بخشی از مقاله
پيدايش پول
مقدمه
در گذشته ديرين براي تداوم حيات، نياز هر فرد با تلاش فردي (شكار- توليد و ...) تامين مي‌شد ولي با گذشت زمان هرگز به توليد شخصي قانع نبود و اگر در آن روز بشر نمي‌توانست با زور هرچه مي‌خواهد به چنگ آورد ناگزير حاضر مي‌شد از راه معاوضه جنس با جنس (معاوضه مستقيم كالا با كالا) نيازهاي عادي زندگي را فراهم كرده و از اين راه امرار معاش نمايد. در اينگونه داد و ستدهاي اوليه (قرنها پيش از ميلاد) معاوضه دو كالا با هم بدون تعيين ارزش و معياري براي سنجش انجام مي‌پذيرفت تا آنكه راه (مبادله غيرمستقيم كالا با كالا) را در پيش گرفت و همين انتخاب موجب پيدايش "پول" گرديد.
بخش اول- پيدايش پول
1- كالا، واسطه مبادله:
همانطور كه اشاره شد در جوامع نخستين تحصيل انواع كالاهاي توليد شده جهت مصرف صرفا از طريق تعويض و مبادله دو كالا امكان‌پذير بود و اين مبادله مشكلات بسياري بهمراه داشت از جمله:
الف- امكان تعيين ارزش كالا براساس قبول واحد معيني كه مورد تاييد طرفين معامله باشد نبود.
ب- يافتن طرفين مبادله دو كالا (گوسفند و گندم) كه هر
دو نياز به كالاهاي عرضه شده طرف ديگر داشته و آماده مبادله باشند چندان آسان نبود.
بشر در ابتدا براي حل چنين مشكلاتي اشيا و يا كالاهايي را به عنوان واسطه مبادلات به جهت سهولت داد و ستد انتخاب كرد و انتخاب آن بستگي به نوع و فراواني آن شيء يا كالاي واسطه در آن محدوده يا شهر داشت مثل صدف در سواحل دريا و گوسفند و گاو در نواحي كوهستاني و معتدل. در همان زمان هم براي حفظ مقدار عددي م
بادلات يا نتيجه معاملات از ريسمانهاي گره‌دار يا چوبخط بهره مي‌جستند.
گرچه با انتخاب كالاهاي واسطه دو اشكال اساسي فوق ظاهرا حل شده بود اما گاهي كالاي واسطه نيز به علت غيرقابل تقسيم بودن مانع انجام معاملات كوچك مي‌گرديد و يا به علت حجم زياد و ارزش كم نقش اساسي را كه ذخيره كالاي واسطه تا زمان احتياج به معامله باشد غيرممكن مي‌ساخت و در بعضي مواقع نگهداري كالاي واسطه به علت فسادپذيري امكان نداشت.
2- مسكوك فلزي:
تنوع توليد و لزوم رفع نياز بشر از توليدات مختلف در سير گسترش اقتصاد كشورها موجب پيدايش دو كالاي اقتصادي با ثبات ارزش نسبي كه مورد قبول عامه باشد گرديد و اين دو كالاي فلزي طلا و نقره بود.
پس از آنكه فلزات قيمتي (طلا و نقره) كشف شد و مزايا و وجوه تمايز آنها نسبت به كالاهاي ديگر به ويژه فلزاتي مثل آهن و مس و مفرغ شناخته شد، جايگزين وسايل مبادلاتي قبلي كه فاقد خصوصيات فيزيكي طلا و نقره (وفور توليد بودند) شدند و به عنوان "پول" مورد استفاده قرار گرفتند. با گذشت زمان مسئولان امور در جوامع مختلف براي رونق داد و ستد و توسعه تجارت نسبت به
ضرب سكه‌هاي طلا و نقره اقدام نمودند. براي انجام اين كار، شمش‌هاي طلا و نفره را به سكه‌هاي كوچك و متنوع تبديل و سپس آنها را به مهر خود ممهور و در قلمرو جغرافيايي خويش رايج ساختند.
بطوريكه مورخان مي‌گويند اختراع سكه از سده هفتم پيش از ميلاد مسيح در كشور ليدي پا گرفته، ولي در اكتشافاتي كه اخيرا در كشور هندوستان شده مسكوكاتي بدست آمده كه ظاهرا مربوط به پنج هزار سال قبل است (سه هزار سال پيش از ميلاد).
"هرودوت" مورخ سده پنجم قبل از ميلاد مسيح مي‌نويسد: "در ميان مردم و ملت‌هايي كه
ما مي‌شناسيم مردمان ليدي نخستين كساني هستند كه براي مصرف خود از زر و سيم سكه زدند."
البته گروهي از محققين علوم باستان‌شناسي معتقدند كه اين افراد (ضرب‌كنندگان سكه) مهاجرين يوناني بودند كه در خدمت دولت ليدي سكه زدند و جهانيان اين اختراع را كه پس از اختراع خط بزرگترين اختراع است مديون يوناني‌ها مي‌دانند.
