بخشی از مقاله
اثیرالدین ابهری
چكیده:
اثیر الدین مفضل بن عمر ابهری یكی از حكمای مشهور جهان اسلامی‌و از شاگردان برجسته امام فخر رازی است كه در ابهر زنجان به دنیا آمده است سال تولد او نامعلوم و درباره سال وفات وی نیز اختلاف وجود دارد. گرچه سال 663 ه. ق قول معتبری به نظر می‌آید او از محضر كمال الدین یونسی موصلی فقیه، ریاضیدان و منطقی (متوفای 639) و سعید بن ندی (651) بهره برده است واز شاگردان مشهور وی می‌توان به نجم الدین ابوالحسن كاتبی قزوینی (متوفای 675) اشاره نمودند كه شرح آزادی بنام مبسوط جامع الدقایق بر كتاب كشف الحقایق فی تحریر الدقایق ابهری نگاشته كه آشكارا درآن تفكرات اشراقی این فیلسوف را نمایان می‌سازد كه با نظم حاكم بر فلسفه این دوران متفاوت است.
ابهری بیش از سی اثر در حوزه های مختلف علوم چون فلسفه، منطق، كلام، هیئت، نجوم، ریاضیات، طبیعات، به زبانهای عربی و فارسی دارد المنطق مشهور به «ایسا غوجی» «الهدایه »و «كشف الحقایق فی تحریر الدقایق» از آثار مهم ایشان است.
كتابهای الهدایه و المنطق ابهری در ممالك اسلامی‌مشهور و مدتی بعنوان كتب درسی بوده كه شروح مختلفی چون شرح ملا صدرای شیرازی و شرح حسین معین الدین میبدی بر كتاب الهدایه و شرح شمس الدین فناری (1470 م) بر آنها نگاشته شده است.
هانری كوربن او را با عنوان ریاضیدان وعالم هیئت وسنی مذهب معرفی كرده است گر چه آثار او مورد عنایت دو حكیم مشهور شیعه یعنی خواجه نصیر الدین طوسی و ملا صدرای شیرازی بوده و خواجه طوسی نیز با وی مكاتباتی داشته كه با بررسی مفاد آن می‌توان پی برد كه او به مقام علمی‌ابهری معترف بوده است. ابهری در منطق سه ضرب بر پنج ضرب ارسطو در شكل چهارم قیاس اقترانی افزود وبرای سالبه جزئیه دربعضی موارد (عرفیه وجود) صور عكس ثابت نموده است.
كتاب كشف الحقایق ابهری بترتیب دارای سه بخش منطق، الهیات و طبیعات است كه بر خلاف ترتیب مرسوم آن عصر بوده و بخش الهیات آن نیز دارای سه مقاله یازده مطلع و چهل و سه لامع و شانزده بحث است كه به روش تلفیقی بر اساس نسخ خطی دارالكتب المصریه و مجلس شورای اسلامی‌مورد تحقیق و تصحیح قرار گرفته است.
معرفی ابهری اثیر الدین مفضل بن عمر ابهری یكی از مشاهیر حكمای اسلام و از شاگردان بزرگ فخر رازی است كه در ابهر زنجان متولد شده است برخی وفات وی را سال 660 ه.ق [1][1] وبرخی دیگر 663 [2][2] ه. ق و ابن اعبری سال 661 ه. ق می‌داند. حاجی خلیفه در كتاب كشف الظنون درذیل كتاب كشف الحقایق وفات او را سال 663 ه.ق و در دنباله كتاب المغنی فی الجدل 700ه.ق ضبط نموده است ولی با توجه به اینكه وفات وی در زمان هلاكوخان مغول بوده است سال 663 ه.ق قول معتبر می‌باشد. او بعلت فتنه مغول به شام رفت و در خدمت محی الدین محمد بن سعید بن ندی (متوفای 651 ه.ق) در دمشق زیست بزرگی سن و مقام بلند علمی‌خود حاضر و بهره برده است . سپس به بلاد روم (آسیای صغیر)رفته از محضر كمال الدین یونس موصلی فقیه و ریاضیدان و منطقی (متوفای 639 ه.ق) در موصل و اربل با وجود ابن شاكر در احوال اسماعیل عما الدین ابوالفداء صاحب حماة می‌نویسد: او دوستدار اهل علم بود و آنان را به خویش نزدیك می‌كرد. اثیر الدین ابهری به خدمت او پیوست. و نزد او اقامت گزید و ابولفداء برایش نقدینگی كه كفاف مخارج او را نماید مرتب كرد [3][3] هانری كوربن وی را از جمله اندیشمندان سنی آورده و با عناوین فیلسوف و ریاضیدان و عالم هیئت معرفی كرده است. [4][4]
كثرت آثار وتعدّد نوشته های ابهری گواهی بر تسلط او بر علوم زمان خود است او اكثر اوقات خودرا به تدریس علوم وتعلیم طلاب و تالیف كتب گذرانده است.
