بخشی از مقاله


مسکن شهرکرد با رویکرد اقلیمی

چکیده

با بررسی سیر طراحی شهری و معماری سنتی ایرانی بدین نکته دست می یابیم که این دو همواره در جهت هماهنگی با طبیعت و استفاده از انرژی های تجدیدپذیر و ساختن بناهایی با کمترین مصرف انرژی بوده اند.اما بررسی معماری چند دهه اخیر نشـان مـی دهد تقلید از معماری مدرن غرب علاوه بر ناهمخوانی و ناسازگاری با رفتار و عادات مردم بر خلاف معماری هماهنـگ و همسـاز بـا اقلیم گذشته به ایجاد ساختمان هایی با اتلاف انرژی زیاد منجر شده است همچنین افزایش مصرف انرژی های فسـیلی در بناهـای امروزی به ویژه ساختمان های مسکونی مشکلات بسیاری را سبب شده است و ضرورت استفاده بهینه از انرژی های تجدیدپـذیر را بیش از بیش نمایان می کند.مسکن از جمله محیط های ساخته شده ای است که از اهمیت بـالایی برخـوردار اسـت و از نیازهـای اصلی جامعه می باشد و. زمینه را برای ارائه تحقیقات و گزارش ها در این مقوله مهیـا مـی کنـد. هـدف از ایـن پـژوهش بررسـی و شناخت عوامل اقلیمی تأثیر گذار بر شکل گیری مسکن در اقلیم سردو کوهستانی است و همچنین با عنایـت بـه الگوهـای اقلیمـی معماری سنتی ایران و تلفیق آن با تکنولوژی امروز به تدوین راهکارهایی در طراحی مسکن با محوریت اقلیمی جهت صرفه جـویی در مصرف انرژی های فسیلی و در نتیجه صرفه اقتصادی دست یافت. این پژوهش به روش توصیفی -تحلیلی انجام شـده اسـت و . روش گردآوری داده ها به صورت کتابخانه ای از منابع موجود در کتابخانه ,کتاب ها,مقالات و سایت های علمی موجود می باشد.در این راستا ابتدا برخی اصول طراحی اقلیمی که در اقلیم شهرکرد تاثیر گذارتر هستند مورد بررسی قرار گرفت سـپس برخـی فنـون اقلیمی به کار رفته در خانه های سنتی ایران مثل روی آوردن به خانه های درون گرا,جهت گیری مناسـب خانـه هـا بـا توجـه بـه شرایط اقلیمی هر منطقه,فرو رفتن در دل خاک به منظور استفاده از ظرفیت حرارتی خاک ,استفاده از مصالح بوم آورد مناسـب بـا اقلیم منطقه,استفاده از پنام در خانه های سنتی و...مورد بررسی قرار گرفت و بعد از شناخت مختصر بسـتر مـورد مطالعـه و اقلـیم آن(شهرکرد واقع در استان چها محال و بختیاری) و با در نظـر داشـتن اسـتفاده معقـول از تکنولـوژی هـای نـوین سـعی در ارایـه راهکارهای مناسب برای طراحی مسکن شهرکرد با رویکرد اقلیمی شده است این راهکارهـا مـوارد زیـر را شـامل مـی شـوند:نحـوه چیدمان فضاها در پلان,عکس العمل مناسب جداره ها به شرایط اقلیمی شهرکرد,برخی اصول طراحی سایبان به منظور بهره گیری مطلوب نور خورشید,برخی راهکارهای گرمایش مسکن شهرکرد,نفش گیاهـان در طراحـی اقلیمـی مسـکن شـهرکردو راهکارهـایی درباره تاسیسات و مصالح مناسب مسکن شهرکردو نکاتی دیگر.

