بخشی از مقاله
خصوصيات گياه گندم
گندم ، گل آذين سنبله‌اي دارد. از هر گره آن معمولا يک سنبلچه متشکل از دو گلوم و سه گلچه بوجود مي‌آيد. گاهي تعداد گلچه‌ها به 9 هم مي‌رسد. دانه گندم بين دو پوشش قاشق مانند به نامهاي پوشک بيروني لماو پوشک دروني پائولا قرار گرفته است. برگهاي گندم مانند برگهاي ساير غلات به جز ذرت و ارزن ، نازک و کم عرض بوده و زبانه‌هاي کوچکي دارند.
ميوه گندم
ميوه گندم با توجه به گونه آن ، 3 تا 10 ميليمتر طول و 3 تا 5 ميليمتر هم قطر دارد و شامل بخشهاي زير است.
• گياهک: يا رويان که تقريبا 5/2 درصد وزن دانه را تشکيل مي‌دهد و سرشار از پروتئين و چربي است که اين بخش را معمولا در تهيه آرد گندم جدا مي‌کنند.
• سبوس: همان پوسته دانه است و تقريبا 14 درصد از وزن دانه را تشکيل مي‌دهد. سبوس را هم همچون گياهک در مرحله آرد سازي از دانه جدا مي‌کنند و معمولا براي خوراک دام مورد استفاده قرار مي‌گيرد.
• آندوسپرم: حاوي مواد نشاسته‌اي دانه گندم است و تقريبا 83 تا 87 درصد از کل دانه را شامل مي‌شود. آندوسپرم داراي دانه‌هاي نشاسته‌اي و مواد پروتئيني مي‌باشد که دانه‌هاي نشاسته آن بوسيله گلوتن که يکي از پروتئينهاي موجود در دانه است، بهم چسبيده‌اند. ميزان گلوتن موجود در دانه بر حسب نوع و نژاد گندم تفاوت مي‌کند.
همين ميزان گلوتن گندم است که مرغوبيت آن را تعيين مي‌نمايد. گندمهاي قرمز سخت بهاره و پاييزه گلوتن بيشتري دارند و به همين دليل ، ارزش تهيه نان از آنها بيشتر است. چون خمير حاصل از آردي که از لحاظ گلوتن غني است، به دليل داشتن حالت کشدار ، قادر است که گازهاي ناشي از تخمير را بيشتر در خود نگهدارد و براي همين ، خمير بهتر ورآمده و حجمش بيشتر مي‌گردد.
آب و هواي مناسب براي رشد گندم
شرايط ايده‌آل براي رشد گندم ، آب و هواي خنک در دوره رشد رويشي ، آب و هواي معتدل در دوران تشکيل دانه و آب و هواي گرم و خشک در زمان برداشت محصول مي‌باشد. بنابراين در مناطقي که زمستانهاي سخت دارند، کشت گندم با مشکلاتي از قبيل سرما‌زدگي زمستاني مواجه مي‌شود. البته بايد بدانيم که گندم در برابر خشکي مقاومت چنداني ندارد و نمي‌تواند به
مدت طولاني ، خشکي و کم آبي را تحمل نمايد. اما قادر است خود را با شرايط خشک تا حدي تطبيق داده و با تشکيل ياخته‌هاي کوچکتر که در نهايت سبب تشکيل برگهاي کوچک شده و در نتيجه روزنه‌ها کوچکتر مي‌شود، سطح تعريق را کاهش دهد و از اثرات سوء کم آبي تا حدي محفوظ بماند.
انواع گندم
معمولا گندمها را به دو دسته کلي گندم بهاره و گندم پاييزه تقسيم بندي مي‌کنند. اين دو نوع علاوه بر آن که دانه‌هايشان از نظر رنگ ، بافت ، شکل و ... باهم فرق دارد شرايط رشد و نمو آنها نيز باهم تفاوت مي‌کند. اين دو نوع گندم را در دو زمان مختلف در سال کشت مي‌نمايند. دانه گندم ، داراي شياري است که در طول دانه قرار مي‌گيرد. عمق اين شيار در گندمهاي پاييزه زياد و در گندمهاي بهاره کم است. طرفين اين شيار در گندمهاي بهاره گرد و در گندمهاي پاييزه گوشه‌دار مي‌باشد.
گندم بهاره
در اوايل بهار کاشته مي‌شود. پس از جوانه زدن ، گياه جوان در بهار و اوايل تابستان رشد نموده و محصول آن را تا اواخر تابستان برداشت مي‌کنند. گندم بهاره را معمولا در نواحيي کشت مي‌کنند که گندم پاييزه نمي‌تواند در برابر سرماي سخت زمستاني آن مناطق ، مقاومت نمايد. البته ميزان محصول‌دهي گندم پاييزه از بهاره بيشتر است. معمولا پس از تهيه بذر و زماني که دماي خاک به يک درجه سانتيگراد بالاي صفر رسيد، گندم بهاره را مي‌کارند.