كتاب الهدایه وی كه در حكمت طبیعی والهی است در تمام ممالك اسلامی‌مشهور و مدتی كتاب درسی طلاب حكمت بوده و شروحی مختلفی بر آن نوشته شده كه مهمترین آنها شرح فاضل حرزبانی و حسین معین الدین میبدی و ملا صدرای شیرازی است و كتاب المنطق وی كه در خصوص علم منطق بوده و به «ایسا غوجی» معروف است توسط شمس الدین احمد فناری (834 ه.ق) شرح و در قسطنطنیه چاپ شده است كه در كشور های تركیه و عراق و پاكستان از متون درسی به شمار می‌رود.
نجم الدین كاتبی قزوینی (675-600 ه.ق) از شاگردان بنام اثیر الدین است كه شرحی آزاد بنام مبسوط جامع الدقایق فی كشف الحقایق بر كتاب كشف الحقایق ابهری نگاشته است. [5][5]
آثار
آثار دیگر ابهری عبارتند از:
1- تنزیل الافكار فی تعدیل الاسرار در منطق طبیعیات و الهیات كه خواجه نصیر الدین طوسی بر آن نقد مفصلی به نام «تعدیل المعیار فی نقد تنزیل الافكار» نوشته است.
2- الكشف در منطق به زبان عربی
3 - زبدة الاسرار در فلسفه به زبان عربی
4- غایه الادراك فی درایه الافلاك
5 - منطق رساله مختصری به زبان فارسی
6- آغاز و انجام رساله مختصری به زبان فارسی
7 -كلمات عشره رساله مختصری به زبان فارسی
8 - المحصول در مقابل التحصیل بهمنیار شاگرد مشهور ابن سینا
9 - المسائل در زمینه كلام
10- الرساله الزاهرة فی بیان فسادالمقدمات الجدلیه
11- المغنی درعلم جدل و آداب بحث و مناظره
12- التهذیب النكت (نكت از ابواسحاق ابراهیم بن شیرازی متوفای 476 ه.ق است)
13- حاشیه شرح ملخص فخر رازی
14- منتهی الافكار فی ابانة الاسرار در منطق، الهیات و طبیعات
15- خلاصه الافكار ونقاوة الاسرار درعلم منطق
16- دقایق الافكار در منطق
17- عنوان الحق و برهان الصدق در منطق طبیعات، الهیات
18- رسالة من پر كار القطوع حررها الامام اثیر الدین المفضل الابهری
19- رساله اسطرلاب
20 -مختصر فی علم الهیئة
21- الزیج الاختیاری
22 - الزیج الشامل
23- سه رساله در هیئت ونجوم
24- اصلاح الهندسه
25 - الخلاف در فقه شافعی
26- شرح ایسا غوجی
27- كشف الحكمة در فلسفه
28- اصلاح استسعقات
29- الاشارات در مقابل اشارات ابن سینا
30- البیان
31- دیوان شعر [6][6]
در تذكرة عرفات آمده است كه اثیر الدین ابهری از افاضل و اكابر است و صاحب دیوانی است كه سه هزار بیت دارد از جمله این رباعی منصوب اوست.
