بخشی از مقاله
مسجد - مدرسه فیلسوف الدوله
چکیده :
از همان آغاز گسترش اسلام فعالیت‌های آموزشی،از جمله آموزش خط و کتابت،در مساجد صورت می‌گرفت و زمان پرداختن بدان به نحوی بود که موجب بروز اشکال در انجام فعالیت‌های عبادی نمی‌شد.اما گسترش فعالیت‌های متنوع آموزشی و مذهبی سبب شکل‌گیری مدارس جهت آموزش علوم مذهبی و سایر علوم مربوط به آن گردید.در ایران عمدتا مدارس به دو صورت ساخته می‌شدند،یا به عنوان بخشی از مساجد،عملکرد مسجد و مدرسه در یک ساختمان تلفیق می‌شد و یا به شکل یک واحد مستقل جهت تحصیل و اقامت طلاب احداث می‌گردید.دوره‌ی اوج توجه به احداث مسجد-مدرسه را عصر قاجار باید دانست که بیشترین شمار این نوع بنا در تهران،پایتخت آن روزگار،ساخته شد.مسجد-مدرسه فیلسوف- الدوله که کارکردهای اصلی مسجد و مدرسه را توأمان دارد،متعلق به همین دوره می‌باشد.این بنا به صورت بخشی از مجموعه‌ی سید اسماعیل در قلب محله‌ی چالمیدان احداث شده است.
کلمات کلیدی:
مسجد و مدرسه فیلسوف الدوله،مجموعه،امامزاده،آب انبار،بازار و میدان سید اسماعیل
مقدمه
پس از ورود اسلام به ایران با تشکیل حکومت‌های ایرانی،خصوصا سامانی،آل بویه و سلجوقی،این سرزمین به یکی از کانون‌های علم و ادب در جهان تبدیل شد و تحقیقات علمی در تمامی زمینه‌ها گسترش یـافت.مقالات مـتعدد در فلسفه،ریاضی،نجوم و سفرنامه به رشته تحریر درآمد و اکتشافات مهمی در علومی مانند شیمی و فیزیک صورت گرفت.مکان و فضای لازم برای انجام این امور همان مدارس بودند.بحث‌ها و جلسات مدارس جنبه فرقه‌بندیهای مذهبی و امور سیاسی نیز داشـته اسـت،چنانچه خواجه نظام الملک جهت اشاعه‌ی مذهب شافعی،مدارس متعددی به نام نظامیه در شهرهای مختلف مانند بغداد،نیشابور و ری احداث نمود.فرقه‌های مذهبی همچون حنبلی،مالکی و حنفی و دیگر مذاهب نیز مدارسی برای خود احداث می‌کردند. شایان ذکر است که در همین دورهـ،فرقه اسماعیلیه در ایـران فـعال بوده و جنگ سیاسی- مذهبی با حـکومت سـلجوقی داشـته است.این فرقه در قلاع خود،مراکز علمی جهت پرورش و اشاعه‌ی اصول فقهی و مبانی مذهبی دایر کرده بود (قبادیان،2831:542)در مدرسه‌های ساخته شده تا دوره‌ی ایلخانان،متناسب با شـرایط،امکانات و نـیازها از یـک فضای ساده هم به عنوان مسجد استفاده می‌شد.اما از دورهـ‌ی ایـلخانان و به خصوص از دوره‌ی تیموریان و بعد از آن به تدریج در مدارسی که دارای طرحی معمارانه بودند و نیز در بسیاری از مدرسه‌های بزرگ، فضای داخلی را به مسجد اختصاص می‌دادند. این فـضا بـه شـکل شبستانی و یا گنبدخانه‌ای بود. البته زمان و نحوه‌ی استفاده از این مساجد غـالبا به گونه‌ای نبود که آرامش فضای مدرسه را مختل و یا درس و بحث طلاب را با اشکال مواجه نماید.در زمان حکومت‌های بعدی مانند صـفویه و زنـدیه احـداث مسجد-مدرسه همچون گذشته ادامه یافت و سرانجام در دوره‌ی قاجاریه بیشترین اهمیّت را یافت(سلطانزاده،8731:45)
مسجد-مدرسه فیلسوف الدوله در قالب مجموعه‌ی تـاریخی سـیّد اسماعیل احداث گردیده است.این مجموعه از عملکرد بسیار بالایی برخوردار شد و امکانات بسیاری برای محلّه‌ی چالمیدان فراهم نمود.هدف از نگارش ایـن مـقاله مشخص کـردن نقش مسجد-مدرسه فیلسوف- الدوله در تاریخ شهر تهران می‌باشد.
