بخشی از مقاله
چکيده :
پسماندها که قدمتي به اندازه ي زندگي اجتماعي انسان دارند،به مرور و با گذشت زمان در زندگي اجتماعي و با افزايش جمعيت پررنگ تر شده است .بعد از مدرنيته و به دنبال ايجاد رويکرد صنعتي شهرها، به مسأله پسماندنيز نگاهي مکانيزه يا ماشيني ميشود. درواقع سطل هاي مکانيزه جمع آوري پسماندکه از دهه ي ١٩٥٠ميلادي با کارآيي گوناگون در کشورهاي پيشرفته به کار گرفته شدند. در ايران با تأخيري چند دهه اي درکلان شهرها به عنوان جايگزيني براي سيستم جمع آوري دستي انتخاب شدند که البته از جهات گوناگون قابل بحث و مطالعه هستد.
ازاهداف کلي فراروي موضوع ميتوان بهبود کيفي عمليات جمع آوري پسماند،حذف مناظر ناپسند در سطح معابرشهري ،حذف جداسازي توسط عاملين غيرمجاز،عدم پخش پسماند در معابر و در نهايت بهبود وضعيت نظافت شهري را برشمرد.در اين مقاله از روش هاي پژوهش ميداني بهره گرفته شد و شهر همدان به عنوان مطالعه موردي، مورد واکاوي قرار گرفت .در پايان به ارائه راهکارها و پيشنهاداتي عملي در جهت رفع نواقص و موانع موجود به منظور ارتقا کيفيت محيط شهري پرداخته شدکه اميد است راهنمايي براي مسئولين ، محققين و فعالان عرصه هاي شهروشهرسازي واقع شود.
کليدواژه ها: کارايي-کيفيت محيط شهري -سيستم مکانيزه جمع آوري پسماند-شهرهمدان .
١-طرح مسئله
يکي از مهم ترين مسائلي که از ديرباز تاکنون به عنوان يک مشکل و معضل گريبان گير شهرها بوده است ، نحوه ي برخورد با زباله ها و پسماندهاي شهري است . مساله پسماندها و مخاطراتي که براي جوامع بشري به همراه دارند باعث شده که به عنوان يکي از مسائل اصلي زندگي بشري همواره مورد توجه قرار گيرند و از دغدغه هاي بشر در طول تاريخ و به فراخور شرايط و موقعيت آن ها باشند. در طول تاريخ همواره راه هاي گوناگوني براي کاستن از اين مخاطرات مد نظر قرار گرفته و به کار بسته شده اندکه رفته رفته و با تنوع در نوع پسماندهاي توليدي و البته گسترش علوم ، سياست ها و در نهايت راهکارهاي متفاوتي با آنچه پيشينيان ما مورد استفاده قرار ميدادنددر برخورد با آن ها اتخاذ شده است .يکي از پيامدهاي انساني در چنگ اندازي به منابع طبيعي و رفع عطش سيريناپذير مصرف ، توليد روز افزون پسمانددر انواع مختلف است .در قانون مديريت پسماند مصوب مجلس شوراي اسلامي واژه پسماند چنين تعريف شده است :پسماندبه موادجامد،مايع وگاز( غيرازفاضلاب ) گفته ميشودکه به طورمستقيم ياغيرمستقيم حاصل ازفعاليت انسان بوده وازنظرتوليدکننده زايدتلقي ميشود.پسماندهابه پنج گروه تقسيم ميشوند:١-پسماندهاي عادي ٢-پسماندهاي پزشکي (بيمارستاني )٣- پسماندهاي کشاورزي ٤- پسماندهاي ويژه ٥-پسماندهاي صنعتي (در اين مقاله هدف از بيان پسماند به طور کلي پسماند عادي مي باشد).
