مقاله عناصر طبیعت در خانه های سنتی ایران

بخشی از مقاله

عناصر طبيعت در خانه هاي سنتي ايران
چکيده
ساخت خانه هاي سنتي با حياط هاي زيبا به دلايل گوناگوني همچون : نگرش کمي به مقوله مسکن ، رويکرد سودگرايانه نسبت به زمين ، عدم توجه به معنا و کيفيت فضايي، و غلفت از تاثيرگذاري محيط بر روان آدمي، مورد کم لطفي و بي توجهي قرار گرفته است . اين در حالي است که باور داريم انسان جزئي از طبيعت است و ارتباط نزديکش با طبيعت ، باعث ادامه حيات و دوام زندگي اوست . و اين ارتباط ارزشمند، در تعاليم دين اسلام نيز مورد تاکيد قرار گرفته است . از سوي ديگر حياط خانۀ ايراني گزيده نمادين طبيعت است . آب ، درخت ، گل و پرنده اجزاي اصلي منظره سازي آن است . ساماندهي حياط با عناصر منظر شرط اصلي در معنا بخشي و ايجاد حس زيبايي در آن است . حياط ، که نقش اصلي را در فضاسازي خانه بر عهده دارد، با منظره سازي طبيعت گرا و سمبليک کامل مي شود.
در اين پژوهش ، هدف بازشناساندن نقش عناصر طبيعي ( آب ، خاک ، گياه ، باد ، نور ) با نگرش اقليمي ، در خانه هاي سنتي ايران مي باشد. ساختار کلي اين نوشتار مشتمل بر بررسي نقش هر يک از اين عوامل از نظر اقليمي و محيطي و راهکارهايي که آسايش و آرامش انسان را در محيط زندگي او تآمين کند، است .چرا که زندگي در شهرهاي کوچک و بزرگ منجر به فراموشي بسياري از نيازهاي اساسي انسان و از بين رفت کيفيت هاي معماري شده است .
کلمات کليدي :
آب ، خاک ، گياه ، باد ، نور ، اقليم .