تا كی مدد نفس بد آموز كنم
خلقی ز وجود خود غم اندوز كنم
من بعد بر آنم كه به قرصی چو فلك
روزی به شب آرام و شبی روز كنم
ابهری در منطق سه ضرب بر پنج ضرب ارسطو در شكل چهارم قیاس اقترانی افزوده [7][7] وبرای سالبه جزئیه در بعضی موارد چون عرفیه و جودیه صور عكس ثابت نموده است [8][8].
انگیزه مولف از نوشتن كتاب كشف الحقایق فی التحریر الدقایق در مقدمه كتاب وجود شبهه دراصول و معانی علم طبیعه و ما قبل (الهیات) و قوانین منطق در كتب موجود بیان شده و افزوده است كه به همین خاطر قصد نوشتن كتابی نموده كه درآن خلاصه كلام حكماء معتبر گذشته به همراه تبیین حق و باطل وصواب و خطاء جمع شده باشد.
از تامل در گفتار ابهری می‌توان دید انتقاد وی را نسبت به مباحث منطقی و طبیعی و الهی عصر خود دریافت نمود.
كتاب كشف الحقایق مركب از سه بخش منطق ، الهیات و طبیعات است كه بر خلاف ترتیب مرسوم آن زمان (منطق، طبیعات والهیات) بصورت (منطق، الهیات، و طبیعات) نگاشته شده است. بخش منطق یك مقدمه و پنج مقاله، بخش الهیات سه مقاله و یازده مطلع و چهل و سه لامع و 16 بحث و بخش طبیعات آن نیز چهار مقاله دارد.
سبك نگارش
سبك نگارش ابهری همان گونه كه دانشمندان قرن هفتم هجری همچون كاتبی دارند عناوین بصورت پاسخ قاطع به مسئله طرح و بعد جنبه سؤالی پیدا می‌كند و غالباً خالی از داوری و فقط گزارش آراء و نقد آنهاست. به همین خاطر مختصر، ساده و روان بود و مناسب برای متون آموزشی و درسی است. ابهری از اقوال حكمائی چون ابن سینا (5 مورد) شیخ اشراق (3) امام فخر رازی (15) افلاطون و فضلای متأخر و ملیّون (1 مورد) نقل و نقد نموده است. ازدقت در محتوی و تعداد نقل و نقد او می‌توان پی برد كه استادش امام فخر را بیشتر و شیخ اشراق را كمتر از دیگران مورد نقد قرار داده است. و شاید همین مطلب گواهی بر نزدیكی سبك فلسفی ابهری به شیخ اشراق
سهروردی است گرچه ابهری خود را در فلسفه صاحب سبك می‌داند و در چارچوب تفكر فلسفی موجود در آن زمان نمی‌گنجد و در مسئله اساسی وجود مخالف نظر شیخ اشراق و حتی امام فخر و موافق ابن سیناست.
معرفی نسخه ها:
1- نسخه خطی مجلس شورای اسلامی‌به خط نسخ مربوط به اواخر قرن هفت یا اوایل قرن هشتم هجری قمری است كه همه آن را یك نفر نوشته و نام كاتب و تاریخ كتابت ندارد. از نظر نگارش ، خوش خط، دقیق و خوانا ، با رسم الخط معمول آن زمان وبا حاشیه های نسبتا زیاد و دارای فصل بندی مشخص و ممتازی است و هر صفحه آن دارای 23 سطر می‌باشد.
2- گاهی در كنار صفحه ها حاشیه دارد كه در پایان آن رمز (ه) وجود دارد و غالباً صبغه انتقادی و اندكی نیز توضیحی هستند و در مجموعه 2310 مجلس، تنكابنی به شماره 25935 قفسه 3973 نگهداری می‌شود. ترتیب آن اول منطق از صفحه 1 تا 103 با یك مقدمه و پنج مقاله ، الهیات از صفحه 105 تا 168 در سه مقاله، طبیعیات از صفحه 169 تا 212 و در چهار مقاله است.