موقعیّت مکانی
مسجد-مدرسه فیلسوف الدوله در غرب خیابان مصطفی،خمینی،در ضلع شـمالی بـازار سـیّد اسماعیل و در داخل کوچه‌ای که به نام کوچه مدرسه فیلسوف الدوله مشهور می‌باشد،قرار گرفته است.امامزاده سیّد اسماعیل در ضلع شـمالی،آب انبار سـیّد اسـماعیل در شرق،میدان سیّد اسماعیل در جنوب و بافت مسکونی در غرب مدرسه واقع شده‌اند.از نظر موقعیّت شهری،این بنا که خـود یک قـطب آموزشی می‌باشد در جوار دو قطب تجاری(بازار)و مذهبی(امامزاده سیّد اسماعیل) محلّه قرار دارد(نقشه 1)
تاریخچه
مجموعه سیّد اسماعیل شامل امـامزاده،آب انبار،بازار و مـیدان سـیّد اسماعیل و مسجد- مدرسه فیلسوف الدوله است.هسته اصلی و مرکزی این مجموعه،آرامگاه امامزاده سیّد اسماعیل،منسوب به اولاد امام علی النـقی(ع)، می‌باشد.کاشی‌های زریـن‌فام روی مرقد و وضع استقرار مرقد در گنبدخانه کنونی-که نسبت به مرکز تقارن بقعه فعلی جابه‌جاست-بروجرد عناصر ساختمانی قـرون هـفتم و هـشتم هـ.ق. بنای امامزاده سیّد اسماعیل دلالت می‌کند (مختاری،8731:001)همچنین کتیبه‌ی روی در منبت‌کاری شده‌ی بنا نشان می‌دهد که ساخت در مـزبور،در تـاریخ غرّه جمادی الاول سال 688 هـ.ق.به اتمام رسیده است و این تاریخ قدیمی‌ترین سال تاریخی مـی‌باشد کـه دربـاره ابنیه قدیمی داخل شهر تهران سراغ می‌رود.به همین دلیل بنای امامزاده سیّد اسماعیل برای شهر تهران واجد امـتیاز مـخصوصی اسـت(مصطفوی،1831: 193)عناصر ساختمانی گنبدخانه فعلی امامزاده سیّد اسماعیل را می‌توان به تغییرات و تحولات ساختمانی بنا در دوره صفوی نـسبت داد کـه بر اساس آن گنبدخانه کنونی در محل بقعه قبلی با وسعت بیشتری بر پا شده است(مختاری،8731: 201)کتیبه ایوان و در منبت‌کاری قدیمی امامزاده از آخـرین تـحولات مهم ساختمانی این بنا به وسیله حاجی عیسی خان بیگلربیگی،حاکم دار الخلافه تهران،یاد مـی‌کنند.وی در سـال 2621 هـ.ق.ضمن مرمت و تجدید بنای گنبدخانه، صحن،گلدسته‌ها،رواق و ایوان آن را احـداث می‌نماید.حاجی عـیسی خـان بیگلربیگی در سال 1621 هـ.ق.به میرزا موسی وزیر اجـازه مـی‌دهد تا در ملک شخصی خود-که شامل زمینی به مساحت هزار و ششصد متر بوده-آب انبار عظیمی را بنا نـماید(متن وقـف‌نامه‌ی آب انبار سیّد اسماعیل)1.این آب انبار به سـبب هـمجواری با بقعه‌ی زیـارتی سـیّد اسـماعیل از همان ابتدای ساخت به نام آب انبار سـیّد اسـماعیل مشهور می‌گردد.