واژگان کلیدی: مسکن,شهرکرد,طراحی اقلیمی,اقلیم,انرژی,معماری

مقدمه

انسان همواره در طول تاریخ سعی کرده است به منظور ایجاد سرپناهی امن برای سکونت آن را با محیط پیرامـون خـود هماهنـگ کند,تا بتواند شرایط مناسبی برای ادامه حیات خویش ایجاد کند .در حقیقت شرایطی چون فرهنگ ,اقتصـاد,سیاسـت و تکنولـوژی ساخت در شکل گیری فضای زیست دخالت داشته که علاوه بر این عوامل شرایط جغرافیایی و اقلیمی منطقه نیز نقش مهم و تأثیر مستقیمی در این شکل گیری ایفا می کند .در ایران به علت دارا بودن اقلیم های متفاوت , معمـاری منـاطق مختلـف بـه ویـژه در طراحی مسکن بومی هماهنگ با اقلیم ,با یکدیگر متفاوت است.توجه به ویژگی های اقلیمی و تأثیری که این ویژگـی هـا در شـکل گیری ساختمان ها به ویژه ساختمان های مسکونی می گذارد از نظر افزایش عمر مفید ساختمان ,بالا بردن سطح کیفی آسـایش و بهداشت در فضاهای داخلی و همچنین از نظر صرفه جویی در مصرف انرژی مورد نیاز جهت کنتـرل شـرایط محیطـی ایـن فضـاها حایز اهمیت فراوان است.

اهمیت و ضرورت تحقیق

با مصرف بی رویه انرژی های فسیلی در ساختمان ها به ویژه ساختمان های مسکونی و با توجه به افزایش جمعیت,بحـران کمبـود انرژی در آینده پیش بینی پذیر است.عملکرد اخیر کشورهای توسعه یافته در ساخت و ساز بـا هـدف کـاهش مصـرف انـرژی هـای فسیلی نشان می دهد که این کشورها ,بحران در حال شکل گیری را درک کرده و جهت گیری منطقی و اصـولی در پـیش گرفتـه اند.آمارها نشان می دهد که 40 درصد از سهم انرژی مصرفی در کشور به بخش ساختمان اختصاص دارد و این میزان در مقایسه با کشورهای صنعتی 3 تا 5 برابر بیشتر است.(آیت الهی (1385, با این که ایران در حال حاضر صادر کننده انرژی هـای اصـلی ماننـد نفت و گاز است روند رو به افزایش مصرف انرژی در داخل نشان از این واقعیت است که در آینده نه چندان دور تمام سـرمایه ملـی باید به مصرف داخلی اختصاص یابد. بنابراین با توجه به اهمیت موضوع و ارتباط تنگاتنگ مبحث تأمین انرژی در مسکن با اقتصـاد خانواده ,شهر و کشور ضرورت این پژوهش نمایان است.

اهداف، فرضیه و پرسش های این پژوهش

هدف اصلی از انجام این پژوهش بررسی و شناخت عوامل اقلیمی تأثیر گذار بر شکل گیری مسکن در اقلیم سردو کوهستانی اسـت و همچنین با عنایت به الگوهای اقلیمی معماری سنتی ایران و تلفیق آن با تکنولوژی امروز به تدوین راهکارهایی در طراحی مسکن با محوریت اقلیمی جهت صرفه جویی در مصرف انرژی های فسیلی و در نتیجه صرفه اقتصادی دست یافت.

برخی از پرسش هایی که در این پژوهش به دنبال پاسخگویی هستیم عبارتند از:
خصوصیات اقلیمی منطقه سرد و کوهستانی شهرکرد چگونه بر معماری مسکن تأثیر گذار است؟

نحوه به کارگیری انرژی های قبل تجدید در معماری مسکن شهرکرد با توجه به شرایط اقلیمی چگونه میسر است ؟ چگونه می توان از انرژی خورشید جهت ایجاد انرژی گرمایی در ساختمان های مسکونی استفاده کرد؟