امروزه وجود شهري سالم و به دور از آلودگيهاي ناشي از توليد پسماند ، همواره يکي از مهمترين اهداف شهرداريها و متصديان امور شهري در خدمت رساني به شهروندان بوده و مطرح ميشود.اين امر موجب شده تا مديران در کلان شهرهاي دنيا به فکر بهره مندي از سيستم هاي نوين بيافتند تا عمل دفع پسماندبا سرعت بالاتر، دقت نظافت بيشتر و نظام مندي و ضابطه مداري صورت پذيرد.در اين ميان ، به تازگي و با الگوبرداري از کشورهاي پيشرو جهان اقدام به استفاده از سطل هاي مکانيزه براي جمع آوري پسماندهاي شهري شده است . از آنجاکه گويي اين انتقال تکنولوژي تنها الگوبرداري صرف و بدون آموزش بوده است ، خود مشکلات و معضلاتي را براي شهروندان و شهرها به وجود آورده است .مساله اصلي اين جاست که آيا اين سيستم مکانيزه جمع آوري پسماند توانسته ابعاد گوناگون و متنوع موضوع را مورد پوشش قرار دهد و از کارايي مطلوب برخوردار بوده است وآيا جايگزيني مناسب براي سيستم جمع آوري سنتي و دستي است يا قادر خواهد بود توقعات عمومي را در داشتن شهري به دور از آلودگيها برآورده نمايد يا خير؟با توجه به اهميت مديريت منابع مالي در شهرداريها و تبديل شدن آن به يکي از اصليترين دغدغه هاي اغلب مديران شهري کشور ، هر نوع از تصميم گيري در زمينه هاي مختلف شهري از جمله مديريت پسماند ميتواند با تاثيرگذاري شديد بر منابع مالي شهرداريها چه در جهت صرفه اقتصادي و کنترل هزينه ها و چه در جهت هدر رفت سرمايه ها و منابع مالي موثر افتد.امروزه که تامين درآمد شهرداريها يکي از مسائل و مشکلات لاينفک آنان به حساب ميآيد در اين شرايط آيا بکارگيري تکنولوژيهايي که بااستفاده از آن ها هزينه ايجاد ، نصب و نگهداري و در نهايت عدم کارايي آن شهرداريها را به اصطلاح دو خرجه ميکند و بار مالي اضافه اي بر دوش شهرداريها تحميل ميکند منطقي است ؟ در بيان فرضيات موضوع ميتوان چنين عنوان کرد که به نظر ميرسد نحوه ي جانمايي وشعاع دسترسي بر کارايي و عدم کارايي سيستم جمع آوري پسماند به صورت مکانيزه مؤثر است .همچنان که فرهنگ سازي و آموزش بر سيستم جمع آوري پسماند به صورت مکانيزه تاثيرگذار است .در واقع چنين به نظر ميرسد که مشخصات فيزيکي سطل هاي مذکور نيز بر کارايي و عدم کارايي سيستم جمع آوري پسماند مؤثر است .
٢- پيشينه
از آن جاکه موضوع استفاده از سطل هاي مکانيزه پسماندبه تازگي در عرصه شهرسازي ما وارد شده و در ايران شاهد نمونه هايي با قدمت بيش از يک دهه نيستيم ،به تبع منابعي که در اين خصوص موجوداند بسيار اندک هستند. منجمله مقالاتي که تا حدودي به موضوع مورد مطالعه نزديک هستندميتوان به "طرح مکانيزاسيون جمع آوري پسماندهاي جامد شهر تهران " که توسط همايون رضامدنيشاهرودي و ابوالفضل ابراهيمي پرداخته شده اشاره کرد.اين مقاله به تشريح چگونگي عملکرد سيستم هاي مکانيزه جمع آوري پسماندهاي جامد شهرداري تهران و همچنين چگونگي عملکرد شهرداري مذکور در اين رابطه پرداخته است . همچنين در مقاله اي با عنوان "ارزيابي و بهينه سازي سيستم جمع آوري و حمل پسماند شهر زنجان و استفاده از سيستم اطلاعات جغرافيايي "که توسط آزاده مدحت نوشته شده مديريت مسيريابي بهينه و استفاده از سيستم اطلاعات جغرافيايي (GIS)در اين رابطه پرداخته شده است .با توجه به اين که هيچ يک از منابع فوق به طور مستقيم به بررسي عمل کرد سيستم مکانيزه جمع آوري زباله وبحث پيرامون آسيب شناسي موضوعي و استفاده از ضوابط و استانداردها در جهت ارتقا کيفي اين سيستم و اصول مکان يابي و شعاع دسترسي و مسائل اين چنيني نپرداخته اند ،سعي بران است که اقدام به جامع نگري در اين خصوص شده و ابعاد و جوانب مختلف موضوع مورد توجه قرار گرفته است .
٣-روش شناسي تحقيق
در اين نوشتارسعي شده تا با طراحي يک مدل مناسب يه تشريح ابعاد مختلف مؤثر بر موضوع پرداخته شود و جنبه هاي مختلف موضوع از هم تفکيک و تشريح شوند.لذا مدلي که در ذيل به آن اشاره ميرود محورهاي مطالعات را مشخص مينمايد.