پیش از ساخت آب انبار مذکور و تحولات عمده ساختمانی بنای امامزاده سیّد اسماعیل در دوره‌ی حکومت مـحمّد شـاه قاجار،بیشتر اراضی محلّه‌ی چالمیدان را گورستان و چاله‌ها-از چاله‌ها بـه عنوان زباله‌دانی استفاده مـی‌شد- تشکیل مـی‌داد.شکل‌گیری آب انبار و تحولات ساختمانی بنای امامزاده بـاعث از بـین رفتن گورستان و چاله‌های و ساخت راسته بازار سیّد اسماعیل و دکان‌های اطراف میدان کاه فروش‌ها(سیّد اسماعیل امروزی)و دو دالانـ منتهی بـه امامزاده به جای آنها گـردید.حال دیـگر درون چـنین مجموعه‌ای با سـه قـطب قدرتمند مذهبی،تجاری و اجتماعی ضرورت ایجاد یـک مدرسه احـساس می‌شد و همین امر فیلسوف الدوله را در سال 2231 هـ.ق.به احداث مدرسه علمیه‌ای در یگانه فضای خالی مجموعه؛یعنی، قبرستان ضـلع جـنوبی امامزاده ترغیب نمود.بدین ترتیب آخرین عنصر کـارآمد مـجموعه،مسجد- مدرسه فیلسوف الدولهـ،نیز بـر پیـکره آن افزوده شد.میرزا کاظم رشتی بـا القاب«ملک الاطباء»، «فیلسوف الدوله»و«فیلسوف زمان»از اطباء معروف دوره‌ی سلطنت محمّد شاه،ناصر الدین شاه و مظفر الدین شاه،در سال 2231 هــ.ق.، مسجد-مدرسه فـیلسوف الدوله را بنا کرده و در همان سال نیز آن را وقـف نـموده اسـت.میرزا کـاظم رشتی در هـفدهم ماه صفر سـال 3231 هــ.ق.،در سن 021 سالگی،وفات یافته و در همان مدرسه مدفون گشته است(بلاغی،0531:162)طبق گفته خادم مدرسه،تقدّس این مکان در نزد فیلسوف الدوله به حدّی بوده کـه حـتّی اجـازه ضرب و شتم چهارپایانی را که مصالح ساخت مـدرسه را حـمل مـی‌کردند،نمی‌داده اسـت و سـراسر مـسیر آنها علوفه و یونجه می‌ریخت تا با میل خود به طرف مدرسه بیایند.بنای این مدرسه ده سال به طول انجامید و عاقبت هم پایان نیافت زیرا فیلسوف الدوله می‌خواست دو مناره طرفین سر در را خیلی زیباتر از مـناره‌های امامزاده سیّد اسماعیل-که در مجاورت آنها قرار دارد-تزیین نماید ولی عمر او کفاف نداد.مطابق کتیبه حک شده بر ازاره سنگی جرز خارجی ایوان جنوبی مدرسه،ازاره‌های ما بین فضاهای رو به صحن به در سال 2231 هـ.ق. نصب گردیده‌اند.به استناد کـتیبه‌ی نـقش بسته بر سر در مدرسه،کار تزیینات بنا در سال 4231 هـ.ق.یعنی یک سال پس از مرگ فیلسوف- الدوله خاتمه یافته است.
