مقاله در مورد معلم خلاق

بخشی از مقاله

معلم خلاق

تغيير نظام آموزشی به منظور سازگاری آن با مقتضيات دوران بازسازی نشان می دهد که ضرورت و نياز خلاقيت ، پيش از پيش احساس شده است ، در تغيير نظام آموزشی به تجديد نظرهايی کلی و اساسی در زمينه های مختلف نياز داريم . در اين مقاله سعی بر تعليم و تربيت خلاق ، به ارتباط خلاقی که ياد دهندگان با يادگيرندگان بايد داشته باشند می پردازيم . برای ادامه حرکت به سوی تعليم و تربيت خلاق و به منظور پرورش يادگيرندگان خلاق بايد ياد دهندگان يعنی معلمان که ستون

های اصلی نظام آموزشی هستند دارای خصوصيات خاصی باشند در اين مقاله هدف آن است که بر مبنای دستاوردهای پژوهشگران و مطالعات و تجربيات اينجانب اين خصوصيات را تحت سه عنوان بررسی می کنيم :
1- خصوصيات معلم در ارتباط با يادگيرندگان که در برگيرنده ارتباط عاطفی ، آموزشی و اخلاقی

( انضباطی ) است .
2- خصوصيات معلم در ارتباط با خود ( خصوصيات شخصيتی )
3- خصوصيات معلم در ارتباط با يادگيری و آموزش ( فعاليت های شغلی ).
1- خصوصيات معلم در ارتباط با يادگيرندگان
در زمينه خصوصيات معلم در ارتباط با يادگيرندگان سه زمينه عمده را مورد توجه قرار می دهيم .اين زمينه ها به ترتيب عبارتند از :
الف : ارتباط عاطفی ب : ارتباط آموزشی
ارتباط عاطفی:
در ايجاد ارتباط عاطفی معلمان خلاق علاوه بر آنچه گفته شد به اين گونه فعاليت ها بايد بپردازند.
-تشويق و تقويت خلاقيت : بر اساس تحقيقاتی که در ايران توسط محققين انجام شده نشان می دهد که معلمان خلاق در کنار نگرش مثبتی که نسبت به خلاقيت دارند با ابراز علاقه و احترام به برقراری ارتباطی خلاق با يادگيرندگان بويژه يادگيرندگان خلاق ، اين توانايی را به صورت های مختلف تاييد و تشويق و تقويت می کنند.

-برقرار کردن رابطه عاطفی عميق : بسياری از معلمان خلاق مايل به برقرار کردن روابط عميق و سالم بين خود و يادگيرندگان با يکديگر هستند آنها بر اين عقيده اند که اين ارتباط صميمانه و عميق عاطفی محيط و شرايط مساعد را پرورش و توسعه خلاقيت فراهم می کنند .اين معلمان نه تنها از انتقادات يادگيرندگان خود ناراحت نمی شوند بلکه آنها را تشويق به اظهار نظر و بيان انتقادات خود می کنند.
اارتباط آموزشی : نتايج حاصل از پژوهش ها و تجربيات عملی نشان داده که معلمان خلاق در ارتباط آموزشی خود با يادگيرندگان راههايی مثل استفاده از حواس ، استفاده از روش بحث و گفتگو ،