3- نسخه خطی دارالكتب المصریه توسط محمودبن فقیه محمدبن شرفشاه در سال 678 ه.ق به خط نسخ نوشته شده و در مجموعه 1345 دارالكتب المصریه شماره 162 در 732 صفحه 21 سطری نگهداری و میكروفیلم آن در داخل مجموعه كشف الاسرار خونجی ج 4 كتابخانه مركزی دانشگاه تهران موجود است این نسخه از نظر خط چندان زیبا نیست ولی غلط املایی و انشایی كمتری دارد و حاشیه آن نیز اندك و دارای سه بخش منطق از صفحه 1 تا 360 ، الهیات از صفحه 360 تا 436 و طبیعیات از صفحه 436 تا 470 می‌باشد.
روش تصحیح:
ازروشهای معمول تصحیح یعنی مكانیكی، اجتهادی و توأم، روش سوم یعنی تلفیق و توأم استفاده شده است بر این اساس نسخه خطی مجلس شورای اسلامی‌نسخه اصلی و نسخه مصر بدل بوده و درشرایط مساوی وفقدان مرجح متن نسخه مجلس ترجیح داده شده است در غیر این صورت با توجه به قواعد و اقتضای ادبی و مفهومی‌متن اصلی از سوی مصحح انتخاب شده است.
اختصارات:
1- نسخه خطی مجلس شورای اسلامی: مش
2- نسخه خطی دارالكتب المصریه: مص
3- كلمه در بدل نیست : - مص
4- كلمه در بدل اضافی است : + مص
5 - حاشیه نسخه مجلس شورای اسلامی: ه مش
6- حاشیه نسخه دارالكتب المصریه : ه مص
7- مطالبی كه بر متن از مصحح افزوده شده است: } {
نتیجه:
ابهری بر فلسفه و منطق تسلط كامل داشته و سبك شیوه نگارش او علاوه بر اینكه روان، ساده و منظم بوده به یك مكتب فكری خاص اشراقی یا مشایی محدود نشده است .او چون استادش امام فخر رازی ذهنی نقاد و تحلیل گری داشته از این رو تصحیح انجام یافته برای دانشجویان الهیات و فلسفه در سطح كاردانی و كارشناسی متن مناسبی می‌باشد.
پی نوشتها:
1- محقق، مهدی ، ایزوتسوتوشی هیكو، منطق و مباحث الفاط (مجموعه متون و مقالات تحقیقی) انتشارات دانشگاه تهران سال 1370 ص 36.
2- كوربن هانری، تاریخ فلسفه اسلامی، ترجمه جواد طباطبایی ، انتشارات كویر سال 1373، ص 451.
3- مدرس رضوی محمد تقی، احوال و آثار خواجه نصیر الدین طوسی، انتشارات اساطیر، چاپ 1370 ، ص 183.
4- كوربن هانری، تاریخ فلسفه اسلامی، ترجمه جواد طباطبایی ، انتشارات كویر، سال 1373، ص 455.
5- كاتبی قزوینی نجم الدین ، ایضاح المقاصد من حكمه عین القواعد ، شرح علامه حلی به اهتمام سید محمد مشكوه و تصحیح منزوی علینقی، چاپخانه دانشگاه تهران سال 1337 ص 6.
6- كاتبی قزوینی نجم الدین، فلسفه ما بعد الطبیعه، ترجمه مدرسی گیلانی مرتضی، ناشر مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی سال 1362، ص 119- 118.
لغت نامه دهخدا / جلد 1 /ص818 / منطق و مباحث الفاظ/ص 38
7- فرهادی، شكل چهارم قیاس اقترانی، استاد راهنما دكتر احد فرامرز قراملكی، سال 1378، دانشگاه تهران
8- ابن سینا ، الاشارات و التنبیهات مع شرح خواجه نصیر طوسی، و فخر رازی ، نشر البلاغه ، قم سال 1375، ج 1 ص 208.