در ساخت و سازهای جدید مسکن چگونه حفاظت از محیط زیست امکان پذیر است؟

در این پژوهش سعی بر آن است که به خانه نه به عنوان وسیله ای برای جواب گویی به نیازهای اقلیمی منطقه ,بلکه بـه اقلـیم بـه عنوان پاسخی برای نیازهای خانه های امروزی توجه نمود و نهایتا به الگویی از مسکن دست یافت که با تمرکز بیشتر در این زمینه اقلیم نشان دهنده این باشد که خانه ماشینی اقلیمی نیست و می توان راهکارهای اقلیمی بدست آمده از مطالعـات را بـه گونـه ای استفاده کرد که هویت خانه ایرانی ,حس تعلق و آسایش را خدشه دار نکرد و در تقویت آن نقش موثر داشت.

پیشینه پژوهش

-داراب دیبا و شهریار یقینی (1372)در مطالعات خود به بررسی معماری بومی گیلان در چارچوب مطالعـه معمـاری سـنتی ایـران براساس شرایط محیطی پرداخته اند ,در این پژوهش به طراحی مسکن در گیلان اشاره شده و به ارائه چند تیپ از الگـوی مسـکن پرداخته و با بررسی فضاهای داخلی خانه های سنتی گیلان ,فضاهای معماری را به سـه دسـته تقسـیم کـرده انـد کـه عبارتنـد از :فضاهای بسته مانند اتاق ,فضاهای نیمه باز مانند ایوان و فضاهای باز مانند محدوده حیاط پیرامون خانه ,سپس ویژگـی هـای کلـی

معماری روستایی گیلان را ذکر کرده اند و بابیان مشکلات ساختمان های امروزی اشاره شده است کـه در معمـاری جدیـد بایـد از مصالح رایج در محل استفاده کرد و محدودیت های اقلیمی را به دقت در نظر گرفت.

-حسین غضنفرپور (1374)به بررسی ارتباط اقلیم و مسکن در کرمان پرداخته است و اشاره نموده اسـت کـه در دهـه هـای اخیـر توجه زیادی به عامل اقلیم نشده است سپس با توجه به اقلـیم کرمـان و در نظـر گـرفتن تـأثیرات تـابش خورشـید و دمـا و نحـوه قرارگیری در برابر باد ,معیارها و اصولی را برای ساخت بنا از تظر چگونگی فرم پلان ,رنگ مصالح,و...ذکر کرده است.

-محمد جواد ثقفی و اصغر ساعد سمیعی (1372 )نیز ارتباط محیط را با سازگاری مصالح همجوار و صرفه جـویی در سـاخت مـورد بررسی قرار داده اند و در مطالعات خود بیان می کنند که با توجه به بحران انرژی در جهان ,عدم سازگاری مصـالح و اسـتهلاک رو به افزایش ساختمان ها ,به ویژه در برخی از شرایط محیطی ,باید این مقولـه مـورد ارزیـابی قـرار گیـرد و بـا نشـان دادن احتمـال ناسازگاری در تجمع یا همجواری مصالح در رابطه با عکس العمل های فیزیکی و شیمیایی به راه حل های مناسـبی بـرای انتخـاب مصالح متنوع و مناسب برای ساختمان اشاره می نماید.

همچنین در این زمینه می توان به طراحی چند بنای جدید اشاره نمود ,از جمله ساختمان خورشیدی دانشگاه علم وصنعت ,خانـه مهندس نوحی در تهران,خانه آیت الهی در یزد با هدف صرفه جویی در انرژی و استفاده از روش های همساز با اقلیم اشاره نمود.

روش تحقیق

این تحقیق به روش توصیفی -تحلیلی انجام شده است و . روش گـردآوری داده هـا بـه صـورت کتابخانـه ای از منـابع موجـود در کتابخانه ,کتاب ها,مقالات و سایت های علمی موجود می باشد.
مسکن، تعاریف و مفاهیم مرتبط با آن

از خیالتان خلوتگاهی در بیابان بسازید پیش از آنکه خانه ای در میان دیوارهای شهر بنا کنید.