امکان تجربه و خطا ، توجه به کيفيت تفکر ،تکيه بر کيفيت در مقابل کميت يادگيری ، استفاده از روش کنکاش مغزی ، تکيه بر تفکر واگرا در مقابل تفکر همگرا ، توجه به تفاوت های فردی با يادگيرندگان و روش اداره کلاس را مد نظر دارند.
2- خصوصيات معلم در ارتباط با خود ( خصوصيات شخصيتی )
گوته می گويد ، انديشيدن آسان است و عمل کردن مشکل ، اما مشکل ترين کارها عمل کردن به آن چيزهايی است که می انديشيم پس بررسی و پژوهش های کوتاه مدت و بلند مدت نشان داده که افراد خلاق از جمله معلمان خلاق در ابعاد ذهنی ، عاطفی و اجتماعی دارای خصوصياتی هستند که در ابعاد ذهنی می توان به کنجکاوی شديد توام با شک گرايی و روحيه تجربی (پويندگی ) تمرکز حواس و استمرار در انديشيدن ، روان بودن در توليد انديشه توام با روانی کلام ، انعطاف پذيری ذهنی به صورت آزمون ،استقلال فکر و عمل ، مهارت در بازسازی عقايد پشتکار و پايداری ، اعتقاد به خويشتن با نگرش مثبت ( خودباوری ) و ..... پرداخت .
3-خصوصيات معلم در ارتباط با يادگيری و آموزش
بيش از نود درصد از معلمان خلاق معتقدند که خلاقيت در نظامی پا می گيرد که يادگيرنده در يادگيری خود نفش فعال و سازنده داشته باشد و معلم راهنما و تسهيل کننده باشد نه اين که معلم مطالب را کاملا پخته و خود نيز به فراگير بخوراند بلکه بستر و راه را هموار و مناسب سازد آنان وظيفه مهم معلم را بنا کردن شناخت ، تربيت ذهن برای منطقی انديشيدن و تقويت تفکر خلاق می دانند و يا تسلط بر آموخته های مختلف يا شناخت و به کارگيری روشهای ارزشيابی آموزشی و پرورشی .
خصوصيات معلم پرورش دهنده خلاقيت
مربي يا معلمي كه مي خواهد يك كلاس ويژ ه ي پرورش خلاقيت را اداره كند و يا اين كه علاقمند است در جريان تدريس روزمره ي خود به طور جدي پرورش خلاقيت دانش آموزان را هم مدنظر داشته باشد، اگر چنان چه از خصوصيات و نگرش هاي ويژ ه اي كه با ماهيت و فرآيند خلاقيت مناسبت دارد ، برخوردار باشد ،مطمئنا در كار خود بسيار موفق تر عمل خواهد كرد. البته يك چنين معلمي حتما لازم نيست كه خودش فردي خلاق باشد ،اما اگر چنان چه شخصا از مهارت هاي اساسي خلاقيت برخوردار باشد و بتواند عملا از آن ها استفاده كند ،بدون شك در پيش برد و هدايت كلاس و تاثير گذاري بيش تر و بهتر بر دانش آموزان خود موفقيت بيش تري كسب خواهد كرد.
برخي ويژگي هاي معلم علاقمند به خلاقيت كه داشتن آن ها به بازدهي بيش تر كلاس و تدريس او مي انجامد، موارد زير است :
1- فردي انتقاد پذير باشد .
2-تحمل عقايد نو دانش آموزان را داشته باشد.

3-از صبر و تحمل بالايي برخوردار باشد .
4-به تفاوت هاي فردي و منحصر به فرد بودن تك تك دانش آموزان اعتقاد داشته باشد.
5-از انگيزه اي قوي برخوردار باشد.
6-پذيراي ايده ها و نظرات غير عادي دانش آموزان خود باشد.
7-دوست دار هنر و زيبايي شناسي باشد.

8-تا حد امكان به دانش آموزان خود آزادي عمل بدهد.
9-در چند زمينه ي مختلف معلومات و مهارت داشته باشد .
10-براي هر دانش آموز احترامي ويژه قائل باشد .
11- خيال پردازي دانش آموزان را تشويق كند.
12-در مواقع لزوم بتواند كودكانه بيانديشد و كودكانه عمل كند.
13-به دانش آموزان خود اجازه دهد كه گاهي اشتباه كنند.
معلمان خلاق چگونه عمل می کنند؟
به راستی که اين دلها خسته می شوند همانطور که بدن ها خسته می گردند پس نوبرها و تازه پيدا شده های حکمت ها را برای آن دلها بجوييد. حضرت علی (ع)

بسياری از معلمان خلاق بخصوص تا زمانی که ياد گيرندگان به تفکر ذهنی ، انتزاعی و مجرد در دوره ی ابتدايی نرسيده اند به پرورش حواس و استفاده از آنها در آموزش می پردازند. عده قابل توجهی از اين معلمان در کنار استفاده از وسايل سمعی وبصری (که غالباً توسط ياد گيرندگان ساخته شده است) ، يادگيرندگان را به مشاهده طبيعت و پديده های آن و مراکزمختلف علمی ، هنری ، صنعتی و ... تشويق و راهنمايی می کنند.