البته با توجه به لزوم پژوهش ميداني و ملموس موضوع مورد مطالعه اقدام به تصويربرداري به عنوان مستندات مطالعات شده است که البته از روش هاي ديگري همچون تهيه ي پرسشنامه از ٢٠٠نفر از ساکنين منطقه مورد مطالعه بهره گرفته شده است که توسط نرم افزار تحليل آماري (spss) مورد تحليل قرار گرفته شد.در تدوين پرسشنامه بيشتر سعي بر آن شده تا نظر شهروندان در ابعاد مختلف موضوع اخذ شده و از جانب داري و يا اعمال نظر سليقه اي و غير مسئولانه پرهيز شود . از آنجاکه نياز به اطلاع از اهداف و برنامه ها و آمارو اطلاعات دقيق در خصوص سيستم مکانيزه در منطقه مورد مطالعه احساس ميشد با مسئولين ذيربط از واحد خدمات شهري شهرداري محترم همدان مصاحبه هايي آنجام شده که صميمانه از ايشان تشکر مي نماييم .
٤-چهارچوب نظري
نظام مديريت شهري از عواملي متاثر بوده و تاثيرات متفاوتي بر شهرها ميگذارد. منابع اطلاعاتي،مالي و انساني و همچنين انتظارات دولت و مردم به عنوان عواملي هستند که براين نظام مديريت شهري تاثير ميگذارند. از طرفي خدماتي که به شهروندان داده و تغييرات کالبدي که بر چهره شهر بر جاي ميگذارد به عنوان خروجيهاي اين مدل هستند که بيانگر تبعات اين تصميم گيريها درحوزه مديريت شهري است ..(سعيدنيا،١٣٨٣،٢٩)در واقع هر تصميمي در حوزه مديريت شهري گرفته ميشود داراي ابعاد و گوناگونيهايي است . موضوع سيستم هاي مکانيزه جمع آوري زباله نيز از اين قاعده مستثني نيستند. اين شيوه از خدمات رساني جديد ميبايست به صورت همه جانبه مورد بررسي و مطالعه قرار گيرند تا کارايي مطلوبي داشته و رضايت شهروندان را به دنبال آورد. قطعاتغييراتي که اين سيستم نوين بر سيماي شهرها ميگذارند وآن ها را متاثر از خود ميسازند بسيار حايز اهميت است . در اين بخش به منظور بازتر شدن موضوع سيستم هاي مکانيزه به بيان انواع حالات و روش هاي جمع آوري پسماندبه پرداخته شده است . در واقع سيستم هاي جمع آوري پسماندبه صورت مکانيزه از دو مرحله اصلي تشکيل شده اند. مرحله ي نخست شامل عمليات برداشت پسماند و مرحله ي بعدي حمل مستقيم يا غير مستقيم آن از طريق ايستگاه هاي انتقال به مبادي دفع اطلاق ميگردد.
به طورکلي انواع سيستم هاي جمع آوري پسماندبه دو دسته تقسيم ميشوند:
الف ) سيستم هاي با ظروف متحرک (HCS)HAULED CONTAINER SYSTEM
ب ) سيستم هاي با ظروف ثابت (SCS)STATIONARY CONTAINER SYSTEM
از سيستم هايي با ظروف متحرک يا همان (HCS)مواقعي استفاده ميشود که حجم پسماندهاي توليدي در يک محدوده بسيار زياد و گسترده است . در اين حالت از تعداد محدودي باکس با حجم بالا بهره گرفته مي شود. و کاميون هاي حمل پسمانديک سفر رفت و برگشت ز محل توليد پسماندبه محل دفع آن آنجام ميدهند و مجدد ه سمت باکس بعدي روا ه مي شوند.
بنابراين تعداد زيادي سطل پسماندبا گنجايش کم موجود نيست و مناظر نامطلوب و غيربهداشتي که از تعدد باکس هاي جمع آوري پسماندبه وجود مي آيد کاسته شده و در زمان جابه جايي نيز صرفه جويي ميشود، بلکه سعي برآن است تا از ظروف با گنجايش زياد و تعداد کمتري بهره گرفته شود.
