بخشی از مقاله
فرآوری،بسته بندی وصنعت گیاهان دارویی درایران
چکیده:
هدف این تحقیق بررسی فرآوری،بسته بندی وصنعت گیاهان دارویی درایران می باشد.گیاهان دارویی به عنوان ماده ای موثردربسیاری ازبیماری هاکه عوارضی نیزندارندیااگرداشته باشدبسیارناچیزودرمقایسه باداروهای شیمیایی که حاوی عوراض مختلف می باشند،بسیارمفیدوموثراست وامروزه استفاده های بسیاری دربیماری های مختلف ازآن برده می شودامامتاسفانه درتولید،بسته بندی وصنعت این گیاهان کم کاری شده است ورواج خوبی نیافته است که اگربه این گیاهان به عنوان دارویی ارزشمندونایاب درایران که 11000 گیاه دارویی شناخته شده،وجوددارداهمیت داده شودوفرایندتولیداین گیاهان وهم چنین بسته بندی وصنعت آن پیشرفت بیشتری داشته باشد،می توان امیداواربودکه بسیاری از بیمارهای صعب العلاج بااستفاده ازاین داروهادرمان شوندودرضمن نبایدازاین حقیقت چشم پوشی کردکه فرآوری وبسته بندی وهمچنین صنعت این گیاهان دراقتصادنیزمثمرثمرمی باشد.این تحقیق به صورت تحلیل اسنادی وبه روش کتابخانه ای جمع آوری شده است که درپایان به این نتیجه دست یافته ایم که اگرازطرف دولت بسترهای مناسب جهت تولیدبیشتروهمچنین بسته بندی وصنعت گیاهان دارویی فراهم شوددراقتصادوبهداشت پیشرفت های چشم گیری راشاهدخواهیم بود.بااین توصیف پیشنهادمی شودکه بسترهای مناسب جهت تولیدانبوه،بسته بندیوهمچنین کمک به صنعت این گیاهان مفید وپرخاصیت ازطرف دولت ودست اندرکاران مربوطه صورت پذیرد.
کلمات کلیدی: فرآوری،بسته بندی،صنعت،گیاهان دارویی،گیاه
.1 مقدمه:
گیاهان دارویی گیاهانی هستند که یک یا برخی از اندامهای آنها حاوی ماده مؤثرهاست. این ماده که کمتر از1٪ وزن خشک گیاه را تشکیل میدهد،دارای خواص دارویی مؤثر برموجودات زندهاست.همچنین کاشت،داشت وبرداشت این گیاهان به منظور استفاده از ماده موثره آنها انجام میگیرد(ولاک وژیری،.(25:1376
یکی اززادگاه های اصلی گیاهان دارویی در طب سنتی ایران است و درکنار آن چند کشور دیگر همچون چین،یونان ومصرنیز دارای سابقه ای کهن درطب سنتی واستفاده ازگیاهان دارویی هستند.سابقه استفاده ازاین گیاهان درایران به سال های بسیار دور باز می گردد به طوری که می توان از آن جمله به کتاب شفا از ابن سینا اشاره کردکه نشان دهنده وجود این فرهنگ،نزد مردایران بوده است.با توجه به اینکه این گیاهان دارویی درطولانی مدت اثرخودرا نشان می دهد و درکنارآن عوارض دیگری ندارد،بنابراین درکشورهای اروپایی وغربی موررد استقبال زیادی قرار گرفت.طبق آمار منشر شده، در ایران 1300 گونه منحصر به فرد گیاهی وجود دارد. اما از آنجا که این مهم چه به لحاظ درمانی و چه به لحاظ اقتصادی کمترمورد توجه قرار گرفته است، لذا سهم ایران در تجارت جهانی گیاهان دارویی کمتر از 2% است.این در حالی است که طبق آمار جهانی 80% مردم جهان در حال حاضر برای درمان،از گیاهان دارویی استفاده می کنند.با توجه به گرایش مجدد مردم به روش های درمانی ساده و طبیعی، شرکت های داروسازی بزرگ دنیا تحقیقات علمی وسیعی را در زمینه طب گیاهی انجام داده اند. ایران پیشینه بسیار پرباری در زمینه استفاده از گیاهان برای درمان بیماری ها داشته و طب سنتی پیش از هزار سال در ایران قدمت دارد. یکی از عوامل ضعف، در شیوه های آموزشی طب سنتی است.