در بررسی های انجام شده ، بسياری از معلمان خلاق بر اين نظر بودند که يکی از اشکالات تعليم و تربيت غير خلاق و ايستا ، عدم ارتباط سازنده که بين ياددهنده و ياد گيرنده است . اين رابطه که مبتنی بر انتقال يک رشته اطلاعات و معلومات معين از ياد دهنده به ياد گيرنده است ، باعث تسلط ياد دهنده بريادگيرنده و اتکای دانش آموز به معلم می شود. معلمان خلاق ، اين ارتباط سلطه گرانه را درست نمی دانند زيرا معتقدندکه نتيجه آن عدم توسعه ذهن يادگيرنده است و با توليد تفکر منطقی و فعال که درخلاقيت نقش عمده دارد، مغايرت دارد.

معلمان خلاق برای ايجاد شرايط مساعد روشهای مختلفی دارد که در زير به آنها اشاره می شود:
استفاده از روش تدريس ياد گيرنده مدار:
معلمان خلاق اين نگرشی که " دانستن يک فرايند است و نه يک نتيجه " پذيرفته اند و غالباً با روش تدريس معلم مدار مخالف هستند که عملاً مبتنی بر تقليد و انتقال اطلاعات معين و غالباً از پيش طرح ريزی شده اند ياد دهنده به ياد گيرنده است . آنان " روش تدريس ياد گيرنده مدار" را که در آن ياد گيرنده با بکار گيری مکانيزمهای حسی و تحليلی خود بطور فعال در ياد گيری مشارکت دارد، تأييد و از اين روش استفاده می کنند.
به طور خلاصه بسياری از معلمان خلاق معتقدند که آموزش نبايد بر مبنای حافظه و انتقال صرف معلومات باشد، بلکه آموزش خلاق و پويا بايد با مشارکت و فعاليت يادگيرنده انجام شود و مبتنی بر درک ، تجزيه و تحليل ،ترکيب و ارزشيابی مطالب باشد. به نظر اين معلمان ، از اين طريق روش اکتشافی می توان به اين اهداف دست يافت و به سوی تعليم و تربيت خلاق ، سريعتر حرکت کرد.
استفاده از روش بحث و گفتگو:
معلمان خلاق ، با توجه به رابطه بين رشد ذهنی و کلاسی و اعتقاد به اينکه " زبان نيروی محرکه تخيل است " ، عمل ذهنی را مستلزم همکاری و تعامل بين افراد می دانند . از اين رو گفتار فی البداهه يا سخنان خود جوش راتقويت کرده ، به آن جهت صحيح می دهند.
در کلاس اين معلمان سخنان خودجوش گفت و گوی آزاد و متقابل و غير کليشه ای که نياز به داد وستد ذهنی و اجتماعی دارد، بين ياد دهنده و يادگيرنده به فراوانی ديده می شود.
معلمان خلاق غالباً درس را به مطرح کردن سؤالاتی جالب که يادگيرندگان را به فکر وا می دارد وبينش آنان را گسترش می دهد ، شروع می کنند و سپس با جهت دادن صحيح به بحث ، سعی می کنند آن را در مسير اصلی حفظ کنند يا يادگيرنده از راه به هم پيوستن اطلاعات به آگاهيهای جديد برسد.
اين معلمان در برقراری چنين نظام ارتباطی و بحث و گفتگو ، اين فکر را به ياد گيرندگان القاء می کنند که هر فرد و حتی معلم می تواند از ديگران و از جمله ياد گيرندگان خود درسهايی بياموزد.
امکان تجربه و خطا کردن :
معلمان خلاق به يادگيرندگان خود امکان " تجربه کردن " می دهند و خطاهای آنان را نيزبه عنوان فرايندی در يادگيری می پذيرند.
زيرا معتقدند که اشتباه قسمتی از حقيقت را در خود نگه می دارد. در صورت لزوم اين معلمان ياد گيرندگان را به حدس زدن و انجام آزمايش علاقمند می سازند. زيرا بر اين باورند که در چنين وضعی يادگيرنده به استقلال فکری و روحيه ابداع و تحقيق که مايه خلاقيت است ، دست می يابد.
توجه به کيفيت تفکر و نه سرعت انتقال :