خانه تو بدن بزرگتر توست ,گسترش جسم توست,آن نیز مانند تو در آفتاب پرورش می یابد و در آرامش شب بـه خـواب مـی رود و خوابش نیز بدون رویا نخواهد بود .آیا خانه شما خواب نمی بیند.(جبران خلیل جبران) مسکن نیازی است که در محیط های متفاوت طبیعی و انسان ساخت، معانی متفاوت یافته و هر جامعه به فراخور نیازها، استعدادها

و امکانات و محدودیت های اقتصادی-اجتماعی و فرهنگی خویش بدان شکل خاصی بخشیده است.
جدول:1 تعاریف و مفاهیم مرتبط با مسکن
واژه نقل کننده تعریف
مسکن حبیبی379/1374/ از روزگاران کهن تا به امروز، مسکن مکانی بوده که با تامین آن، انسان به بودن دست یافته است و در ایـن
بودن، هستی و زندگی را تجربه کرده است.
الکساندرا41/1979 مسکن،محیط کوچکی است که در حال حاضر تمام فشارهاوناراحتی های جهان بزرگتر به راه های مختلف،
حتی به شدتی بیشتر از همیشه به آن داخل می شود
شولتز1378/ شیوه های سکونت عبارتند از:
-1سکونت مجتمع(فضای شهری و آبادی) که شامل دیدار با دیگران به آهنگ دادوسـتد تولیدات،اندیشـه
ها،احساسات
-2سکونت عمومی(نهادهای اجتماعی)که شامل توافق با دیگران یعنی پذیرش مجموعـه ای از ارزش هـای
مشترک
-3سکونت اختصاصی(مسکن) که شامل یافتن موجودیت از طریق گزینش جهانی کوچک و از آن خود
خانه راپاپورت خانه در وهله اول یک نهاد است و نه یک سازه و این نهاد برای مقاصد بسیار پیچیده ای بـه وجـود آمـده
است احداث خانه یک پدیده فرهنگی است و شکل و سازمان فضایی آن به شدت تحـت تـاثیر فرهنگـی
است که برآن تعلق دارد.
حایری ازمیان فضاهای پیرامونی،خانه بلافاصل ترین فضای مرتبط باآدمی است و به طور روزمره بـر او تـاثیر مـی
گذارد.اولین فضایی است که آدمی احساس تعلق فضایی را درآن تجربه می کند و مجمـوع حـواس 5گانـه
دائماً سرتاسر آن را طی می کند و در مدت کوتاهی بدان خو می گیرند


براتی29/1382/ اهمیت خانه به منزله اولین و مهم ترین نقطه و مرکز در جهان برای کودک، جایگاهی بسیار مهم اسـت بـه
نحوی که می توان خانه را مرکز دنیای فرد نامید
منبع:نگارنده
گونه های مختلف خانه های شهری و ویژگی های آن ها

مسکن شهری را می توان به صورت زیر گونه بندی کرد:
-1خانه های تک واحدی مستقل، که دلخواه ترین و پرطرفدارترین خانه نزد مردم دنیا است و مسکن رویایی محسوب می شود. -2خانه های حیاط مرکزی، که قدیمی ترین(اولین) خانه های شهری از این نوع بوده است و ویژگی بارز این خانه ها، عـدم اشـراف خانه های مجاور به حیاط یکدیگر می باشد.

-3آپارتمان های بلند(برج ها)، به دلیل آن که هزینه های نگهداری این ساختمان ها بسیار بالاست مناسب بـرای طبقـه مرفـه مـی باشد مهمترین عامل شهرت این خانه ها، مناظر زیبایی است که برای ساکنان طبقات بالا تر مهیا می کند، وجود شـرایط نـاامن در پارکینگ-راه پله و راهرو و ... به دلیل جمعیت زیاد و عدم آشنایی همسایگان با یکدیگر از معایب این ساختمان ها می باشد.