سهم داروهای گیاهی به دلیل آموزش صحیح در مورد این گیاهان در کشورهای پیشرفته بسیار گسترده تر از ایران است. این داروها در حدود4درصد کل بازار دارویی کشور را تشکیل می دهند که با توجه به سابقه تاریخی و فرهنگی کشور ایران در استفاده از این داروها، نشان می دهد مسیر برای رشد و توسعه این صنعت هموار است. امروزه به دلیل عدم مدیریت صحیح در بسته بندی گیاهان دارویی، محصولات ایران با محصولات تولید سایر کشورها از نظر کیفیت و بسته بندی تفاوت فاحشی دارد و باید برای کاهش این تفاوت ها تلاش جدی صورت پذیرد. متاسفانه در حال حاضر و با ساختارهای دولتی صنفی کنونی امکان مدیریت بخش بسته بندی در کشور وجود ندارد. بسته بندی در ایران هنوز در حد موج است و با آنکه ضرورت آن کم و بیش در میان مدیران و عامه مردم جا افتاده، اما استراتژی مشخص و هدفمند برای آن تعیین نشده است. بخش بسته بندی نیازمند توسعه ای است که به کاهش هزینه های بسته بندی منجر شود(به نقل از ماهنامهفناوری و توسعه صنعت بسته بندی،.(1389
گیاهان دارویی،تاریخی به قدمت خلقت انسان دارد. استفاده از گیاه به عنوان ماده شفا بخش از دیرباز در همه جای دنیا مرسوم بوده است. تأثیر مواد موثره گیاهی گاهی آنقدر قوی است که به عنوان داروهای ضدسرطان نیز بکار میرود. هرچند در دهههای اخیر به داروهای شیمیایی سنتتیک که از مکانیسمهای تفکیکی استفاده میکنند، توجه فراوان شده است. اما عوارض آنها بتدریج پیدا شده و آنقدر زیاد میشودکه مصرف بیرویه داروهای سنتتیک شیمیایی را مورد سوال قرار داده است. به همین ترتیب تأثیرات داروهای گیاهی و از طرفی ناچیز یا بدون عارضه بودن این گیاهان رویکرد بیماران و پزشکان را به این داروها روز به روز بیشتر کرده است. متأسفانه تا کنون استفاده از داروهای گیاهی به صورت سنتی و بدون ارزیابی دوز و مقادیر لازم و تنظیم مقدار موثره دارو بوده است که این امر اثرگذاری گیاهان دارویی را کاهش میدهد. در چند سال اخیر و پس از توجه به اثرات فوقالعاده گیاهان در درمان بسیاری از بیماریها، عرضه"داروهای گیاهی"بهشکل فرموله شده و جدید با دوزها و مقادیر مشخص و کنترل شده آغاز شده است که این کار باعث افزایش قابل توجه اثرات دارو و تهیه راحتتر و مصرف آسانتر این داروهای بیعارضه، در بیماران گردیده است(یه نقل ازرخشنده،.(8:1383
صنعت گیاهان دارویی یکی از معدود صنایع دارای رشد دو رقمی است.مؤسسه اسکریپ طی سالهای قبل از ورود به هزاره سوم رشد صنعت گیاهان دارویی را با1.3 میلیارد دلار گردش مالی در سال 1996 برای سالهای ابتدایی هزاره سوم رقمی حدود 15 تا 20 درصد پیشبینی کرده بود.این پیشبینی نهتنها بیش از میزان واقع نبود، بلکه در این مدت صنعت مذکور، 25 درصد رشد داشته است.طبق گزارش بانک جهانی گردش مالی صنعت گیاهان دارویی در سال 2050 معادل 500 میلیارد دلار خواهد بود. هماکنون کشورهای مختلف به گونهای تلاش میکنند تا سهم مناسبی از این بازار عظیم داشته باشند(پایگاه اطلاع رسانی پزشکان ایران).دراین تحقیق سعی می شودبیشتربه عوامل تولید،بسته بندی وصنعت گیاهان دارویی درایران پرداخته شود.
.2 تعاریف مفهومی متغییرها:
گیاه دارویی: به گیاهی گفته می شودکه تمام آن یااجزائی ازآن به صورت تازه،خشک شده یافرآوری شده جهت تشخیص،درمان،پیشگیری،کمک به اعمال فیزیولوژیک وحفظ بهداشت بدن انسان یاحیوانات ودیگرگیاهان بکارمی روند(امیدبیگی،.(15:1379
فراوری:انجام هرگونه عملیات برروی گیاهان دارویی پس ازبرداشت،که باعث حفظ ارزش دارویی ویاافزایش میزان اثربخشی آنهاشده ویااستفاده ازآنهاراساده ترنمیادفراوری نامیده می شود.فراوری گیاهان دارویی،شامل اقداماتی ازقبیل خشک کردن،بسته بندی،عرق گیری وتهیه پودر،اسانس،عصاره و......است(امیدبیگی،.(15:1379
بسته بندی: عملی که بعدازبرداشت وفراوری کردن گیاهان دارویی جهت عرضه به بازارانجام می شودبسته بندی می گویند.هرچندکه بسته بندی خودازاجزاءفراوری می باشد.