پژوهشها و تجربيات متعدد نشان داده که معلمان خلاق يادگيرنده را از نظر زمانی تحت فشار نامعقول قرار نمی دهند . آنها انتظار ندارند که ياد گيرنده مطلب يا سؤال را با سرعت زياد و بدون تفکر و تأمل لازم و کافی پاسخ دهد . اين معلمان به کيفيت تفکر و خلاقيت آن بيش از سرعت انتقال در بيان مجدد مطالب اهميت می دهند و سعی می کنند اين طرز فکر را در ياد گيرندگان نيز بوجود آورند.

تکيه بر کيفيت در مقابل کميت يادگيری :
معلمان خلاق و پويا بر کيفيت يادگيری و عمل ياد گيرنده بيش از کميت و وسعت برنامه تأکيد دارند. لذا عملاً مشاهده کرده ايم که اين معلمان تکاليف کمتری بر عهده يادگيرندگان خود می گذارند ولی انتظار دارند که يادگيرندگان آن تکاليف را با خلاقيت انجام دهند.

اگر دانش آموزان با پژوهشهای آزادانه خود به شناخت برسند ، اين کار موجب توجه به کيفيت يادگيری می شودونه صرفاً نتايجی کمی حاصل از آن . بنابر اين باعث می شود که معلمان بر موفقيت تحصيلی ، نمره و بهره هوشی نيز تکيه کنند. ( شهر آرای ، 1370)
در مدارس سنتی فعلی ، تدريس خوب آن است که مسير عمليات برای دانش آموزان به روشنی مشخص گردد و تنها يک پاسخ به عنوان پاسخ صحيح ارائه می شود.
به اين سؤال فکر کنيد . ( نصف دوازده چند است ؟) شما از پاسخهای (6، 4، 9) کدام را انتخاب می کنيد.
معلم بايد موظف باشد که سرعت و جهت يادگيری دانش آموزان را تنظيم می کند و دانش و مهارتهايی پراکنده که با فعاليتهای معنی دار همراه نيستند ارائه دهد.
پروژه های فردی هدفدار و سرگرم کننده :
راه اندازی قوه تخيل و تصور، هدف اصلی اين نوع پروژه ها است . انجام اين گونه فعاليتها هم به کار دست و هم به ذهن نيازمند است و نتايج آن فوری و ملموس است .
پروژه هايی نظير استفاده از گل رس ، موم ، خميربازی و برگزاری نمايشگاهی از آثار کودکان ، ضمن سرگرم کننده بودن ، مهارت هايی نظير روانی ، انعطاف ، نوآوری ، بسط ، همخوانی انديشه و ... را که برای پرورش رفتار خلاق ضروری هستند رشد می دهند.
اختراع :
هدف اصلی ازاين نوع پروژه ارائه يک طرح است نه ساختن واقعی يک شیء . تشخيص تناسب پروژه های سرگرم کننده و هدفدار برای دانش آموزان بر عهده معلم است .
از طريق اين نوع فعاليتها و تجارب يادگيری است که ميزان بازدهی رفتار خلاق در دانش آموزان افزايش می يابد و ادراک آنها نسبت به خويشتن به طرز مثبتی بالا می رود.