١- مقدمه
تفکر درباره طبيعت ، اجزا، و عناصر آن ، قوانين و نظام متقن حاکم بر جهان هستي ونيز هماهنگي و تعادل موجود در کائنات به عنوان تجلي علم و قدرت الهي يکي از مقولات بسيار مهمي است که فرهنگ ايراني به آن تکيه دارد. علاوه بر اين قرآن ، کتاب آسماني، تمام عالم طبيعت را آکنده از آيه و نشانه هايي براي شناخت ماوراي طبيعت . لذا همدلي و احترام به طبيعت ريشه هاي عميق فرهنگي دارد و همزيستي مسالمت آميز انسان ، معماري و طبيعت در معماري سنتي ايران کاملاً مشهوداست . اشارات فراوان در کتاب آسماني درباره گياه ، نور و اجزاء طبيعت و در نهايت تمثيل بهشتي آن موجب شده است که در معماري سنتي ايران حضور طبيعت به طور همه جانبه باشد و فضاهاي نيمه باز- نيمه بسته در يک روند سلسله مراتبي به نحوي در کنار يکديگر قرار گرفته باشند که گويي هميشه انگيزه احترام و حفظ نعمتهاي الهي را پاس مي دارند که در قلب طبيعت و اجزاء عناصر آن تجلي کرده است .٥اما امروزه زندگي ماشيني در جوامع شهري، انسان را از ارتباط مستمر و نزديک با طبيعت جدا کرده است و چشم انداز او در محيط زيست چيزي جز ساختمان و ماشين نيست . بسياري از خانه فاقد ارزش معمارانه و ويژگي هاي لازم براي برآوردن نيازهاي انسان هستند و در اين ميان نياز به طبيعت به راحتي مورد بي توجهي قرار مي گيرد. بنابراين انسان آپارتمان نشين امروزي به دنبال آن است تا طبيعت زنده را با مظاهر تکنولوژي مدرن پيوند دهد.
در فضاهاي سکونتي پيشينيان اين مرزو بوم ، درخانه هايي با حياط هاي دلگشا و گودال باغچه ها ، با حوض آب و بادگيرهاي کوتاه و بلند، به مدد انرژي باد و آب و خورشيد نيازهاي روحي و جسمي ساکنان برآورده شده است . لذا مي توان با نگاهي با معماري گذشته ايران راه خود را در طراحي فضاهاي زيستي بيابيم . در اين راستا شناخت نقش عناصر طبيعت در اولويت قرار گرفته و در نوشتار حاضر به آن پرداخته مي شود.
٢ - جايگاه عناصر اصلي طبيعت در اسلام
در فرهنگ اسلامي, تحقيق در طبيعت و کشف قوانين حاکم بر آن , علاوه بر آن که به عنوان آيات الهي و راهنماي انسان به سوي شناخت , نقشي اساسي دارند مي توانند به عنوان باور, راهنما و الگوي انسان در ساختن محيطي مناسب زيست و هماهنگ با نظم موجود در کائنات مورد بهره برداري قرار گيرند.
عناصر چهارگانه از قديم الايام در نزد ايرانيان بطور خاص و ساير قومها ارزشي خاص داشته اند بصورتي که حتي گاهي سمبول توحيد هر قوم مي شده اند. دين اسلام نگرشي کامل به تمامي مسائل فوق داشته و طبعت را نيز از نشانه هاي حکمت خداوند بشمار مي آورد[٨]. قرآن کريم مي گويد :
"مسلما در آفرينش آسمانها و زمين و در پي يکديگر آمدن شب و روز، براي خردمندان نشانه هاي است ." آل عمران (٣) آيه ١٩٠ در ادامه بطور مختصر ديدگاه فرهنگ اسلامي به عناصر اصلي طبيعت آب ، گياه ، باد، آتش و نور، خاک و زمين بيان مي شود.
٣ - بررسي عناصر طبيعي در خانه هاي سنتي ايران
٣-١- آب
در فرهنگ اسلامي آب به عنوان نماد زندگي، بهشت ، پاکي و نشانه زيبايي و آباداني مورد اشاره قرار گرفته است .
در تعاليم اسلام درباره آب بسيار گفته شده است که به نمونه هايي از آن ها اشاره مي شود :
در آيه ٥٠ سوره روم باران را رحمت خدا و کيفيت زنده کردن زمين بعد از مردنش را از آثار آن خوانده پس زنده شدن زمين پس از مردنش از آثار رحمت خداست و نباتات و اشجار و ميوه ها از آثار زنده شدن زمين است . و از ظاهر سياق ( و جعلنا من الماء کل شي حي) بر مي آيد که مراد اين بباشد که آب دخالت تامي در هستي موجودات زنده دارد .در زبان رمز عرفا نيز آب رمز نور هستي است که در هر لحظه در سراسر جهان نفوذ و جريان دارد و بستر نهر مثال هايي است که تعيين کننده جهت کلي جريان آب است [٨] .

تصوير ١- جايگاه استقرار حوض آب در حياط خانه سنتي ايران

حياط مکان مناسبي براي ارتباط انسان با عناصر طبيعي و از جمله آب است . آب به صورت پنهان و آشکار، مهم ترين نقش را در شکل دهي بافت سنتي به عهده دارد. مواقعي که آب روان قنوات از اعماق بسيار پايين نمي گذرد، راه حل ديگري مورد استفاده قرار مي گيرد. در اين حالت آب صورت آشکار مي گيرد و در مرکز صحن حياط اصلي ظاهر مي شود. حوض و آبنما در حياط خانه ايراني اهميت بسزا داشته و دارد.
يکي از عناصر مهم تشکيل دهنده حياط ها، وجود آب و حوض است . حوضهاي حياط هاي سنتي از نظر شکل و فرم بسيار متنوع ، گاه شش ضلعي ، دوازده ضلعي و اغلب مستطيل شکل بوده اند. غالبأ حوض را در يکي از محورهاي اصلي فضاي خانه احداث مي کردند به طوري که طول حوض در امتداد طول فضاي منزل قرار گيرد. حياط مرکز و قلب خانه است و وجود حياط مرکزي در خانه هاي سنتي ايران نمودي از درونگرايي است (تصوير١) [٣].

