مقاله در مورد پول در اقتصاد اسلامی

بخشی از مقاله

پـــــــــول در اقتصاد اسلامي

امروزه پول يكي از مهمترين پديده هاي اقتصادي محسوب مي شود و با زندگي بشر به طرز اعجاب انگيزي عجين شده است .اين عنصر كيميا گونه را همگان مي شناسند و از نقش تعيين كنندة آن در زندگي بخوبي آگاهند در هر فعاليت خرد و كلان اقتصادي ” پول “ نقشي اساسي بر عهده دارد .
” پول “ به عنوان يك ” پديده “ روزگاري وجود نداشت و نياز انسان سبب پيدايش يا اختراع آن گرديد و بتدريج رشد كردو به صورت موضوعي كه تحت تأثير قوانين مشخص و مكانيزمهاي پيچيده قرار دارد در آمد .

بطوري كه تا كنون بيش دهها كتاب دربارة نگاشته شده و آن را از زواياي گوناگون مورد بحث و كاوش قرار داده اند ولي با اين همه هنوز تعريف جامعي دربارة آن ارائه نشده است و اقتصاد دانان ترجيح مي دهند به جاي تعريف پول بيشتر وظايف آنرا مورد توجه قرار دهند .

مبادلات پايا پاي ( Barter يا Troc):

يكي از وظايفي كه اقتصاد دانان براي پول ذكر مي كنند ” وسيله بودن براي تسهيل مبادلات “ است . قبل از تولد پول و به كار گيري آن به عنوان وسيله مبادلة انسانهاي اوليه نيازمندي هاي خود را به صورت معاملات پاياپاي بر طرف مي ساختند . اين داد وستد ها معمولاً در يك اقتصاد ساده و كوچك ، در محدودة يك قبيله ، روستا ، شهر و يا ..... صورت مي 

هر كس كالايي راكه براي او قابل استفاده نبود يا بر اثر احتياج به كالاي ديگر حاضر به معاوضة آن بود، به شخص ديگر كه متقاضي كالاي او بود مي داد و متقابلاً كالاي وي رابه عنوان عوض دريافت مي كرد . اين قبيل داد و ستد ها كه در جامعه هاي ابتدايي متداول بود ” مبادلة مستقيم كالا با كالا يا مبادلة پاياپاي “ نام دارد .

پيدايش پول ها ي فلزي :
انتخاب يك يا چند كالا به عنوان معيار ارزش ، اگرچه تا اندازه اي موجب تسهيل امر مبادله مي باشد اما نتوانست برخي از مشكلات اساسي مبادلات داد و ستد ي را از ميان بردارد ، زيرا با گذشت زمان بعضي كالاها فاسد شده و از بين مي رفتند و دسته اي ديگر به علت داشتن حجم زياد امكان ذخيره آنها نبود.
سرانجام جستجوي بشر منتهي شد به اينكه فلزات ، مخصوصاً طلا و نقرهرا كه اشكالات فوق را ندارند به عنوان وسيله مبادله بر گزيدند . طلا و نقره فلزاتي هستند كه در سطح جهاني مورد پذيرش عمومي مي باشند و از رواج بيشتري برخوردارند .
امكان تورق در آنها زياد است و به خوبي مي توان از آنها سكه هاي نازك و كوچك تهيه نمود و چون ارزش آنها ذاتي مي باشد بر اثر خرد شدن و تقسيم شدن به قطعات كوچكتر ، ارزش آنها از بين نمي رود . انعطاف پذيري زيادي دارند و مي توان آنها را در قالبهاي گوناگون ريخت و به صور

تهاي متفاوت در آورد . همچنين امكان حك كردن هر نقش و نوشته اي برروي آنها وجود دارد .

بطوركلي از نظر اقتصادي دلايل انتخا ب و رواج پولهاي فلزي بويژه طلا و نقره عبارتند از :
1) نقش معاملاتي : پولهاي فلزي به صورت عموم و سكه هاي طلاو نقره بخصوص داراي قابليت تراكم ارزش فراوان در حجم كم بوده و به سهولت قابل حمل و نقل مي باشند و از اين نظر در تسهيل معاملات نقش ويژه اي ايفا مي كنند .
2) نقش ذخيره ارزش :پول هاي فلزي از آن جهت كه فلزهستند دوام زيادي داشته و كمتر فاسد مي شوند و در اين ميان طلا و نقره به خاطر اينكه دچار زنگ زدگي نمي شوند ، امتياز بيشتري دارند .