-4آپارتمان های با ارتفاع متوسط، که مطلوب طبقه کارگر می باشد و برای زندگی افراد مجرد-خانواده تک والدین-زوج های بـدون فرزند-افراد مسن - وبازنشسته مناسب می باشد.( شوئنوئر,(1380

معماری پایدار

اصطلاح معماری پایدار یا معماری محیط زیستی به معماری حساس به مسـائل پیچیـده همزیسـتی طبیعـت ,انسـان و مصـنوعات اطلاق می شود .امروزه کشورهای پیشرفته در معماری به مسئله محیط زیست توجه خـاص دارنـد و مصـالح ,تجهیـزات و سیسـتم های ساختمانی و تاسیسات جدیدی را پیشنهاد می کنند که به نسبت پرهزینه تر از معادل غیر محـیط زیسـتی آنهـا در بـازار فـن آوری ساختمان و به خصوص دور از دسترس کشورهای توسعه نیافته یا در حال توسعه است .امروزه هدف معماری محیط زیسـتی ایجاد تعادل پایدار و سازمان یافته بین طبیعت ,موجودات زنده و محیط مصـنوع اسـت و در ایـن راه کـل فرآینـد معمـاری یعنـی اندیشیدن ,مطالعه ,طراحی,ساخت,و بهره برداری و تخریب ساختمان را در نظر می گیرد پـس معمـاری محـیط زیسـتی بـرخلاف برداشت عمومی به استفاده از مصالح و تجهیزات مناسب در ساختمان محدود نمی گردد.

در حال حاضر در جهان معماری محیط زیست به دو صورت کلی مورد توجه است: -1معماری محیط زیستی محافظ کارانه

در این معماری به مسائل اصلی محیط زیست توجه می شود از جمله کنترل شرایط محیطـی بـا اسـتفاده از سیسـتم هـای حتـی المقدور طبیعی ,کاهش مصرف انرژی در مرحله تولید مصالح ,ساخت بنا و به کارگیری تاسیسات کم مصرف در دوران بهره بـرداری ,استفاده از انرژی های بدون آلودگی و قابل جایگزینی (انرژی خورشید,باد,امواج دریا,و...),کاهش اتلاف انرژی با به کـارگیری عـایق های مناسب و ...مسئله اصلی این معماری فنی است و نتایج آن بیش از آنکه قمسائل خود قرار می دهند,این معماری در کشورهای پیشرفته توجیه اقتصادی دارد .

-2شکل دوم برخورد با محیط زیست در قالب معماری خاص و مدعی شهرت جهانی با شمایل چشمگیر و منحصر به فرد است ,این نوع معماری در زمینه فضا و مفاهیم نظری معماری قدمی جدید برمی دارد و به عنوان آثار شاخص و مرجع معماری جهان شناخته می شود. مسئله محیط زیست می تواند موانعی در راه خلاقیت قرار دهد ولی چنان کـه ارزش گـذاری شـود و بـه صـورت خـاص و ابداعی با آن برخورد شود می تواند فرم ها و فضاهای جدید و هیجان انگیزی به وجودآورد.( موسوی موحد,1390،(38 کاربرد مفاهیم پایداری و توسعه پایدار در معماری مبحثی به نام معماری پایدار را به وجود می آورد که مهمترین سر فصل های آن معماری اکوتک ,معماری و انرژی ,معماری سبز را تشکیل می دهد.اهداف کلی ساختمان های پایدار عبارتند از -بهره برداری مناسب از منابع و انرژی -جلوگیری از آلودگی هوا -مطابقت با محیط(همان,(47


