بخشی از مقاله
دریاچه ارومیه ، چالش ها و خطرات زیست محیطی
چکیده
دریاچه ارومیه یکی از زیستگاه های محافظت شده در کشور ما بزرگترین آبگیر داخلی و خاور میانه و دومین دریاچه شور دنیـا می باشد که اکنون در خطر خشک شدن و تبدیل به بیابان نمک می باشد . این دریاچه و پارک ملی آن با وجود داشتن تنـوع زیستی اکنون با خطر سونامی نمک و از بین رفتن پوشش گیاهی و کشاورزی مواجه است . نبود بارش لازم و احداث سدهای متعدد بر روی این دریاچه و دست بردن انسان در طبیعت آن به طریق فیزیکی و شیمیایی از دلایل خشک شدن این دریاچـه می باشد .
کلمات کلیدی: دریاچه ارومیه ، نمک و باد نمک ، کشاورزی ، پارک ملی
.1 مقدمه
وجود آب یکی از دلایل بوجود آمدن تمدن و شهر سازی در تاریخ زندگی بشر می باشد حتی اگر این آب ، شور و بلااسـتفاده در کشاورزی باشد . دریاچه ارومیه بزرگترین آبگیر داخلی کشور و خاورمیانه بوده که اکنون نفس های آخر خود را می کشد و لازم است در احیای آن همه دست به دست داده و همکاری کنند . خشک شدن این دریاچه خطرات زیست محیطی فراوانـی برای استان آذربایجان غربی و استان های همجوار دارد . چون استان آذربایجان غربی با سه کشور ترکیه ، عراق و ارمنسـتان هم مرز می باشد این معظل یک معظل بین المللی نیز محسوب می شود . وجود سدهای کوچک و بزرگ در حوضه آبریز این دریاچه یکی از دلایل خشک شدن آن می باشد ، نبود بارش مناسب سالیانه و تقسیم این دریاچه به دو بخـش توسـط میـان گذر دریاچه ارومیه از دیگر دلایل تاثیر گذار بر خشک شدن این دریاچه نمک داخلی می باشد . هدف از نگـارش ایـن مقالـه بحث در پیرامون علل مواجه با این مشکل و چگونگی برخورد با آن و ارائه راهکاری مناسب به منظور نجـات ایـن دریاچـه و حفظ کشاورزی و سلامت ساکنین این منطقه می باشد .
شکل شماره ( ( 1 تحولات عمومی دریاچه ارومیه از سال 1374 تا 1389
1
.2 دریاچه ارومیه
دریاچه ارومیه در گوشه شمال غربی ایران ، بـین اسـتان آذربایجـان غربـی و آذربایجـان شـرقی و در 18 کیلـومتری شـرق شهرستان ارومیه قرار دارد . در سال 1346 دریاچه و تمام یکصدو دو جزیره آن به جز جزیره اسـلامی منطقـه حفاظـت شـده اعلام شد و برابر مصوبه شورای بین الملل انسان و کره مسکون این دریاچه بزرگترین آبگیر داخلی کشور و خاورمیانه بـوده و از نظر وسعت بیستمین دریاچه بزرگ و از نظر شوری دومین دریاچه شور جهان بعد از بحرالمیت محسوب می شود .
مختصات جغرافیایی: 37 درجه تا 38 درجه و 15 دقیقه عرض شمالی ، 45 تا 46 درجه طول شرقی مساحت دریاچه : 5000 تا 6000 کیلومتر مربع ، طول دریاچه : 140 - 130 کیلومتر ، عرض دریاچه : 58 - 15 کیلومتر خط تراز آب پارک ملی دریاچه ارومیه در سال 1353 ، 1277/06 متر از سطح آبهای آزاد بوده است .
.3 اکوسیستم دریاچه ارومیه
این دریاچه دارای دو نوع اکوسیستم آبی و خشکی می باشد . اکوسیستم آبی شامل آب شور دریاچه و اراضی باتلاقی حاشیه آن است و اکوسیستم خشکی شامل 102 جزیره با مجموع مساحتی در حدود 7816 هکتار می باشد . بزرگترین آنها به ترتیب کبودان ، اشک ، اسپیر و آرزو می باشد . این چهار جزیره با مساحت 6970 هکتار % 89 کل مساحت جزایر دریاچه را دارا بوده و 98 جزیره دیگر تنها 864 هکتار %11 از مساحت کل جزیره را شامل می شوند .
. 4 هیدرولوژی دریاچه ارومیه
مساحت کل آبریز دریاچه ارومیه بالغ بر 51876 کیلومتر مربع می باشد ، که %38 آن را نواحی کوهستانی ، %21 را تپه ها ، %11.2 را فلاتها و تراسهای مرتفع ، حدود %9 آن را دریاچه و مابقی شامل دشتها ، اراضی مخلوط و گوناگون حدود %20.8 را شامل می شوند . از کل مساحت حوضه ، حدود 500 کیلومتر مربع مربوط به خود دریاچه و حدود 36000 کیلومتر مربع آن مساحت حوضه 21 رودخانه است که به دریاچه ارومیه تخلیه می شوند ، 46000 کیلومتر مربع آن باتلاقها ، مراتع و سواحل پست اطراف دریاچه و 5800 کیلومتر مربع آن سطح حوضه 39 مسیل می باشد . از تعداد 21 رودخانه منتهی به دریاچه ارومیه رودخانه های : زرینه ، سیمینه ، گدار ، آجی چای ، باراندوز ، نازلو ، شهرچای ، زولا ، صوفی چای ، آذرشهر ، لیلان چای ، مردوق چای ، قلعه چای و مهاباد دارای رژیم آبدهی دائمی و بقیه رودخانه ها فصلی می باشند . زرینه رود با دبی سالانه 2 میلیارد متر مکعب و سطح حوضه ای برابر با 12000 کیلومتر مربع یزرگترین و آذرشهر با دبی سالانه 33 میلیون متر مربع و سطح حوضه ای برابر با 300 کیلومتر مربع کوچکترین رودخانه دائمی این حوضه آبریز می باشند . بر اساس بررسی ها ، میانگین دراز مدت سالانه جریان ورودی به این دریاچه 5317 میلیون متر مکعب بر آورد شده است .