فیلسوف الدوله تعدادی ملک و مستقلاّت-که شامل چندین یخچال،تعدادی باب خانه و مغازه و چند قطعه باغ،زمین و مزرعه می‌باشد-وقف بر مدرسه فوق نـموده اسـت.به استناد وقف‌نامه‌ی مذکور آنچه از منافع این موقوفات باقی بماند، باید صرف برگزاری مراسم عزاداری و تعزیه- خوانی سیّد الشهداء و انجام سایر اعمال خیر شود. فیلسوف الدوله تولیت موقوفات یـاد شـده را پس از خود به فرزند ارشد ذکـورش،لقمان المـلک، واگذار نموده است که به همین ترتیب تولیت به فرزند ارشد ذکور هر متولّی متوفی از نسل واقف می‌رسد.اگر فرزندان متولی متوفی همگی اناث بودند،تولیت با اولاد ذکور از اناث مـی‌باشد و در صـورت فقدان اولاد ذکور از اناث تـولیت مـتعلّق به اولاد اناث از نسل لقمان الملک است.بنا بر وقف‌نامه چنانچه نسل لقمان الملک منقرض شود، تولیت به یک نفر مجتهد جامع الشرایط ساکن در محلّه چالمیدان و یا عودلاجان می‌رسد که البته مجتهد ساکن در محلّه عودلاجان ارجـحیّت دارد. (مـتن وقف‌نامه‌ی مسجد-مدرسه فیلسوف لدوله)2.
آیت اللّه تنکابنی و سیّد محمّد بیرجندی (تدیّن)از جمله افرادی می‌باشند که در مسجد- مدرسه فیلسوف الدوله مشغول به تدریس بوده‌اند. همچنین این مدرسه در طول حیاتش شاگردان صاحب نامی چون شهید آیت اللّه بهشتی و مرحوم آیت اللّه فلسفی را تـربیت نـموده است.مسجد-مدرسه فیلسوف الدوله کـه در دوره پهلوی دوم تعطیل شده بود،در طی چند سال اخیر مجددا شروع به کار نموده و هم‌اکنون تحت نظارت و سرپرستی حوزه عـلمیه قم فعال می‌باشد.
معماری بنا
مصالح اصلی بنا آجرهای کرم رنگ با ابعاد 5*01*02 سانتیمتر بـه هـمراه مـلاط گچ و ساروج می‌باشد.سنگ،گچ،چوب و کاشی نیز به عنوان مصالح فرعی به کار رفته‌اند.تزیینات گوناگون تلفیق کاشی و آجر،کاشی‌کاری، مقرنس‌کاری،حجاری و چندین کتیبه این بـنا را بـه شیوه چشم‌نوازی آرایش می‌کند.البته طاقچه‌ها و طاقنماهای متعدّدی که در فضای‌های مختلف بنا ایجاد گردیده‌اند،نمای آنـها را از یـکنواختی خـارج کرده است.برای تزیینات قسمت‌های مختلف از سنگ،کاشی‌های الوان و گوناگون و آجرهایی با همان مشخصات آجرهای اصلی استفاده شده است.مسجد-مدرسه فیلسوف الدوله با نـقشه‌ای فاقد شکل هندسی منظم3در محوطه‌ای به مساحت 0841 متر مربع در جهت شمالی- جنوبی احداث شده است(نقشه 2)ضـخامت دیوارهای بنا از 01 سانتیمتر تا 3 مـتر مـتغیّر می‌باشد.بنای این مدرسه شامل مناره‌ها،ایوان ورودی،هشتی،دو صحن اصلی و مقبره،تعدادی حجره،ایوان‌های شمالی و جنوبی،شبستان، وضوخانه اتاق مدرسین،اتاق‌های مقبره فیلسوف الدوله و دخترش و کتابخانه است.یکی از ویژگی‌های مهم بنای یاد شده قرارگیری فضاهای اصلی آن مثل صحن،شبستان و ایوان جنوبی در جهت قبله است و با وجود انـحراف کوچه مجاور نسبت به جهت قبله،فضاهای مذکور در جهت قبله ساخته شده‌اند وزاویه‌ای که در اثر این جهت‌گیری،کل بنا با کوچه پیدا کرده با ظرافت خاصی در ورودی آن حل گردیده است (طرح 1)4.