پيش از روي كار آمدن هخامنشيان و سقوط كشور ليدي، ايرانيان از اختراع پول و رواج آن در خاك همسايه خود آگاهي داشته‌اند زيرا پس از فتح ليدي به دست كوروش كه اين سرزمين نيز در قلمرو حكومت هخامنشيان درآمد در اكروسارس پايتخت ليدي كارگاه سكه‌زني (ضرابخانه) وجود داشته و به تحقيق دانشمندان امروزي ثابت شده كه اختراع سكه در روزگار شهرياري خاندان مرمناد اتفاق افتاده است.
اولين سكه‌اي كه در ايران رواج يافت، در زمان داريوش اول (516 ق.م) ضرب شد و نام آن دريك بود. هرودوت در مورد ضرب سكه دريك مي‌گويد: "او شاهي بود كه از خود يادبودي گذارد كه هرگز هيچ شاهي از خود باقي نگذاشته بود." و سكه ديگري كه رواج داشت "شكل" بود كه وزن 6/5 گرم نقره.
3- پول كاغذي:
همزمان با نقشي كه پول فلزي در بازارهاي مختلف مبادلات و معاملات پيدا كرد كار داد و ستد و تجارت را توسعه بخشيد و موجب گسترش حرفه صرافي شد. صاحبان اين حرف واسطه عمليات پولي بين تجار در داخل و خارج از كشور بودند كه عملكردشان مقدمه نشر پول كاغذي و تشكيل بانك‌هاي امروزي گرديد.
نشر پول كاغذي در دوران پيشين به صور مختلف وجود داشته كه در زمانها و مكانهاي گوناگون داراي نقش و وظايف محدود و خاصي بوده است. مثلا در روم قبل از ميلاد، صرافها اسناد كاغذي (دست نوشته‌هايي) در اختيار مشتريان خود مي‌گذاردند يا به اشخاصي كه مسكوكات (فلزات قيمتي) خود را پيش آنها به امانت مي‌گذاشتند، سندي به عنوان "قبض رسيد" مي‌دادند. اين اسناد كه به همين عنوان "قبض رسيد" معروف بودند، به اعتبار صراف صادركننده در بازار
دست به دست مي‌گشتند و عملا وظايف پول مسكوك و رايج آن زمان را انجام مي‌دادند.
اين رويه پايه‌گذار سيستم پول كاغذي به اسكناس شد كه از بدو انتشار رابطه ثابتي بين ارزش اسكناس معاملاتي با طلا و نقره برقرار ساخت و قانونمند گرديد و از قرن نوزدهم، در چارچوب مقررات و قوانين پولي و بانكي هر كشور و تحت عنوان پول قانوني، رايج و در اقتصاد و سرمايه‌داري متداول و مطرح شد.
شايد اختراع پول يكي از كشفيات شگرف و بي‌نظيري باشد كه بشر توانست مشكلات موجود در مبادله كالاها و خدمات را به كلي برطرف سازد.
بخش دوم- ويژگي‌هاي پول
1- تعريف پول:
در جملاتي كه براي تعريف پول بكار برده شده اكثرا شرح وظايف پول را بر تعريف آن برتر دانسته و حتي مجموع وظايف پول را يك نوع تعريف پول رسمي (قانوني) قلمداد كرده‌اند. مثلا:
ارسطو: پول واسطه مبادله، واحد ارزش و ذخيره ارزشهاست. (سه وظيفه پول)
علماي كلاسيك: پول كالايي است كه واسطه معاملات و معيار و مقياس ارزشها مي‌باشد.
اين دو بيان شامل توصيف كالايي است كه واسطه مبادله بوده و داراي ارزش ذاتي است و مشمول وظايفي شده كه بعهده دارد.
برخي ديگر: معتقدند پول آن چيزي است كه قانون مي‌گويد "پول" است. ما ميدانيم كه در قانون سخني از تعريف پول نيست بلكه در آن "واحد قانوني پول" تشريح شده است.
ژان مارشال: پول وسيله مبادله و حفظ و نگهداري ارزشهاي اقتصادي است (وظايف پول)
بانكداري
آغازگر حرفه بانكداري در جهان، صرافاني بودند كه با تعيين عيار فلزات قيمتي موجب سهولت مبادله آنها با كالاها شده و با جلب اعتماد مردم و صدور اسناد تعهد توانستند امانت‌دار اموال تجاري شوند كه تداوم تجارت آنان به ياري و حمايت همان صرافان امكان‌پذير شد.
اما مبادله كالا و رواج داد و ستد چه در داخل محدوده و چه در خارج از آن نياز به ابزار پرداختي داشت كه در تعيين ارزش و امكان سنجش انواع كالاها و خدمات پذيرفته عموم باشد تا علاوه بر انجام معاملات در وصول مطالبات از مشتريان دور و نزديك با احتمال وقوع خطرات ناشي از جابجايي فلزات قيمتي موجب بكارگيري روشي شود كه فرآيند آن سهولت در عمليات صرافي و كسب وام و حمايت اعتباري به پشتوانه اندوخته صرافان باشد. اين سرآغاز حرفه بانكداري و ايجاد موسسات بانكي شد.