اگر شرايط آب و هوايي اجازه دهد مي‌توان گندم را زودتر هم کاشت تا دوره رشد آن طولاني‌تر شده و ميزان محصول دهي آن بيشتر شود. گندم بهاره براي آن که به مرحله گلدهي برسد، بايد به مدت طولاني در معرض هواي سرد قرار گيرد. اگر گندم پاييزه را در بهار بکارند، چون دوره سرما را پشت سر نمي‌گذارد، نمي‌تواند گل آذين خوبي تشکيل دهد.
گندم پاييزه
اين نوع گندم در نيم کره شمالي ، در فصل پاييز موقعي که دماي خاک از 13 درجه سانتيگراد کمتر باشد کشت مي شود. ابتدا بذر گندم پاييزه جوانه مي‌زند. سپس در فصل زمستان ، گياه به صورت گياه جوان کوچکي باقي مي‌ماند و با آغاز فصل بهار ، مجددا رشد و نمو خود را آغاز مي‌کند. معمولا در يکي از ماههاي خرداد ، تير يا نهايتا مرداد ، دانه مي‌رسد و آماده برداشت مي‌شود. گندمهاي پاييزه به نسبت گندمهاي بهاره ريشه‌هاي عميق‌تر و پرپشت‌تري دارند که تا 200 سانتيمتر در خاک نفوذ مي‌کنند. اين امر ناشي از آن است که گندمهاي پاييزه فصل رشد طولاني‌تري دارند.
شرايط مناسب براي رشد گندم
خاک شني و رسي عميق با زهکشي خوب ، براي رشد گندم مناسب است. اصولا ميزان عملکرد گندم در شرايط ديم (آبياري با باران) ، در خاکهاي ريز بافت بيشتر است. چون اين قبيل خاکها قادرند آب را بهتر و به مدت طولاني‌تر در خود نگهدارند. اما در شرايط آبي (که کشاورز خود گياه را آبياري مي‌کند) ، معمولا گندم زياد تحت تأثير بافت خاک خود قرار نمي‌گيرد. گندم هم مانند ساير گياهان نمي‌تواند در خاک خشک جوانه بزند.
گندم بهاره به دليل ذخيره شدن رطوبت زمستاني در خاک ، همواره رطوبت مورد نياز خود را دارد. اما رطوبت خاک گندمهاي پاييزه معمولا فرايند جوانه‌زني را با مشکل مواجه مي‌نمايد. اگر براي جوانه زني يا رشد اوليه جوانه ، خاک رطوبت کافي نداشته باشد بذرها ممکن است بپوسند يا در معرض صدمات ناشي از سرما قرار گيرند.
آفات و بيماريهاي گياه گندم
زنگ گندم
زنگ گندم را ، قارچي به نام Puccinia ايجاد مي‌کند. مهم ترين بيماري گندم به شمار مي‌رود که شامل زنگ ساقه ، زنگ برگ ، زنگ خطي و زنگ نواري مي‌شود. شرايط محيطي مساعد براي ايجاد اين نوع آفت ، آب و هواي گرم تا گرم مرطوب مي‌باشد. تشکيل حفره‌هاي قرمز يا سياه که حاوي اسپورهاي توليد مثل در سطح ساقه ، برگ ، غلاف و ... از علائم اين بيماري مي‌باشند. اين قارچها از کارآيي گياه در مصرف آب مي‌کاهند، بافتهاي گياه را تخريب مي‌کنند و تعداد دانه‌هاي موجود در سنبله را مانند زماني که گياه به کمبود آب دچار شده، کاهش مي‌دهند.
سياهک گندم
سياهک گندم يکي از بيماريهاي قارچي گندم است که مي‌تواند به صورت سياهک آشکار ، سياهک برگ ، سياهک پنهان معمولي و ... ظاهر گردد. سياهک پنهان ، مهمترين و رايج‌ترين و در عين حال ، مخرب‌ترين نوع سياهک است که خسارت زيادي مخصوصا به گندم پاييزه وارد مي‌آورد.
پوسيدگي جوانه و ريشه
بيماريهايي هستند که قارچها آنها را بوجود مي‌آورند. اين بيماريها هم خسارات زيادي را به محصول گندم وارد مي کنند. در گذشته ، ضدعفوني نمودن بذر با ترکيبات جيوه‌اي تا حدي از اين بيماريها جلوگيري مي‌نمود. اما امروزه اغلب از کاربامات و هگزا کلرو بنزن براي نابودي اين بيماريها استفاده مي‌کنند.