الف)نماها و تزیینات خارجی
نمای خارجی مدرسه شامل دیوار بیرونی،دو مناره نـیمه تـمام،ایوان ورودی و شش دودکش می‌باشد.دیوار بیرونی بنا دیواری است آجری به طول 52 متر و ارتفاع 5/06 متر که در زمینه آن پنج طاقنمای آجری ساده با قوس جناغی در قاب‌های مستطیل شکل اجراء شده است (تصویر 1)سر در ورودی با ارتفاع 6/07 مـتر در نـیمه شمالی ضلع شرقی بنا قرار گرفته است و در حقیقت معرّف و نماد یک بنای مذهبی می‌باشد. ایوانی که سردر را تشکیل می‌دهد به عرض 4/5متر و عمق 09 سانتیمتر و طاق آن نیز به بلندی تمامی ارتفاع سر در قـد بـرافراشته است. ایوان مذکور منطبق بر محور شرقی-غربی می‌باشد.بخش زیرین دیوار غربی ایوان دارای یک طاقنما با قوس جناغی در قاب مستطیل شکلی می‌باشد که در ورودی چوبی دو لنگه مدرسه را به عرض 1/57 متر و ارتفاع 2/06 متر در خود دارد.دو طـاقچه بـا قـوس جناغی به عرض 46 سانتیمتر،عمق 52 سـانتیمتر و ارتـفاع 2/08 مـتر- بدنه این طاقچه‌ها به وسیله آجرهای ساده و اندود گچ پوشیده شده‌اند-در قاب‌های مستطیل شکلی بر دو ضلع جانبی مورب ایوان(طرفین ورودی)قرار گرفته است.بخش بالایی تنها بـه مقرنس‌کاری طـاق ایـوان اختصاص می‌یابد (تصویر 2)تزیینات سردر با عنصر کاشی‌کاری و بـا اسـتفاده از نقش‌مایه‌های هندسی،نوشتاری و گیاهی شکل یافته است.در محل پاکار قوس پوشش ایوان با رنگ‌های سفید،زرد وسیاه در زمینه کاشی معرّق آبی لاجـوردی،میان نـقوش هندسی و گـیاهی،بر روی دو قاب مستطیل شکل جانبی لفظ جلاله‌ی«اللّه»و اسامی طیّب«محمّد»، «علی»،«فاطمه»،«حسن»و«حسین»به خط ثلث و در داخـل سه ترنج،میان مستطیل‌ها،جملات «بسم اللّه الرحمن الرحیم»،«یا کافی المهمات»و «یا قاضی الحاجات»به همان خط مرقوم گشته است.در بالای عبارت«بسم اللّه الرحمن الرحـیم» تاریخ سـنه 4231 نـوشته شده است5که بدین ترتیب باید تاریخ 4231 هـ.ق.را زمان اتمام کار تزئینات سردر مـدرسه دانـست(تصویر 3)
در طرفین ایوان سردر ورودی دو مناره آجری نیمه تمام استوانه‌ای شکل به ارتفاع 11/57 متر بر دایره‌ای به قطر 1/5 متر بـنا گـردیده اسـت.ورودی مناره شمالی در سمت جنوب غربی و مدخل مناره جنوبی در سمت شمال غربی تعبیه شده است.پلکانی مـارپیچ امـکان دسـتیابی به بالای مناره‌های یاد شده را فراهم می‌آورد و چندین نورگیر به فواصل معین بر بدنه آن دو این مـسیر را روشـن مـی‌کند.ایوان به هشتی مدرسه راه می‌یابد.درست در مقابل هشتی ورودی،نورگیری رو به صحن اصلی مشهود می‌باشد و نمای زیـبایی از صـحن را نشان می‌دهد.دسترسی به صحن اصلی از طریق دو دالان نسبتا تاریک امکان‌پذیر است.در حقیقت ورودی بنا مسیری غیرمستقیم به صـحن دارد و بـه گـونه‌ای طراحی شده که در آن عناصری همچون هشتی،دالان و ایوان به کار رفته است.