روشهای گروهی :
وجود تشويق ها و همکاريهای متقابل در گروه و تشکيل گروههای مختلف در کلاس بصورت تصادفی باعث پرورش رفتار خلاق و سودمندتر شدن آن خواهد شد. نحوه ی ارتباط در گروه به افراد کمک می کند تا دامنه علايق خويش را توسعه داده و راههای جانشين برای تحقق هدفهای خويش پيدا کنند. راههايی که همه می توانند بر اساس آن رفتار خلاق را تقويت کنند .
افراد از طريق احترام متقابل و کمک هايی که در جريان کار به هم می کنند ، سعی می نمايند تا روابط انسانی مثبتی را که بين آنها بوجود آمده است ، تقويت کنند . معلم برای ايجاد جو مساعد در کلاس تلاش می کند . افراد همديگر را از نظر روانی تقويت می کنند و افرادی که مورد تشويق قرار

می گيرند ، سعی می کنند که تا حداکثر توان و کوشش را به کار گيرند و گاه فرد بر اثر اين تشويق ها به جايی می رسد که می تواند به کوشش حتی بيش ازانتظاری که از او می رود دست بزند. بديهی است هر چه ميزان پيروزی ها بيشتر باشد ، اعتماد به نفس افراد نيز زيادتر می شود. معلم بايد هميشه متوجه باشد تا دانش آموزانی را که در زمينه کارهای فردی به خاطر همانند سازی با اعضای گروه مشکل دارند شناسايی کرده و به آنها کمک کند .

بايد ترکيب گروه ها را متغير قرارداد ، زيرا اين کار به آنان کمک خواهد کرد تا از روابط و تجربه های وسيع تری برخوردارشوند .

استفاده از حواس :
بسياری از معلمان خلاق بخصوص تا زمانی که يادگيرندگان به تفکر ذهنی ، انتزاعی و مجرد در د

وره ابتدايی نرسيده اند به پرورش حواس و استفاده از آنها در آموزش می پردازند. استفاده از وسايل سمعی و بصری (رسانه های آموزشی که غالباً دانش آموزان ساخته اند) را ضروری می دانند. زيرا به نظر آنان به کار گيری صحيح اين امکانات نه تنها باعث پرورش حواس و توسعه يادگيری فعال می شود ، بلکه ارتباط مبتنی بر تسلط ياد دهنده بر ياد گيرنده را نيز تغيير می دهد.

راهکارهايی برای ايجاد شور و شوق در کلاس :
دکتر دمينگ که نظراتش باعث انقلابی کيفی درژاپن و سپس در ساير کشورها شده است در باره ی ماشين داستانی می گويد: " اگر بهترين موتور دنيا بعلاوه بهترين سيستم انتقال و بهترين فرمان و بهترين ... را بگيريد و همه ی اين قسمت ها را متصل کنيد ، لزوماً ماشينتان حرکت نخواهد کرد." اين مطلب را می توان به آموزش نيزربط داد :
" ممکن است بچه هايی خوب ، معلمان باهوش ، والدين خوب ، ساختمان قشنگ و مدير خوب داشته باشيد ولی کلاستان کارآيی نداشته باشد . قسمت های خيلی کوچکی ممکن است در ماشين وجود نداشته باشد و ماشين به همان علت روشن نشود. وجود عناصر يک سيستم کلاس لزوماً منجر به عملکرد خوب کلاس نخواهد شد."
بنابر اين ، نه تنها بايد تمامی اجزای سيستم کلاس را ببينيم بلکه فرايند هايی که اين اجزا را به

صورتی موزون و شوق انگيز به سمت هدفی مشخص هدايت می کند را نيز بايد مد نظر قرار دهيم .
------------- هدف <------------
کلاس به منزله يک سيستم
ورودی ---> فرايندها ---> خروجی ---> مشتريان ---> بازخورد