اقلیم
واژه اقلیم که اولین بار توسط یونانیان با کلمه "کلیما"از آن یاد شده به تحولاتی که روی کره زمین در اثر تابش خورشید در رابطـه با زاویه انحراف زمین پدید می آید می پردازد.(قیابکلو,1390، (31به طور کلـی شـرایط جـوی موقـت و مشخصـی کـه بـرای زمـان کوتاهی بر یک منطقـه معـین غالـب مـی شـود را هـوا مـی گوینـد,کـه میـانگین دراز مـدت ایـن شـرایط متغیـر جـوی را اقلـیم می گویند.منطقه ای که دارای اقلیم خاصی است می تواند دارای وسعت های متفاوتی باشد کـه عمـدتا منـاطقی کـه دارای اقلـیم خاصی هستند توسط عوامل طبیعی (مثل رشته کوه ها,جنگل های وسیع,دریاها,رودهاو...)از سایر مناطق جدا می شوند. عواملی که بر شرایط آب و هوایی یک منطقه تأثیر می گذارند را عوامل اقلیمی می گویند که این عوامـل را بـه دو دسـته تقسـیم بنـدی مـی کنند:عوامل اصلی که عبارتند ازتابش آفتاب ,رطوبت,دمای هوا, باد و انواع مختلف نزولات آسمانی ,عوامل فرعی که عبارتند ازفاصـله از دریا,ارتفاع از سطح دریا,عرض جغرافیایی,وجود عوامل خاص مانندعوامل صنعتی و...

تمام عوامل ذکر شده در بالا برکیفیت آب و هوایی هر منطقه از زمین تأثیر می گذارند اما در بین آنها تابش خورشید ,عامل مهـم و اصلی و تعیین کننده شرایط جوی هر منطقه می باشد .
طراحی اقلیمی

طراحی اقلیمی در سرزمین ما سابقه چند هزار ساله دارد , در واقع با آغاز یکجانشینی در ایران توجه به اقلیم همواره اصـل مهـم در طراحی و اجرای ساختمان ها بوده است .با ظهور معماری مـدرن و اسـتفاده روز افـزون از تاسیسـات مکـانیکی ,اهمیـت اقلـیم در معماری مورد کم توجهی قرار گرفت ,ولی با توجه به کاهش ذخایر نفت ,آلودگی شـهرها و صـدمات جبـران ناپـذیر سـوخت هـای فسیلی به محیط زیست ,توجه به اقلیم و طراحی اقلیمی از نیمه دهه پنجاه شمسی مجددا مورد توجه قرار گرفت .

طراحی اقلیمی روشی برای کاهش همه جانبه هزینه انرژی در ساختمان است ,طراحی ساختمان اولین خط دفاعی در مقابل عوامل اقلیمی خارج بناست . در تمام اقلیم ها ساختمان هایی که بر طبق اصـول طراحـی اقلیمـی سـاخته شـده انـد ضـرورت گرمـایش و سرمایش مکانیکی در آنها به حداقل کاهش می یابد و در عوض از انرژی های طبیعـی موجـود در اطـراف سـاختمان اسـتفاده مـی کنند.(قبادیان,1372،(52 همچنین مبالغی که در دراز مدت صرفه جویی می شود موجب می شود که اجرای تکنیک های طراحـی اقلیمی بهترین نوع سرمایه گذاری برای مالکین ساختمان ها باشد که رعایت بسیاری از این اصول اقلیمی هزینه ای نداشته و تنهـا مستلزم علم و آگاهی راجع به طراحی اقلیمی است.طراحی ساختمان با رعایت اصول اقلیمی دارای منافع دیگری نیـز مـی باشـد از جمله این که ساختمان دارای شرایط آسایش بهتری می باشد , برای مثال به جای اینکه به سیستم های سرمایش و گرمایش فشـار زیادی تحمیل شود خود ساختمان بدون سرو صدا و بدون پنکه یا سایر دستگاه ها شرایط آسایش را فراهم می کند.ساختمان هـای ساخته شده بر اساس اقلیم نه تنها در برابر عوامل نامساعد جوی عملکرد خوبی دارند بلکه یک محیط زندگی انسـانی سـالم و زیبـا فراهم می کنند.(علیپور,1391،(30
اصول طراحی اقلیمی