در شرایط نرمال حجم دریاچه با احتساب 5000 کیلومتر مربع مساحت دریاچه و عمق متوسط 6 متر ، به 30 کیلومتر مکعب بالغ می شد . حجم آب دریاچه بر این اساس به 30 میلیارد متر مکعب می رسید که با توجه به محتوی 200 گرم در تن نمک طعام حدود 6 میلیارد تن نمک محلول در آب دریاچه موجود می باشد .
شکل شماره ( ( 2 حوضه آبریز دریاچه ارومیه
2
نام رودخانه ها :
دریک چای ، زولا چای ، خورخوره چای ، نازلو چای ، روضه چای ، شهرچای ، باراندوزچای ، بالانج چای ، گدارچای ، مهابادچای ، سیمینه رود ( تاتائو ) ، زرینه رود ( جغاتو ) ، مردوق چای ، صوفی چای ، قلعه چای ، سردرود چای ، آذرشهرچای ، آجی چای ، دریان چای .
شکل شماره ( ( 3 شماتیک رودهای ورودی به دریاچه ارومیه
.5خاک شناسی دریاچه ارومیه
در حوضه دریاچه ارومیه روی هم رفته سه گروه خاک با 5 کلاس قابل تشخیص است : -1 گروه خاک بیابانی :
: A1 از آبرفت ریز با بافت لومی سیلتی و لومی رسی با نفوذپذیری ضعیف تا خوب تشکیل شده اند . معمولا دارای مواد آلی کم و در صورت بارش قابل زراعت است .
: A2 خاکهای سولونچاک و سولونتز با بافتی که از رسی تا رسی لومی تغییر می کند . دارای قابلیت نفوذ اندک ، شوری بالا ، فقدان زهکشی و فاقد پوشش گیاهی می باشند .
: A3 خاکهای باتلاقی شور بازهکشی اندک که در مسیلهای سیلابی و دلتای رودخانه ها تشکیل شده اند . -2 گروه خاکهای فلاتها و تپه ها :
: H این گروه شامل کلاسه خاکهای استپی با لیتوسل با زهکشی خوب تا متوسط اند . -3 گروه خاک تپه ماهور ها و مناطق کوهستانی :
: M1 لیتوسل آهکی با رنگ قهوه ای ، بافت لومی رسی و آهکی می باشد . زهکشی متوسط تا زیاد با یک پوشش تنک گیاهان علفی می باشند .
: M2 لیتوسل قهو های و سیر زوم با بافت لومی شنی تا لومی رسی می باشند . دارای اجزای آذرین با مواد آلی اندک اند .
3
شکل شماره ( ( 4 تقسیم بندی پهنه خاک های دریاچه ارومیه
.6ژئو مورفولوژی دریاچه ارومیه
این دریاچه با منشاء تکتونیکی در قسمتی از پهنه خرد شده بین ورقه های عربستان و اوراسیا و ریز ورق های ایران و ترکیه در امتداد یک سیستم فعال از گسلهای تبریز و زرینه رود تشکیل شده است . سنگهایی از پرکامبرین تا کواترنر همراه با سنگهای آتشفشانی و رسوبات عهد حاضر منطقه پارک ملی را حاصل نموده اند . به نظر بعضی از زمین شناسان گسلی در شمال دریاچه ارومیه در 30000 تا 40000 سال پیش موجب قطع ارتباط اولیه دریاچه از شمال با دریای خزر شده و مورفولوژی فعلی دریاچه را به وجود آورده است . با توجه به فقدان رسوبات دریاچه در پیرامون دریاچه و در پایه کوههای سارای و حاشیه جاده ارومیه - مهاباد می توان گفت که این دریاچه هرگز بزرگ نبوده که کوچک شده باشد ، بلکه به صورت یک تالاب کوچک و کم عمق بوده و بعدا بزرگ شده است . ضخامت 35 تا 40 متری رسوبات نرم دریاچه ای بر روی پی سنگ دریاچه و میزان شوری فعلی ئ افزایش سالیانه آن و سن سنجی مواد آلی و دیگر شواهد موجود سن دریاچه ارومیه را حدود 30 تا 40 هزار سال نشان داده اند . گمانه های حفر شده در داخل دریاچه و در مسیر آزاد راه شهید کلانتری نشان می دهد که در لایه های کف دریاچه نیز رسوب نمکی وجود ندارد . لذا دریاچه احتمالا در ابتدا دارای آب شیرین بوده و نمکها به تدریج از سایر نقاط در آن جمع شده و تدریجا تا امروز شورتر شده و نمک نیز در آینده افزایش خواهد یافت . فعالیت ولکانیکی وسیع دره های قدیمی این جزیره را پر کرده و تخریب جانبی بعدی سبب تشکیل دره های جوانتر در طرفین دره قدیمی گردیده و دره قبلی به تپه تبدیل شده است . ادامه تخریب و فرسایش حاشیه ای سبب تشکیل پدیده وارونگی توپوگرافی بسیار زیبا در جزیره اسلامی در ساحل شرقی دریاچه شده است .
.7زمین شناسی و چینه شناسی دریاچه ارومیه