صنعت: به مجموعه تمام واحدهایی که در تولید،توزیع یا مصرف یک محصول یا یک دسته از محصولات مشابه فعالیت میکنندصنعت گفته میشود(پورتر،ترجمه جهانگیری،.(43:1384
.3 تاریخچه گیاهان دارویی:
تاریخچه گیاهان دارویی به طوردقیقی مشخص نیست ودرطول تاریخ استفاده ازگیاهان دارویی باخرافات وآداب خاصی همراه بوده است.مصری هاوچینی هاازاولین اقوامی هستندکه ازحدود2700سال پیش ازمیلادمسیح ازگیاهان به عنوان دارواستفاده می کردند.تئوفراست یکی ازشاگردان ارسطوبنیانگذارمکتب درمان باگیاه است.دیوسکوریددرقرن اول میلادی مجموعه ای رامشتمل برخواص دارویی600گیاه جمع آوری نمودکه این اثرمنشاءبسیاری از مطالعات قرون بعدگردید.
درقرن های هشتم ودهم میلادی بوعلی سیناومحمدزکریای رازی سبب توسعه دانش درمان باگیاه شدندودرقرن سیزدهم ابن بیطارخصوصیات پیش از1400 گیاه رادرکتابی گردآوری نموده ودرقرن نوزدهم داروهای شیمیایی به سرعت جایگزین بسیاری داروهای گیاهی گردید.سپس دراواخرقرن بیستم عوارض جانبی ومضرداروهای شیمیایی سبب رویکرددوباره دانشمندان به گیاهان دارویی شدبه طوریکه این دوره رارنسانس گیاهان دارویی نامیدند.تاقرن نوزدهم گیاهان دارویی به شکل بسیارابتدایی مصرف قرارمی گرفتندتااینکه استخراج موادموثرگیاهی،ازقرن نوزدهم آغازگردید.دلایل استخراج موادموثرگیاهی وخالص سازی وبکارگیری آنهادرفرمولاسیون های دارویی رامی توان درمواردزیرخلاصه نمود:
.1عدم امکان نگهداری گیاهان به مدت طولانی. .2 عدم دسترسی سریع به منابع گیاهی.
.3عدم معیارمعینی به منظورمقدارمصرف وتجویزآن به بیمار.
نظربه کاربردگیاهان دارویی درزمینه های مختلف این گیاهان درسه گروه اصلی گیاهان دارویی،گیاهان ادویه ای،گیاهان عطری طبقه بندی می شوند.امابه طورکلی گیاه دارویی به گیاهی اطلاق می شود،که دریک یه چنداندام خودحاوی موادموثربوده وکاشت،داشت وبرداشت آنهاصرفاًبه منظوراستفاده ازاین موادانجام گردد.
بنابراین باآن که اندام های برخی گیاهان نظیربرگ های گردووکاکل ذرت وپوست میوه لوبیا حاوی موادموثری هستندکه کاربردهای دارویی نیزدارندولی ازاین نظرکه کاشت،داشت وبرداشت این گیاهان تنهابه منظوراستفاده ازاین گیاهان تنهابه منظوراستفاده ازمواد موثرموجود درآنهاانجام نمی گیرد،گیاه دارویی محسوب نمی شوند(امیدبیگی،.(7:1379
.4 فلور ایران وتنوع گیاهی آن:
کشورپهناورایران به1648000کیلومترمربع مساحت دارای شرایط آب وهوی بسیارمتنوع واقلیم های مختلف است ودرهرکدام ازبخش های آن می توان تنوع آب وهوایی رادریک فصل مشترک به روشنی دید.درحالی که سرمای شدیددربخشی ازکشورتمامی گیاهان رابه خواب فروبرده وجانواران راازسرمابی حرکت ساخته است،دربخش دیگرگرمای مطلوب شرایط رشدرابرای گیاهان وزندگی جانوران به وجودآورده است.ایران تقریباًدارای تمامی اقلیم های حیاتی جهان است.بنابراین،ازنظرتنوع اقلیمی وآب وهوایی می توان آن راجزء غنی ترین بخش های جغرافیایی جهان شمرد.تعدادگونه های گیاهی کشورمابیشتراز5برابرتمام گونه های گیاهی اروپاست واین موجبات توجه بیش ازحدتمام کشورهای جهان رابه کشورمافراهم ساخته است.جای تردیدنیست که درمیان فلورگیاهی متنوع ایران گونه هایی منحصربه فردوجوددارندکه درتمام جهان تنهامتعلق به ایران هستند.به طورکلی،تاکنون11000 گونه گیاهی ازایران معرفی وشناسایی وجمع آوری گردیده است که این گونه ها درهرباریم های بزرگ ایران به صورت موزه نگهداری می شود.به طورکلی درایران ازنظراقلیمی چندمنطقه باتنوع آب وهوایی ودرنتیجه فلور وفون به شرح زیردیده می شود:
.1منطقه زاگرسی .2منطقه البرزی .3منطقه هیرکانی .4منطقه ایران وتورانی .5منطقه خلیج وعمان.