3) معيار ارزش يكنواخت : چيزي كه مي خواهد به عنوان معيار ارزش قرار بگيرد بايد خودش از نظر ارزش ، همگون و يكنواخت باشد و مقادير متفاوت آن فقط به لحاظ كميت با يكديگر اختلاف داشته باشند . اين امر در پول هاي فلزي تحقق پيدا مي كند . اما در غير پول هاي فلزي ، اغلب مصداق نمي يابد .
4) قابليت تقسيم پذيري : فلزات ، مخصوصاً طلا و نقره را مي توان به كميت هاي گوناگون تقسيم كرد بدون آنكه اين امر سبب شود تا به كيفيتشان صدمه اي برسد و همچنين اگر لازم باشد مي توان دوباره آنها را به صورت اوليه برگرداند . اما در غير پولهاي فلزي چنين قابليتي وجود ندارد .
انواع پولهاي كاغذي :
پولهاي كاغذي به دو نوع تقسيم مي شوند :
1) پول كاغذي قانوني با گردش دستوري
2) پول كاغذي اعتباري با گردش تضميني

پول كاغذي قانوني با گردش دستوري :
اين نوع پول در قرن سيزدهم ميلادي در چين ، در دورة امپراطوري ” قوبيلاي قاآن “ وجود داشت . براي چاپ اين نوع پول كاغذ مخصوصي در نظر گرفته مي شد كه اين كاغذ براي مقادير مختلف پول به قطعاتي در اندازه هاي گوناگون تقسيم شده بود .
هر قطعه كاغذ چهار گوش و مستطيلي شكل بود و طول آن اندكي از عرضش بزرگتر بود . زيرا هر اسكناس را تني چند از صاحب منصبان امضاء كرده و با مهر خود ممهور مي كردند . پس از آن ضراب كل كه پادشاه او را به اين مقام منصوب كرده بود با مهر شاهي كه نزد او به امانت بود و آن را در شنگرف فرو مي برد ، اين قطعه كاغذ را مهر مي كرد . البته پول كاغذي از روزگاران كهن در چين رواج داشته است . هر گونه جنسي را مي شد با آن خريداري كرد و به سادگي با سكه هاي طلا و نقره قابل معاوضه بوده است .

پول كاغذي اعتباري با گردش تضميني :
منشاء پيدايش اين نوع از پول هاي كاغذي در درجه اول تجار و صرافان و پس از آن ، بانكداران و در مرحلة اخير، دولتها بودند . بدين ترتيب كه در ابتدا مردم سكه هاي خود را نزد صرافان به امانت مي گذاشتند و آنان نيز در قبال دريافت آن ، به مشتري رسد يا حواله مي دادند و چنانچه صراف از اعتبار و حسن شهرتي برخوردار بود ، رسيد او هم معتبر محسوب شده و به عنوان پول در معاملات دست به دست مي گشت ، اين كار صرافان از چند لحاظ حائز اهميت بود :

1) صرافان به عنوان امين مردم و محافظ پول آنها عمل مي كردند و افراد با سپردن وجوه اضافي خود به آنها و دريافت رسد ، پول هاي خود را از خطرات احتمالي سرقت ، گم شدن و .......حفظ مي كردند .
2) براي انجام معاملات عمده اي كه نياز به پول هاي بسياري داشت ، حمل و نقل مقدار زيادي از مسكوكات ، مشكلاتي به همراه داشت ، سپردن پول به صرافان و در يافت رسيد از آنان و استفاده از آن به جاي پول ، تا حدود زيادي مشكلات را حل مي كرد و به خصوص بعد از آن صرافان معتبر شهرهاي مختلف با يكديگر رابطه برقرار كردند و رسيدهاي يكديگر را پذيرفتند ، سهولت قابل توجهي در اين امر ايجاد شد .

