practical samples of these projects were done in Markazi province .The method which is used in this project is as follow. There km .Upper Qanat had water and ٢ were two Qanats ,distance between there was aboutm far from main well of dried Qanat ٦٠ Qanat was dry .One recharged well was drilled water were entered to ٣m ٢٣٠٠٠ years ,only in nonagricultural methods ٢ .During
recharged well .In this project losing water of upper Qanat was prevented .Clean galloryand recharged aquifer were caused to recover down Qanat and used for agriculture
. Key word: well, Qanat , recharge, aquifer
مقدمه
قسمت اعظم خاک کشور ایران در منطقه خشک و نیمه خشک جهان است ( . ( 4 بارندگی آن ثلث بارندگی جهان یعنی حدود 24 0 میلیمتر در سال است ( . ( 5 این بارندگی نیز در سراسر کشور از توزیع یکنواخت برخوردار نمی باشد . از این رو در خیلی از مناطق ایران منابع آب سطحی و زیر زمینی با محدودیت شدید مواجه هستند . بنا براین در چنین شرایطی باید از منابع آب بطور صحیح بهره برداری گردد و با برنامه ریزی اصولی از برداشت اضافه و هدر دادن منابع ممانعت گردد. علاوه بر استفاده بهینه از منابع آب باید در جهت تغذیه سفره های زیر زمینی و جبران افت آنها نیز اقداماتی انجام گیرد . یکی از منابع مهم در کشور ما قنوات هستند که بطور طبیعی آبهای زیر زمینی را زهکشی و تخلیه می کنند . قنوات در مدت بیش از چند هزار سال بر سرنوشت کشاورزی فلات ایران و شکوفایی فرهنگ و تمدن ایران تاثیر ماندگار داشته است ( . ( 3 در بسیاری از نقاط ایران قنوات تنها راه دسترسی به آبهای زیر زمینی بوده است . این میراث های گرانبها امروزه نیز در زندگی بسیاری از روستانشینان و شهرهای کوچک نقش اصلی را بازی می کنند . طبق آمار وزارت نیرو اکنون در کشور حدود 33000 رشته قنات وجود دارد ( ( 1 که در سراسر ایران پراکنده اند و آب آنها در امورات کشاورزی ، باغداری ، شرب و بهداشت استفاده می گردد. در اکثر نقاط ایران ماههای زراعی و کشت و کار از فروردین لغایت آذر ماه یعنی به مدت هشت ماه می باشد . ماههای آذر ، دی ، بهمن و اسفند به عنوان ماههای غیر زراعی هستند. در این ماهها آب قنوات بلا استفاده است و بصورت هرز آب به مسیلها و رودخانه ها می ریزند و از منطقه مورد نظر خارج گشته و نهایتا به مردابها ، دریاچه ها یا دریاها منتهی می گردند. در مدت ماههای غیر زراعی با توجه به افزایش بارندگی برف و باران آبدهی قنوات نیز افزوده می گردد . با توجه به این مطلب آگر آبدهی هر قنات را بطور متوسط 50 لیتر در ثانیه در نظر بگیریم در یک شبانه روز 142560000000 لیتر و در 4 ماه غیر زراعی 17 میلیارد متر مکعب آب هدر می رود . با روشهای بسیار ساده و کم هزینه می توان این مقدار هرز آب قنوات کشور را مهار نمود و از اتلاف آن جلو گیری کرد . با اعمال برنامه های کارشناسی این مقدار آب را به گونه ای می توان در سفره های آب زیر زمینی ذخیره نمود که در ماههای بحرانی یعنی در ماههای خردادـ تیر و مرداد که حداکثر نیاز آبی کشاورزان می باشد آب از مظهر قنات یا چاه خارج گردد و در اختیار آنان قرار گیرد . اصولا قنوات در کوهپایه ها و مناطق دشتی به تبع توپوگرافی حفاری شده اند . به همین دلیل در اکثر روستاها وشهرها قنوات به صورت متوالی قرار دارند.در این روش آبی که از مظهر قنات بالادست خارج می شود و اراضی زیر دست خود را آبیاری می کند، این اراضی سفره زیر زمینی قنات یا چاه پایین دست محسوب می شوند . بنا بر این با تغذیه سفره می توان از اتلاف آب جلو گیری کرد و بعدا از قنات یا چاه پایین دست آن را به مرور زمان برداشت نمود .