كلمه بانك اصطلاحي است قديمي كه از واژه آلماني Bank به معناي نوعي شركت، اخذ و رواج يافته و شايد هم از كلمه Banque فرانسوي و يا Banco ايتاليايي كه براي نيمكت صرافان به كار برده مي‌شد اشتقاق يافته است. به هر حال موسسات صرافي آن روزها با همان نام و روش ديرين به تدريج تكامل يافته و بصورت سازماني فعال درآمدند كه با جلب رضايت مردم و رعايت اصول اخلاقي، صداقت و درستكاري، توانستند مركز كليه فعاليت‌هاي پولي و اعتباري و پايه‌گذار بانك‌هاي امروزي گردند.
بخش اول- تاريخچه پيدايش بانكداري
1- در دوره قديم (از ... تا قرن پنجم ميلادي):
الف- بابل: در امپراطوري بابل معاملات بانكي به شيوه ابتدايي آن رواج داشت و حتي بر روي ستوني كه قوانين حمورايي (ششمين پادشاه بابل جلوس 1955 وفات 1913 سال قبل از ميلاد مسيح (حك شده، مقرراتي براي دادن وام و قبول سپرده‌هاي تجارتي ذكر و دستوراتي درباره سرمايه‌گذاري نوشته شده است.
در شهر بابل تجارتخانه‌ها و بانك‌هاي بزرگي وجود داشته كه دادن تمسك، حواله، برات و نيز دريافت ربح با نرخ 20% و حتي در مواردي چهل تا چهل و سه درصد معمول بوده است.
معابد اين شهر در حدود 2000 سال قبل از ميلاد مسيح به عمليات بانكي محدودي مبادرت مي‌ورزيدند و متصديان معابد طلا و نقره و اشياء گرانبهايي را كه به امانت به منظور نگهداري به آنها سپرده مي‌شد در مقابل وثيقه اموال غيرمنقول و پول به عاريت مي‌دادند. درآمد معابد منحصر به بهره دريافتي نبود مبلغي به عنوان كارمزد حفاظت و نگهداري به معابد پرداخت مي‌گرديد. سند قرضه و شرايط آن بر روي لوحه‌هاي گلي نقش و سپس پخته و نگاهداري مي‌شد.
ب- يونان: در كشور خدايان و ارباب انواع، علاوه بر بانك‌هاي خصوصي بعضي از معابد هم از جمله معبد دلفي در شهر افسن به كار صرافي اشتغال داشتند، سپرده‌هاي مردم را پذيرفته و به اشخاص يا شهرها وام اعطا مي‌كردند و به علت تداوم جنگ‌هاي داخلي، معابد امن‌ترين محل براي نگاهداري و حفاظت اموال گرانبها و پرارزش به شمار مي‌رفتند. سود قابل توجه معابد، رقابت افراد را برانگيخت تا با جلب توجه و اعتماد عامه، بانكداران خصوصي شروع به كار نمايند و آنها توانستند در كمترين مدت فعاليت خود را از قرض دادن وجوه خود يا سپرده‌هاي ديگران، بيشتر به خدمات بانكي بپردازند بطوريكه توسعه آنها موجب شد كه مقررات خاصي ناظر بر روابط مردم و بانكدارها تنظيم و به اجرا گذاشته شود.
پ- ايران: قبل از دوره هخامنشي، بانكداري به طرز ابتدايي مرسوم ولي در انحصار معابد و
شاهزادگان بود و در زمان هخامنشيان بازرگاني رونق يافت و پول مسكوك رواج گرفت، اين آغاز فعاليت بانكها بود كه معروفترينشان "موسسات پسران موراشو"، "پسران نيپ پورو" و بانك "اجي بي و پسران" بودند كه تعلق به مهاجرين يهودي مقيم بابل داشته و به كليه امور بانكي از قبيل قبول سپرده و اعطاي وام و رهن گرفتن املاك مي‌پرداختند و براي خريد و فروش منازل، احشام، غلامان و كشتي‌هاي حامل كالا سرمايه‌گذاري مي‌كردند.
ت- رم: در اوايل برپايي دولت رم، دريافت ماليات از مردم شهرها به شكل مقاطعه به اشخاص
واگذار مي‌شد، اين افراد با بهره‌گيري از تمكن مالي خود غالبا به شهرها و موسسات دولتي وام داده و با موقعيت جغرافيايي كه شهر رم از نظر تجارتي داشت كم‌كم به فعاليت پولي و مالي (تبديل مسكوك خارجي به مسكوك رايج كشور، قبول سپرده مدت‌دار با پرداخت بهره، اعطاي اعتبار و پرداخت وام‌هاي مصرفي و تجارتي با بهره‌هاي متفاوت با رهن گرفتن اموال مردم و صدور برات تجاري و ...) پرداخته و پايه‌گذار عملياتي شدند كه از بيشتر جهات مشابه عمليات بانك‌هاي تجاري امروز بود.