٣-١-١- حوض خانه و سرداب
اگرچه گاه به تالار اصلي تابستان نشين نيز گفته مي شود، اما به طور مشخص زيرزميني است که در زير تابستان نشين ساخته شده و مانند ايوان ، فضايي نيمه باز است و اغلب يک حوض نيز دارد. در خانه عباسيان کاشان ، نمونه هاي عالي حوض خانه و سرداب وجود دارد. در کاشان فضاهاي بسيار متنوعي با عنوان حوض خانه در طبقه همکف يا زير زمين يا در گوشه ها به چشم مي خورد. در اين شهر به زيرزمين هاي گود که در زير هريک از وجوه ساختمان مخصوصاً تابستان نشين ساخته مي شود و اغلب الگوي شکم دريده دارند، سرداب مي گويند. در شهرهايي چون تبريز که فاقد تابستان نشين هستند، حوض خانه در زير فضاي اصلي زمستان نشين با در و پنجره ساخته مي شود [١].
در کاشان فضاهاي حوض خانه وسرداب معمولاً تزيينات يزدي بندي و با مصالح گچ يا سيمبل دارند. در مقابل در تبريز تزيينات آجري مخصوصاً با آجرهاي رنگي و استفاده از کاربنديهاي پيچيده در مرکز فضا بسيار رايج است . مهمترين الگوي مورد استفاده در حوض خانه ها، شکم دريده است .
معمولاً امتداد بادگيرها به اين فضا مي رسد و عبور باد از روي آب حوض ، هوايي لطيف در اين فضا بوجود مي آورد.
٣-٢- گياه
توجه به طبيعت و عناصر آن ويژه آب وگياه نشات گرفته از تعاليم اسلام و سخنان و سنت نبي اکرم (ص ) بوده است . پيامبر مي فرمود : هر کسي که درختي بنشاند خداوند او را به اندازه ميوه هاي آن پاداش مي دهد. حضرت رسول (ص ) حفاظت باغ ها و جنگل هاي اطراف مدينه را همواره سفارش مي فرمود و برخي از اين جنگل ها به مثابه پارک تابستاني مردم به شمار مي آمد. قطع درختان مذموم بود و هر شهري داراي مناطق حفاظت شده اي بود که براي سالم سازي محيط زيست لازم شمرده مي شود.
از جمله آن که گياهان به عنوان عنصري از بهشت (جنات تجري من تحتها الانهار) و همچنين يادآوري براي روز رستاخيز شناخته مي شوند علاوه بر آن خداوند تبارک و تعالي به گونه هايي از گياهان قسم ياد مي فرمايد, از جمله : والتين و الزيتون [٨].
حياط مرکزي ، کانون مرکزي خانه ها محسوب مي شود و فضايي اجتماعي با رويکرد محيطي به شمار مي آيد. در زمين هاي با ابعاد مختلف ، حياط مرکزي به گونه اي طراحي مي شده است که داراي فرمي باريک و کشيده باشد تا در طول روزهاي تابستان سايه لازم را براي اين فضا فراهم آورد. در عين حال عرض آن نيز بايستي به اندازه اي طراحي مي شده که در زمستان هاي سرد قادر به دريافت تشعشعات خورشيد باشد.حياط مرکزي از يک طرف امنيت و حريم خصوصي و از طرف ديگر آسايش را براي ساکنين تأمين مي کرده است . معمولاً در حياط مرکزي گودال باغچه هايي با انواع گلها و درختان و همين طور حوض يا استخرهاي کم عمقي نيز وجود دارد که علاوه بر زيبايي و سايه اندازي و افزايش رطوبت نسبي به شرايط آسايش فضاي حياط کمک کرده و خود از عناصر اصلي سيستم سرمايش طبيعي در اين نوع خانه ها به شمار مي آيند. در يزد و ساير شهرهاي فلات مرکزي ايران در جبهه اي از حياط که حداکثر سايه وجود دارد، ا يوان باز بزرگي طراحي شده که معمولاً به طور مستقيم يا غير مستقيم با بادگير در ارتباط است . اتاقهاي بزرگ در پشت اين ايوان قرار دارند و اتاق هاي کوچک ديگري نيز در سه و يا دو طرف ديگر حياط طراحي شده است (تصوير٢).