طراحی خاص ورودی که ابتدا وارد هـشتی شده و سـپس از طریق دو راهرو به صحن اصلی می‌رسد،باعث قطع ارتباط مستقیم از کوچه به بنا و تبدیل ورودی بـه فـضای مـکث و توقف بین دو فضا عمومی کوچه و خصوصی مدرسه گردیده است.نظر به اینکه ورودی مدرسه فضایی سرپوشیده،نیمه تاریک ونسبتا آرامـی اسـت،انسان هنگام عبور از آن احساس می‌کند،از تکاپو و هیاهوی زندگی روزمره محیط خارج جدا شده و اکـنون وارد فـضایی دیـگر می‌شود.اختلاف سطح موجود در بین کوچه،هشتی و صحن نیز این جدایی را تشدید می‌کند.همچنین دیواری که مقابل در ورودی قرار گرفته است،از طرفی موجب قـطع دیـد و ارتـباط مستقیم از کوچه به صحن بنا می‌گردد و از طرف دیگر نورگیر واقع در ضلع غربی هـشتی،تصویری از زنـدگی داخل مدرسه را به بیننده نشان داده و او را به داخل شدن دعوت می‌نماید.بنابراین ورودی مدرسه در حقیقت نقش فیلتر ارتباطی بین دو فضای عـمومی کوچه و خـصوصی مدرسه را بازی می‌کند و به عنوان مرکزی بین این فضا در نظر گرفته شده است کـه سـبب می‌شود مدرسه از سر و صدا و هیاهوی زندگی خـارج از آن دور باشد.
ب)نماها و تـزئینات رو بـه صحن اصلی
صحن اصلی بنا به شکل مستطیلی اسـت در راسـتای محور شمالی-جنوبی به ابعاد 12*71 متر که در گوشه شمال شرقی آن یک شکستگی ایجاد گردیده اسـت.در صـحن یک حوض مستطیل شکل به ابـعاد 6*5 مـتر و سه بـاغچه در پیـرامونش قـرار گرفته‌اند(تصویر 4)صحن ارتباط دهنده و عامل وحدت و پیـوند تـمامی ارکان بنا شده و به عنوان قلب و مرکز اصلی بنا متجلّی گردیده است.برخی از فضاها مـانند ایـوان‌های اصلی و حجره‌ها مستقیم به صحن باز می‌شوند و سـایر فضاها توسط راهروهایی بـه‌طور غیرمستقیم بـا صحن ارتباط پیدا می‌کنند.از آنجاییکه صـحن اصـلی از چهار سو به وسیله فضاهای اطراف احاطه شده و فاقد دیوار بیرونی است و سر و صدای خـارج هـم کمتر به آن می‌رسد،فردی که در آن قـرار مـی‌گیرد حـریمی کاملا خصوصی و مجزا از مـحیط بـیرون را احساس می‌نماید و بالطبع مـوجب آرامـش،سکون و تمرکز برای وی می‌گردد.نکات فوق که در طراحی رعایت شده نشان‌دهنده اهمیّت ویژه‌اش در معماری مدرسه اسـت؛بطوریکه در سـاخت بنا ابتدا به طراحی صحن اقدام شـده و سـپس فضاهای دیگر را در اطـراف آن قـرار دادهـ‌اند.بر روی جرزهای آجری خارجس مـا بین کلیه فضاهای رو به صحن ازاره‌هایی سنگی به ارتفاع 1/02 متر با بن‌مایه‌های گیاهی برجسته(گلدانی پر از گل) نصب گـردیده‌اند6(تصویر 5)