زمان برداشت محصول
زمان برداشت گندم تحت تأثير عواملي از جمله بارندگي ، رطوبت نسبي ، دماي هوا و همچنين رسيدن دانه قرار مي‌گيرد. برداشت گندم در ايران از اوايل بهار (در مناطق گرمسيري) آغاز شده و تا اواخر تابستان در مناطق سردسيري ادامه دارد. امروزه در سراسر جهان از وسايل مکانيکي خاصي براي برداشت گندم استفاده مي‌نمايند، ولي هنوز هم گندم به طريق سنتي که کند و پر هزينه است، برداشت مي‌شود. در روش سنتي ، بوته‌هاي گندم را از فاصله چند سانتي سطح خاک ، درو نموده و به صورت دسته‌هاي کوچک درمي‌آورند. سپس اين دسته‌ها را به خرمنگاه منتقل نموده و طي مراحل خاصي مي‌کوبند. زمان صحيح برداشت گندم ، وقتي است که رطوبت دانه بين 14 تا 16 درصد باشد.
موارد مصرف گندم مواد مغذي آن
برخلاف ساير غلات ، گندم را مي‌توان از طرق مختلف از جمله در تهيه نان ، بيسکويت ، شيريني ، کيک ، اسپاگتي ، ماکاروني و... مورد مصرف قرار داد. از گندم در صنايع کاغذ سازي، چسب سازي و همچنين در تهيه پودرهاي لباسشويي هم استفاده مي‌گردد. از سبوس و کاه آن نيز به عنوان خوراک دام استفاده مي‌کنند. انواع مختلف گندم براي مصارف مختلف مورد استفاده قرار مي‌گيرند. مثلا گندمهاي نرم بهاره يا پاييزه براي مصرف در صنايع بيسکويت سازي ، شيريني‌پزي و کيک‌پزي مناسبند. در حالي که از گندمهاي سخت پاييزه و بهاره در نانوايي استفاده بيشتري دارند.
زنگ سياه غلات
اين بيماري در اثر گونه‌اي از بازيدوميستها به نام Paccinia. Graminis f. sp. Tritici ايجاد مي‌شود. حوزه جغرافيايي زنگ سياه غلات بسيار وسيع مي‌باشد و يکي از مهمترين بيماريهاي غلات در ايران و اغلب کشورهاي جهان است. علت گسترش بيماري مربوط به بارانهاي بهاره و مساعد بودن شرايط جوي در ماههاي فروردين و ارديبهشت است. خسارت زنگ سياه گندم را مي‌توان به يک بيماري حاد تشبيه کرد. در بعضي از مناطق خسارت زنگ سياه گندم به نحوي است که خوشه‌ها عقيم و پوک شده و فاقد دانه و يا ندرتا داراي دانه‌هاي بسيار ريز و غير قابل استفاده مي‌باشند.
نشانه‌هاي بيماري روي غلات
در اوايل و اواسط بهار در پهنه برگ و غلاف و براکته‌هاي گل ، جوش يا تاولهايي بطور پراکنده به رنگ نارنجي بروز مي‌کند. با گسترش بيماري جوشها به يکديگر متصل مي‌شوند. به تدريج اين جوشها روي خوشکها ، ساقه ، گلوم در سطح بيروني يا دروني نمايان مي‌گردند. جوشها در ابتدا بسته بوده و با رشد کافي ، اپيدرم را باز مي‌کنند و اسپورهاي بيضي شکل آزاد مي‌شوند. اين اسپورها رشد کرده و آلودگيهاي مجدد را سبب مي‌شوند.
علل همه‌گيري زنگ سياه گندم
1. کشت ارقام حساس گندم در منطقه: بدين ترتيب قابل توجيه است که هر چه ارقام کاشته شده در يک منطقه به نژادهاي مختلف زنگ موجود در آن منطقه حساسيت بيشتري داشته باشد، احتمال همه‌گيري و خسارت به محصول زيادتر است.
2. وجود نژادهاي فيزيولوژيک زنگ و فعال بودن آن در منطقه.
3. رشد رويشي مناسب و خوب گياه.
4. دير رس بودن محصول.
5. وجود شرايط جوي مناسب و مساعد در منطقه.
6. وجود ميزبان واسط مانند زرشک و گسترش جغرافيايي آن در منطقه.
مبارزه
1. استفاده از ارقام گندم مقاوم.
2. حذف و ريشه کني بوته‌هاي زرشک که قسمتي از مرحله زندگي انگل در روي آن انجام مي‌شود.
3. مبارزه شيميايي توسط کاربرد برخي قارچ کشها مانند دي کلون ، تري آديمنول و کربوکسين تيرام.
زنگ برگ يا زنگ قهوه‌اي
عامل مولد اين بيماري گونه‌اي از بازيديومسيتها به نام Puccinia recondita f. sp. Tritici مي‌باشد. زنگ برگ بطور احتمالي وسيع‌الانتشارترين بيماريهاي گندم است. اگر رسيدن گندم ، دير هنگام باشد مانند نواحي کاشت گندم بهاره ، توسعه بيماري بيشتر خواهد بود.