تصوير ٢- منظر دل انگيز حياط در مجاورت آب و گياه و معماري

در مناطق خشک فلات ايران ميزان سبزينگي بستگي به مقدار آب و نحوه دسترسي به آن دارد بنابراين فضاي سبز به دلائل زير در خرد اقليم هاي اطراف بنا بسيار تأثير گذار است :
. کاهش موثر تابش مستقيم اشعه هاي خورشيد و بازتاب آن
. سايه اندازي بر سقف ، ديوارها، پنجره ها و فضاي حياط
. کاهش گرد و غبار اطراف ساختمان
. متمرکز کردن جريان باد و افزايش سرعت آن در جهت دلخواه
. افزايش رطوبت در اقليم هاي خشک
. کاهش دما (درجه حرارت ) در اطراف ساختمان
توانايي گياهان در اعتدال تغييرات درجه حرارت از عوامل مهم براي کنترل انرژي خورشيدي مي باشد. زميني که در سايه قرار گرفته است گرما را بسيار جذب خواهد کرد. رطوبت ناشي از گياهان گرما را کاهش خواهد داد و بنا بر اين در سطوح و بخش هايي از بنا که سبزينگي وجود دارد، سرما در طول روز به مدت بيشتري باقي خواهد ماند[٢].
٣-٣- باد
باد از جمله پديده هاي طبيعي است که تفکر در آن و در نقشي که براي ادامه حيات طبيعت و انسان ايفا مي نمايد مي توان انسان را به اصول و ارزش هايي متذکر گردد که لازمه يک حيات معنوي و معنادار است .اهميت کوران و جابجايي هوا در فضاهاي زيستي در تعاليم اسلامي مورد توجه قرار گرفته است تا جايي که از حبس هواي فضاي سکناي همسايه با احداث بنايي مرتفع به عنوان تضيع حقوق همسايه ياد شده است [٨].
در معماري سنتي ايران نيز حرکت باد در ايجاد آسايش ساکنين خانه بسيار موثر است ، وجود عنصر منحصر به فرد بادگير نمونه اي از تلاش معمار ايراني براي به خدمت گرفتن مواهب طبيعت است . باد گيرها سيستم تنفسي شهر محسوب مي شوند که بيشتر در فضاهاي مسکوني و قديمي تعلق دارند . بادگير به عنوان يک سيستم سرمايشي، تهويه مطبوع را با استفاده از انرژي تجديد پذير باد فراهم ميکند. " محمد کريم پير نيا" معمار و پژوهشگر يزدي،در رساله اش ،باد گيرها را به " شش هاي يک شهر کويري" تشبيه کرده است . در معماري سنتي ايران ، بارزترين روش مديريت جريان هوا و دماي هوا در ساختمان ها، بادگيرها هستندکه بر بام خانه ها يا آب انبارها بنا مي شده است . باد گير هااز لحاظ شکل بيروني چند دسته هستند . ساده ترين نوع باد گير يک جناحي است که بسيار کوچک و محقر بر فراز محفظه اي مانند سوراخ بخاري در پشت بام ساخته مي شود. در اين روش براي پرهيز از گزند گرد بادها و توفانهاي سهمگين ، باد گير را فقط در جهت بادهاي خنک و نسيم هاي مطبوع مي سازند جبهه هاي ديگر آن را مي بندند. در برخي موارد باد گيرهاي يک طرفه را پشت به بادهاي شديد و آزار دهنده مي سازند و در واقع اين بادگير عملکرد تهويه و تخليه را انجام مي دهد. ابعاد آن نسبت به ساير انواع کوچکتر و شکل آن اوليه تر است . اين مسير مورب (که در بالاي بام ديده مي شود)پس از اتصال به کانال عمودي داخل ديوار و پنجره خروجي داخل ساختمان مانند بخاري در يک ضلع اتاق قرار مي گيرد و تهويه را انجام مي دهد (تصوير٣). از نامهاي باستاني و گوناگون بادگير مانند واتفر، باد هنج ، باتخان ، خيشور، خويش خوان ، خيشود، ماسوره و هواکپ بر مي آيد که پديده اي بس کهن است . مصالح ساختماني مورد استفاده در ساختمان بادگير، معمولا خشت خام ، آجر ،گل ،گچ و چوب شورونه مي باشد[٦].