نمای شـرقی صحن شامل مدخل‌های دو راهروی منشعب از هـشتی ورودیـ،ایوان پشـت هشتی و چـهار ایـوان حجره می‌باشد.ایوان مستطیل شـکل پشـت هشتی که سطح آن 04 سانتیمتر بالاتر از سطح صحن و در میان دو راهروی منشعب از هشتی قرار دارد، دارای عرض 2/09 متر،عمق 1/57 متر و ارتفاع 4/5 مـتر اسـت.پوشش ایـن ایوان از نوع رسمی بندی با نقش‌مایه‌های هندسی مـرکب از آجـر و کـاشی مـی‌باشد و سـراسر لچـکی پشت بغل طاق ورودی آن با نقش‌مایه‌های هندسی به شیوه زیبایی کاشی‌کاری گردیده است.بر هریک از اضلاع جانبی ایوان طاقچه‌ای با قوس هلالی به عرض 1متر،عمق 02 سانتیمتر و ارتفاع 1/5 متر استقرار یافته است.ایوان فوق بـه نورگیر هشتی ورودی به عرض 1/59 متر و ارتفاع 2 متر با قوس هلالی خاتمه می‌یابد.در دو سوی ایوان مذکور،مدخل راهروی منشعب از هشتی به صورت قرینه و با عرض 1/01 متر و ارتفاع 4/5 متر استوار گردیده است،سطح این دو راهرو 02 سانتیمتر بالاتر از سطح صـحن سـاخته شده است.تزیینات لچکی پشت بغل طاق ورودی راهروها و قاب مستطیل شکل قسمت فوقانیشان-این قاب به عرض 1/01 متر و ارتفاع 8 سانتیمتر می‌باشد-با عنصر کاشی کاری و با استفاده از نقش‌مایه‌های هندسی شکل یافته است(تصویر 6)در طرفین راهروهای یاد شده،چهار ایـوان حـجره‌ی مستطیل شکل جای گرفته است که شمالی‌ترین ایوان به عرض 1/09 متر،عمق 1/57 متر و ارتفاع 4/5 متر و دیگر ایوان‌ها به عرض 2/09 متر و همان عمق و ارتفاع می‌باشد.سطح ایوان‌های حجرات 04 سـانتیمتر بالاتر از سـطح صحن قرار دارد.پوشش ایوان‌ها از نـوع رسـمی‌بندی با تزیینات هندسی تلفیق آجر و کاشی می‌باشد و سراسر لچکی پشت بغل طاق ورودیشان نیز به صورت چشمگیری کاشی‌کاری گردیده است.بر هریک از دو ضلع جانبی این ایوان‌ها طاقچه‌ای بـه عـرض 1 متر،عمق 02 سانتیمتر و ارتفاع 1/5 مـتر بـا قوس هلالی استوار گشته است.هر ایوان به در ورودی چوبی حجره‌ای به عرض 59 سانتیمتر و ارتفاع 1/09 متر ختم می‌شود که قسمت بالای آن یک پنجره به عرض 1 متر و ارتفاع 58 سانتیمتر با قوس هلالی و در طرفینش نیز دو پنجره دیـگر بـا قوس هلالی به عرض 54 سانتیمتر و ارتفاع 1/03 متر به چشم می‌خورد(تصاویر 7 و 8)
نمای غربی صحن اصلی مشتمل بر پنج ایوان حجره و مدخل‌های دو راهروی منتهی به شبستان می‌باشد.جنوبی‌ترین ایوان حجره ضلع غربی صحن به عرض 2/5 متر،عمق 1/57 متر و ارتفاع 4/5 مـتر اسـت و سایر ایـوان‌ها دارای عرض 2/09 متر و همان عمق و ارتفاع هستند.سطح کلیه ایوان‌ها 04 سانتیمتر بالاتر از سطح صحن ساخته شده و پوشش آنها از نوع رسمی‌بندی بـا نقش‌مایه‌های هندسی مرکب از آجر و کاشی است و سراسر لچکی پشت بغل طاق ورودیـشان نـیز بـا نقش‌مایه‌های هندسی کاشی‌کاری گردیده است.بر هریک از دو ضلع جانبی این ایوان‌های مستطیل شکل طاقچه‌ای با قوص هلالی به عرض 1 متر، عمق 02 سـانتیمتر و ارتـفاع 1/5 متر قرار دارد.هر یک از ایوان‌های یاد شده به در ورودی چوبی حجره‌ای به عرض 59 سانتیمتر و ارتفاع 1/09 مـتر منتهی مـی‌گردد.در قـسمت بالای این در،پنجره‌ای به عرض 1 متر و ارتفاع 58 سانتیمتر با قوس هلالی و همچنین در طرفینش دو پنجره دیگر با قوس هـلالی به عرض 54 سانتیمتر و ارتفاع 1/03 متر مشاهده می‌شود.