منطقه زاگرسی: شامل پوشش متنوع گیاهی سلسله جبال زاگرس است که ازکوه های آناتولی درخاک ترکیه آغازمی شودودرخاک ایران پایان می یابد.
منطقه البرزی: شامل سلسله جبال البرزکه ازتالش آغازمی شودودرگرگان خاتمه می یابد.فون وفلور البرز براساس اینکه روبه دریای خزریا بخش های مرکزی ایران داشته باشد،باهم متفاوت ودارای پوشش های گیاهی متنوع ومنحصربه فرداست.
منطقه هیرکانی: درشمال ایران حدفاصل دریای خزروسلسله جبال البرزکمربندسبزی وجودداردکه این کمربند»منطقه هیرکانی«نامیده می شود.ابتدای آن تالش وانتهای آن منطقه گرگان است.
منطقه ایران وتورانی: حدفاصل بین زاگرس والبرزایران ازشرق وبخش های بالایی خلیج منطقه ایران وتورانی نامیده می شود.
منطقه خلیج وعمان: بخش های بالایی مدارخلیج فارس وبحرعمان راکه دارای آب وهوایی گرم وحاره ای است،منطقه خلیج وعمان می نامندکه خودشامل دوزیرمنطقه به نام های صحاراسندی وسودان ودکانی می باشد.
همان طورکه گفتیم فلورایران شامل 11000گونه گیاهی است که در180خانواده گیاهی و1200 جنس طبقه بندی شده است وآن رامی توان یکی ازغنی ترین منابع طبیعی قابل استفاده،چه ازجنبه درمانی وچه جنبه اقتصادی تلقی کرد(به نقل از جهانگیری،.(196:1372
.5 اهمیت فراوری وتولید گیاهان دارویی:
امروزه درگیاهان دارویی به دلیل اینکه عوارض جانبی درآنهامشاهده نشده است اهمیت بسیارویژه ای درمیان مردم ایران پیدا کرده است.هرچقدرتولیدگیاهان دارویی بیشترشودوبااستفاده از بسته بندی های مناسب وبسترهای مناسب می توان برتولیدافزوده کرد.درآینده نه چندان دوربه دلیل فقدان عوارض،گیاهان دارویی مصرف کننده بیشتری پیدا میکند و وجایگزین داروهای شیمایی می شودوهمین امردلیلی براین می باشدکه درفراوری وتولید گیاهان دارویی بیشتربایدسرمایه گذاری کرد.
.6 تأثیر بسته بندی بر رفتار مصرف کننده:
بسته بندی، فعالیت های مربوط به طراحی و ایجاد جعبه یا لفاف برای یک کالا را در بر می گیرد. در حوزه بازاریابی، بسته بندی یک روش جذاب جهت انتقال پیام در رابطه با محصول مشتریان می باشد. همچنین این امکان را فراهم می سازند که محصولات مختلف به صورت واحد و منسجم محافظت شوند. بسته بندی محصولات، نوعی علم، هنر و تکنولوژی حمایت از محصولات در مفابل آلودگی و خطرات ناشی از حمل و نقل و ذخیره مناسب محصولات است. از بسته بندی می توان بعنوان فروشنده ساکت یاد کرد زیرا بسته بندی جذاب می تواند مشتری را جذب نموده و وی را به خرید ترغیب نماید. بنابر این لازم است که تلاشهای زیادی در جهت افزایش کارایی بسته بندی ها صورت گیرد و همانطور که امروزه مشاهده می شود باید