برای بررسی امکان تغذیه سفره باید مطالعات خاکشناسی ، زمین شناسی مهندسی و هیدرولوژی آبهای زیر زمینی انجام گردد و در صورتی که سفره این امکان را بدهد مورد تغذیه قرار گیرد . در این زمینه نمونه طرح عملی الگوی ترویجی جلوگیری از اتلاف هرز آب زمستانه قنوات در 20 کیلو متری جنوب غربی اراک در اراضی روستای عقیل آباد واقع در زیر حوضه قره کهریز از حوضه بزرگ کویر میقان استان مرکزی اجرا شده است . چگونگ انجام طرح بدین صورت بود که در سال 1375-76 به دنبال وقوع خشکسالی در کشور و پایین افتادن سطح آب در سفره های آب زیرزمینی و وارد شدن خسارات جدی به کشاورزان ، مسئولان به فکر افتادند پروژه هایی را اجرا نمایند که به نحوی اثرات خشکسالی تعدیل گردد. لذا طرح تحقیقاتی ترویجی تحت عنوان (تغذیه مصنوعی در پایین دست مظهر قنات در فصول غیر زراعی ) مصوب و به اجرا در آمد.
روش کار
در این طرح دو قنات که از نظر توپوگرافی به طور متوالی با فاصله 2 کیلو متر از هم قرار داشتند در نظر گرفته شد .
قنات بالا دست دارای هرز آب زمستانه بود و قنات پایین دست به علت خشکسالی و برداشت زیاد آب از سفره از سال 1376 خشکیده بود و در طی سه سال خشکی متوالی قنات ، اراضی کشاورزی و باغات حقابه بر با خطر جدی مواجه شده بودند . سطح آب قنات 5 متر فروکش نموده بود بطوریکه کشاورزان از احیای مجدد قنات نا امید شده و اقدام به اخذ وام و حفر چاه عمیق نموده بودند . با انجام مطالعات هیدرولوژی آبهای زیر زمینی ، در فاصله 60 متری مادر چاه قنات خشک ، چاه تزریقی به عمق 10 متر با 9 متر مکعب گالری حفر گردید و آب قنات بالادست در ماههای غیر زراعی به این چاه تزریق هدایت شد . شکل (1) چاه تزریق و آب ورودی به آن را نشان میدهد . در هر سال در ماههای غیر زراعی 135) روز ) 11500 متر مکعب از هرزآب قنات بالادست به سفره تزریق شد که نهایتا با انجام عمل لایروبی و بهبود بارش های جوی و تغذیه طبیعی سفره ، قنات خشک پایین دست احیا گردید و مورد بهره برداری مجدد قرار گرفت . این طرح بسیار کم هزینه بود . جهت حفر چاه تزریق و گالری و تجهیزات آن حدود 5 میلیون ریال هزینه شده است . از مزایای دیگر این طرح آن است که احتیاج به تکنولوژی پیچیده و مصرف انرژی الکتریکی ندارد . این طرح به آسانی در روستاهای کشور قابل ترویج است .بطوریکه بعد از اجرای این طرح در روستای عقیل آباد اراک ، در خواستهایی از سوی شوراهای روستایی و بخش خصوصی جهت اجرای این طرح در جاهای دیگر استان صورت گرفته است . جلوگیری از اتلاف آب قنوات در ماه های غیر زراعی و ذخیره نمودن آن در سفره های آب زیر زمینی هر منطقه کمک موثر و مفیدی در توسعه پایدار محیط زیست منطقه می نماید . بعنوان مثال استان مرکزی 2301 رشته قنات دارد ( ( 2 که با فرض 50 لیتر بر ثانیه برای آبدهی آنها در مدت 135 روز غیر کشاورزی 13419 میلیون متر مکعب آب هدر می رود . با کنترل و مهار این مقدار آب می توان 447314 هکتار کشت گندم را آبیاری نمود.
نتیجه گیری و پیشنهادات
برای جلوگیری از اتلاف آب قنوات در ماههای غیر زراعی پیشنهاد ات به شرح ذیل توصیه شده است :
- قنواتی که در اراضی کشاورزی حاصلخیز و با ارزش بطور متوالی قرار گرفته اند می توان هرزآب قنات بالادست را با توجه به ساختار زمین شناسی منطقه به روش حفر چاه های تزریق به سفره قنات پایین دست تزریق نمود و فاصله چاه تزریق تا مادر چاه را به گونه ای محاسبه نمود که آب تزریق شده در اوج نیاز آبی کشاورزان در مظهر قنات پدیدار گردد.
- در قدیم روستائیان در زمستان برای جلوگیری از اتلاف آب قنات و همچنین از بین بردن آفات ، اراضی زیر دست قنات را یخ آب می دادند . یعنی کرتهای باغات را پر از آب می کردند و آب در زمستان یخ می زد . این روش امروزه نیز قابل ترویج و تشویق می باشد که تا حد زیادی از اتلاف آب جلو گیری میشود .