تفاوت دو نوع پول كاغذي :
1) منشأ پيدايش پول كاغذي با گردش دستوري ، دولتها بودند ، در حالي كه در پول اعتباري با گردش تضميني بوسيله صرافان و تجار و سپس بانكهاي خصوصي بوجود آمد ، اگرچه بعد ها تحت تسلط دولتها درآمد .

2) واسطه در معاملات و وسيله پرداخت بودن دو وظيفه از وظايفي است كه براي پول شمرده شده است . پول به عنوان واسطه در معاملات ،‌با گردش خود ، امر مبادله را سهل و آسان مي كند ، در حالي كه در وظيفه دوم به كمك پول ، بدهي ها گردش مي كنند و از شخصي به شخص ديگر منتقل مي شوند .
3) پول كاغذي با گردش دستوري به سبب اقتدار دولتها و اجبار و پافشاري آنها مقبوليت عامه يافت ولي پذيرش پول اعتباري به وسيله مردم ، به ميزان اعتبار صراف يا تاجر منتشركنندة آن نزد آنها بستگي داشت .

پول تحريري :
موجودي هر فرد در حساب جاري بانك ، نوع ديگري از پول است كه پول ثبتي نام دارد . يكي از حسابهاي بانكي ، حساب جاري است كه بانك پس از افتتاح حساب جاري و واريز سپرده هاي شخصي به اين حساب ، به حاصب حساب دسته چك مي دهد .
در اين صورت موجودي صاحب سپرده در بانك حكم پول را دارد و او مي تواند هر موقع كه بخواهد با صدور چك از موجودي خود استفاده كند . البته فقط به ميزان موجودي و اعتبار خود در نزد بانك مي تواند چك بكشد . اين گونه سپرده هاي حساب جاري را سپرده ديداري و چك را پول تحريري مي نامند .

تفاوت هاي اسكناس و پول تحريري :
پول تحريري و اسناس هاي امروزي اگر چه هر دو وسيله مبادله اند ، اما تفاوت هايي نيز با هم دارند . مهمترين اين تفاوت ها را مي توان در موارد زير خلاصه كرد :
1) اسكناس در حال حاضر ، پول قانوني است ، كليه افراد مؤظفند در مقابل طلب هايشان يا آنچه كه مي فروشند ، اسكناس در يافت كنند ، اما در مورد پول تحريري اجباري وجود ندارد .
2) تفاوت ديگر ميان اين دو نوع پول در تغيير پذيري آنهاست . اسكناس هنگامي كه منتشر شد و به جريان افتاد ،‌به جز در مواردي نادر و استثنايي قابل برگشت نيست ، در صورتي كه پول تحريري در واكنش به رونق و كسادي بازار نوسان دارد، در زمان رونق بانك ها بيشتر وام مي دهند و سعي مي كنند تا ذخيرة اضافي خود را به حداقل برسانند ، در حالي كه در زمان ركود ، حجم وامي را كه مي دهند ، به حداقل مي رسانند .
3) خلق اسكناس تنها بوسيلة بانك مركزي بوده و با تصميم مقامات پولي كشور صورت مي گيرد ولي پول تحريري مستقيماً توسط بانك هاي تجاري خلق مي شود ،اگرچه بانك مركزي هم به صورت غيرمستقيم(ازطريق كم و يا زياد كردن نرخ ذخيره قانوني ، تنزيل و ....) ميتوانددرتعيين حجم آن دخالت نمايد .

مراد از پول تحريري ،‌حساب جاري ( سپرده هاي ديداري ) نزد بانك هاي تجاري است و به هيچ وجه ، چك منظور نيست . چك ، تنها وسيله برداشت از اين حسابها مي باشد .
پول در ايران
ضرب سكه در ايران :
داريوش كبير ، اولين پادشاهي بود كه در ايران اقدام به ضرب سكه نمود . نام سكه طلاي اين پادشاه هخامنشي ” دريك “ بود و بر روي آن ، نقش او نگاشته شده بود . نسبت ” دريك طلا “ به ” دريم نقره “ 5/13 به 1 بود . اين نسبت آغاز پيدايش نسبت بين دو پول طلاو نقره مي باشد و لفظ ” دريك “ از
” دزريك “ به معناي زرين مشتق شده است .