ما بین ایوان‌های حجرات فوق،مقابل راهروهای ورودی مـدرسه، مدخل‌های دو راهروی منتهی به شـبستان بـه عرض 1/01 متر و ارتفاع 4/5 متر استقرار یافته است.سراسر لچکی پشت بغل طاق ورودی راهروها و قاب مستطیل شکل فوقانیشان(به عرض 1/01 متر و ارتفاع 08 سانتیمتر)با نقش‌مایه‌های هندسی به شیوه زیبایی کاشی‌کاری شده است.به تازگی در هریک از مدخل‌های دو راهرو،دری آهنی با نـورگیرهایی نصب کرده‌اند(تصویر 9)
نمای جنوبی صحن اصلی دارای ایوان رفیع و شاخصی است که در طرفین آن دو ایوان حجره جای گرفته است.در سوی دیگر هرکدام از ایوان‌های مذکور نیز ورودی راهرویی به چشم می‌خورد.ایوان جنوبی در فصول گرم سال به عنوان مـحل اقـامه نماز،کلاس درس و مباحثات علمی مورد استفاده قرار می‌گیرد.ایوان فوق مستطیل شکل و به عرض 4/01 متر،عمق 11 متر و ارتفاع 7 متر می‌باشد.در حقیقت ایوان قبله بزرگترین فضای رو به صحن است که سطح آن 05 سانتیمتر بالاتر از سطح صحن سـاخته شـده است.برفراز طاق ورودی ایوان جنوبی با رنگ سفید در زمینه کاشی خشتی آبی لاجوردی بر نواری به ارتفاع 03 سانتیمتر آیه 53 سوره نور به خط نستعلیق نقش بسته است7.لچکی پشت بغل و درون سوی طاق ورودی ایوان نـیز دارایـ تزیینات کاشی‌کاری با نقش‌مایه‌های هندسی می‌باشد(تصویر 01)ازاره‌های سنگی بین ایوان جنوبی و دو ایوان حجره طرفین آن دارای تزیینات حجاری شده به شکل یک گلدان با گل‌های آویخته در میان دو ستون است که در بالای ستون‌های مذکور دو فرشته بـالدار عـریان بـه پرواز درآمده‌اند.کتیبه نستعلیق حک شده بـر رویـ ازاره شـرقی،بالای نقوش فوق،ضمن ذکر تاریخ نصب ازاره‌های یاد شده،نام بانی آنها را پاینده می‌سازد:
به سعی و اهتمام جناب آقای میرزا عباس مباشر/ سنه /2231ولد مرحوم کلب علی بیک/اتمام پذیرفت8(معاونت حـفظ و احـیاء آثـار تاریخی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران، 5731:3)(تصویر 11)
سقف ایوان بـه وسـیله طاق‌های سه‌گانه که دارای رسمی‌بندی با تزیینات هندسی و نوشتاری تلفیق آجر و کاشی می‌باشد،پوشیده شده است. مشابه تزیینات فوق در قست فوقانی دیواره‌های داخلی ایـوان نـیز مـشهود است.در زیر طاق میانی ایوان،ما بین عناصر هندسی متشکل از آجر و کـاشی نقش یک دایره در وسط شمسه و دو لوزی در دو طرف آن به چشم می‌خورد.داخل دایره با لفظ جلاله‌ی«اللّه»و اسامی مبارک«محمّد»، «علی»،«فاطمه»،«حسن»و«حسین»و درون لوزی‌ها توسط لفـظ جـلاله‌ی«اللّه»به خـط کوفی معقلی یا بنایی مزیّن گشته است9.بیشترین سطح دیوار قبله‌ی ایوان را محرابی بـه عـرض 1/09 متر، عمق 2/02 متر و ارتفاع 3/02 متر به خود اختصاص می‌دهد.محل لچکی پشت بغل طاق محراب با بن‌مایه‌های گیاهی کاشی‌کاری گـردیده است.در