در سيستم با ظروف ثابت باکس هاي جمع آوري پسماندبه صورت ثابت در يک مکان قرار ميگيرند و دستگاه هاي پرس به منظور جمع آوري پسمانداز نقطه اي به نقطه ي ديگر حرکت مينمايند. در اين حالت با توجه به شرايط تعدد ظروف و گنجايش کمتر آن ها مدنظر است . به طور کلي انواع سيستم هاي متداول در اين نوع از جمع آوري شامل سه دسته است : الف )سيستم هاي جمع آوري با بارگيري مکانيکي
ب )سيستم هاي جمع آوري مکانيکي با بارگيري از طريق مکش ج )سيستم هاي جمع آوري با بارگيري دستي در سيستم هاي جمع آوري با بارگيري مکانيکي پس از آن که محتويات تعدادي از ظروف در دستگاه هاي پرس ذخيره سازي شد و ظرفيت تکميل گرديد به طرف محل دفع پسماند يا سکوي دفع حرکت مينمايند. باکس هايي که در اين حالت مورد استفاده قرار ميگيرند داراي گنجايشي بين ٨٠تا ١١٠٠ليتر ميباشند. لازم به ذکر است استفاده از باکس هايي با حجم کمتر قدرت مانور بالا،انعطاف پذيري و سهولت بارگيري و دسترسي را منجر ميشود. (مدنيشاهرودي و ابراهيمي )
سطل ها که به اصطلاح باکس ناميده ميشونداغلب هدف مناسبي براي تخريب توسط گروه وندال است .واژه وندال به قومي از اقوام ژرمن -اسلاو اطلاق ميشود که در قرن پنجم ميلادي زندگي کرده و مردماني جنگجو، خونخوار و مهاجم بودند که به کررات به نواحي اطراف خود تجاوز کرده و به تخريب و تاراج آن مناطق ميپرداخته اند. شهرت اين گروه به تخريب گري آنان است . پاتريس ژانورن آن را نوعي روحيه بيمارگونه تعريف ميکند که به تخريب تاسيسات عمومي ،صندليهاي اتوبوس هاي شهري،مترو و ترن هاي مسافربري و باجه هاي پست وتلگراف و نظاير آن تمايل دارند. از منظر جامعه شناسي شهري آموزش عمومي و فرهنگ سازي ميتواند نظارت اجتماعي را در جامعه بالا برده و عابران را به ناظراني تبديل کند که حتي با نگاهشان هم ميتوانند مانع از تخريب اموال عمومي شهري شوند و اين امکان را از تخريب گر صلب نمايند. به همين منظور افزايش مشارکت اجتماعي در مديريت شهري به عنوان عاملي کارا در برابر اين اين ناملايمات اجتماعي قرار ميگيرد. به تبع در زمينه خاص باکس هاي جمع آوري پسماند افزايش نظارت که از افزايش سطح مشارکت مردم در زمينه مديريت شهري منشا ميپذيرد به خصوص در مناطقي که رنگ و بوي محله اي بيشتر در آن ها به چشم ميخورد ميتواند کمک شاياني به جلوگيري از سرقت و تخريب باکس هاي زباله نمايد.(محسني تبريزي،١٣٨٣،٢١و٢٢و١٢٢)
٥-يافته ها درمطالعه ي موردي (شهر همدان )
به منظور آشنايي بيشتر با موضوع و ملموس تر شدن آن اقدام به انجام مطالعه ي موردي در شهر همدان به عنوان مرکز استان همدان شده است . شهر همدان به عنوان يکي از شهرهاي غربي کشورواقع در اقليمي سرد و خشک با جمعيتي بالغ بر ٥٠٠٠٠٠نفراست که شهرداري محترم همدان در حوزه خدمات شهري خود به تازگي اقدام به به کارگيري سطل هاي مکانيزه جمع آوري پسمانددر اين حوزه نموده است .بر اساس آمار ماخوذ ازشهرداري محترم ،پسماندتوليدي در شهر همدان روزانه معادل ٤٠٠تن ميباشد که با احتساب جمعيت تقريبي ٥٠٠٠٠٠نفر سرانه توليد پسماندبراي هر نفر ٨٠٠ گرم در روز برآورد شده است . آن چه مسلم است اين حجم پسماندتوليدي در روز مستلزم وجود توان مديريتي بالاي شهرداري در حفظ شهر از آلودگيها وفراهم نمودن محيط زيستي پاک براي شهروندان است . شهرداري همدان نيز با هدف نيل به اين مطلوب اقدام به بکارگيري سطل هاي جمع آوري پسماندبه صورت مکانيزه نموده است ،که از جمله ديگر اهداف مد نظر در به کارگيري سطل ها در شهر همدان ميتوان به جلوگيري از تماس مستقيم دست با پسماندو انتقال آلودگي از اين طريق ، جلوگيري از دسترسي حيوانات به پسماندها و نظام مند کردن جمع آوري پسمانددر اين حجم گسترده در شهر برشمرد