تعيين ريال به عنوان واحد پول رايج :
تا سال 1308ش ، تومان پول رايج كشورمان بود كه به 10 قرن تقسيم مي گرديد و استاندارد پول كشور بر اساس فلز نقره تعيين شده بود. در سال 1308 ش ، قانوني تصويب شد كه براي اولين بار ريال را به عنوان پول كشور تعيين مي كرد . بر طبق اين قانون ،واحد پولي كشور ، سكه هايي به وزن 322282/7 گرم طلا به مبلغ 20 ريال ( هر ريال معادل 100 دينار ) تعيين گرديد و به موجب آن هزار ريال معادل يك شيلينگ اعلام شد . با تصويب اين قانون ، ايران به پول انگليس وابسته گرديد و به همين دليل ، دو سال بعد ، در اسفند ماه 1310 ( 1931 م ) كه انگلستان نظام پايه طلا را ترك گفت ، ايران هم مجبور شد در دواحد پولي خود تجديد نظر كند ، براي اين كار ، ارزش مسكوكات طلا را به 100 ريال تغيير داد ، يعني واحد پولي كشور به ميزان يك پنجم ارزش قبلي خود تنزل پيدا كرد .
مقدار تنزل هاي رسمي ارزش ريال در فاصله سالهاي 1300 تا 1350 شمسي به ترتيب ، چنين است :
تاريخ تنزل مقدار طلاي محتواي هر يك ريال به گرم
27 اسفند ماه 1308 3661191 / 0
24 اسفند ماه 1310 0732237 /0
مهر ماه 1320 0252105 /0
18 ارديبهشت ماه 1336 0117316/0
27 آذر ماه 1351 0108055/0

جدول انتشار اسكناس 1348 – 1311 ش :
( ارقام ، به ميليارد ريال )

توضيحاتي پيرامون جدول :
1) طلا در اين جدول شامل طلاي سپرده در صندوق بين المللي هم مي شود .
2) ارز در اين جدول ، سهميه ارزي در مؤسسات مالي بين المللي را هم در بر مي گيرد .
3) منظور از نسبت پشتوانه ، نسبت ذخاير طلا، نقره و ارزهاي معتبر به اسكناس منتشر شده مي باشد . اما جواهرات سلطنتي و بدهي هاي خزانه كه غالباً عنوان بخشي از ذخاير قلمداد مي شود ، در آن نمي گنجد.

4) از سال 1322 ش . ارز خارجي به پشتوانه اسكناس افزوده گشت .
5) از سال 1326 ش . نقره از اقلام تشكيل دهنده ذخاير حذف گرديد .
6) از سال 1340 ش. به بعد ، پول در گردش ، علاوه بر اسكناس سكه هاي نيكلي متداول را هم در بر گرفت .

بانك در لغت :
مردم ايتالياي قديم ، دكه و محل كسب صرافان را ”بانكو“ مي ناميدند . با گذشت زمان ، عمليات صرافي تنوع و توسعه يافت و محل كار آنها از دكه هاي كوچك به مؤسسات بزرگ تبديل شد اما همان نام قديمي خود را با كمي تغيير حفظ كرد . اين مؤسسات گسترده كه فعاليت هاي پولي انجام مي دادند ، بانك ناميده شدند . اين لغت به زبان فارسي و عربي هم انتقال يافت و در زبان عربي به ” البنك “ تبديل شد . در زبان فارسي هم لغت” بانگ “ متداول شد .
تعريف بانك :
در كتاب مقررات بانكي چنين آمده است :
بانك ، مؤسسه اي كه به صورت شركت سهامي ، مطابق قانون تجارت ، تشكيل و بر اساس مواد اين قانون به عمليات بانكي اشتغال ورزد .

چند سال بعد اين تعريف به شكل زير اصلاح شد .
بانك مؤسسه اي است كه به صورت شركت سهامي به انجام عمليات بانكي اشتغال دارد .

تاريخچة بانكداري :

در دورة هخامنشي در ايران صرافي كاملاً ابتدايي وجود داشته است . در زمان ساسانيان ، بانكداري در ايران توسعه زيادي پيدا كرد . در اين عصر، ارسال پول از نقطه اي به نقطه ديگر توسط ” برات “ متداول شد . واژة ” چك “ كه امروز در همة بانك هاي جهان معمول است ، از زبان پهلوي گرفته شده و در زبان ساسانيان هم معمول بوده است .

تاريخچة صندوق هاي خيريه و قرض الحسنه :

در تاريخ اسلام ، رسول اكرم (ص) بنيان گذار اولين صندوق امانت بودند ، ايشان از زماني كه در مكه زندگي مي كردند مورد اعتماد و امانت مردم بودند و امانت مردم را براي آنها نگهداري مي كردند و از اين جهت ”محمدامين “ لقب يافته بودند و آن گاه كه به دستور خداوند عازم مدينه شدند ، چون خود فرصت رساندن امانت هاي مردم را نداشتند ، حضرت علي ( ع ) را مأمور برگرداند ن امانت مرد كردند.

در كشور ايران ، اولين صندوق قرض الحسنه به صورت امروزي آن ، در سال 1348 شمي در مسجد قديمي لرزادة تهران به نام ” صندوق قرض الحسنه ذخيرة جاويد “ تأسيس شد و به تدريج صندوق هاي ديگري در نقاط مختلف كشور به ويژه در شهرهاي مذهبي به وجود آمد. به طور ي كه تا پايان سال 1365 شمسي ، تعداد كل صندوق هاي قرض الحسنه موجود در كشور به حدود 2200 واحد بالغ مي شد .

خدمات بانك :

بانك ها امروزه كارها و خدمات مهم و مفيدي به قرار ذيل انجام مي دهند .

1) نگهداري پول :

منظور از نگهداري پول اين است كه افرادي كه داراي پول نقد بيش از احتياج خود هستند نياز به جاي امني براي نگه داري پول هاي خود دارند . بطوري كه در هنگام نياز ، به سرعت پول خود را در اختيار بگيرند . بانك ها ، پس اندازهاي مردم را جمع آوري كرده و بصورت سرمايه هاي بزرگ در اختيار توليد كنندگان قرار مي دهند و خود نيز از اين كار سود مي برند .

مقياس ارزش پول :
پول مقياس ارزش كالا و خدمات است . اما مقياس ارزش پول چيست ؟ براي پاسخ به اين سؤال دو احتمال وجود دارد .
1) احتمال اول اين است كه بگوييم حجم كالا ها و خدمات توليد شده در هر اقتصادي ، تعيين كنندة ارزش پول آن اقتصاد است و اگر حجم كالا ها و خدمات توليد شده ، متوازن و متعادل با حجم پول باشد ، پول ارزش متعادل خود را دارا خواهد بود ، اما افزايش نسبي حجم پول موجب كاهش ارزش آن مي شود . به تعبير ديگر ، بر اساس نظريه مقداري پول ،‌همچنان كه پول ،‌مقياس ارزش كالا است ، كالا هم مقياس ارزش پول است .

منتسكيو در اين باره مي گويد :
همان طور كه پول شاخص ارزش انواع كالاها مي باشد ، انواع كالا هم شاخص ارزش پول هستند و هر قدر بين اين دو شاخص ( پول و كالا ) تساوي برقرار باشد به همان نسبت ،‌كشور قرين رفاهيت و سعادت مي گردد .
احتمال دوم اين است كه بگوييم تركيبي از حجم كالاها و خدمات توليد شده ، نرخ ارزهاي خارجي ،‌قيمت برخي كالاهاي خاص و ثبات سياسي و اقتصادي ، عوامل تعيين كنندة ارزش پول هر كشور هستند و ميزان تأثير گذاري هر يك از اين عوامل با توجه به ساختار اقتصادي ، سياسي و رواني

جوامع مختلف و همچنين اوضاع اقتصادي مختلف ، متفاوت است . مثلاً : در وضعيت تورمي كه مردم ترجيح مي دهند دارايي هاي خود را به صورت برخي ارزهاي خارجي و يا برخي كالاهاي خاص مانند سكه هاي طلا نگه داري كنند، افزايش نسبي قيمت اين گونه كالاها و يا ارزها ، موجب سقوط سريع ارزش پول داخلي و افزايش سطح عمومي قيمت ها مي شود و در مجموع احتمال دوم در تبيين مقياس ارزش پول ، صحيح تر به نظر مي آيد .