برخی ویژگی های طرح و مصالح به کار رفته در هر ساختمان در عکس العمـل آن سـاختمان در برابـر عوامـل اقلیمـی پیرامـونش تأثیرفراوانی دارد ,میزان انرژی خورشیدی جذب شده یا نفوذ یافته در ساختمان ,دما و سرعت جریان هوا در سـطوح داخلـی و...بـه این ویژگی ها بستگی دارد.
انتخاب مصالح ساختمانی مناسب با اقلیم

عمده ترین و قابل توجه ترین ویژگی مصالح ساختمانی ,ظرفیت و مقاومت حرارتی آن است , که به شرایط اقلیمی محـیط بسـتگی دارد,از این رو,ویژگی لازم برای مصالح ساختمانی در مناطق اقلیمی گوناگون متفاوت است.مناطقی کـه در طـول سـال فقـط یـک فصل بحرانی دارند و شرایط حرارتی هوای سایر فصول در محدوده منطقه آسایش است ویژگی مصالح باید بر اساس فصـل بحرانـی تعیین شود.ولی در مناطقی که 2فصل بحرانی وجود دارد (مثلا زمستان های بسـیار سـردو تابسـتان هـای بسـیار گـرم)مقاومـت و ظرفیت حرارتی مصالح به گونه ای باشد که نیاز های هر دو فصل را تامین کند.(کسمایی,1382،(111 در اقلیم سـرد و کوهسـتانی شهرکرد توصیه به استفاده از مصالح ساختمانی سنگین و عایق حرارتی یک پارچه در سطح خـارجی سـاختمان مـی شـود.(همـان (,92,


تعیین فرم ساختمان در رابطه با اقلیم

تأثیرمستقیم عناصر اقلیمی در شکل گیری موجودات ,واقعیت شناخته شده ای است در تاریخ طبیعت ,قانون عمومی این است کـه فقط انواع و گونه هایی می توانند به حیات خود ادامه دهند که بتوانند خود را با محیط وفق دهند با مصـالح بافـت خـود هماهنـگ شوند و با تمام نیروهای داخلی و خارجی که با آن روبه رو هستند سازگار شـوند.اولگـی معتقـد اسـت تعیـین بهتـرین فـرم بـرای ساختمان ها باید با توجـه بـه تأثیردمـای هـوا و تـابش آفتـاب در شـرایط حرارتـی هـوای داخلـی سـاختمان صـورت مـی گیـرد. (علیپور,1391،(32 به عنوان مثال در اقلیم سرد و کوهستانی شهرکرد در مورد فرم توصیه مـی شـود حجـم متـراکم باشـد یعنـی نسبت سطح پوسته خارجی به حجم بنا کم باشد و نمای شمالی سطح کم و نمای جنوبی سطح بیشتری را داشته باشد و در مرکـز بنا از ووید به عنوان تله حرارتی استفاده شود.

انتخاب جهت استقرار ساختمان

به طور کلی انتخاب جهت قرارگیری ساختمان به عواملی مانند وضع طبیعی زمـین ,میـزان نیـاز بـه فضـاهای خصوصـی,کنتـرل و کاهش صدا و دو عامل باد و تابش آفتاب بستگی دارد.بهترین روش این است که با توجه به شرایط حرارتی,بهداشتی و روانـی مـورد نیاز ساختمان را در جهتی قرار دهد که بیشترین استفاده از نور خورشید حاصل شود.

فیلکس ماربوتین با محاسبه شدت تابش آفتاب در فصل ها و جهت های مختلف نتایج زیر را به دست آورده است:

-برای ایجاد بهترین شرایط حرارتی در داخل ساختمان (هـوای گـرم در زمسـتان و هـوای خنـک در تابسـتان)بایـد نمـای اصـلی ساختمان رو به جنوب باشد.

-اگر چه نماهای جنوب شرقی و جنوب غربی آفتاب را به طور یکنواخت تر دریافت می کنند ولی در تابستان گرم تر و در زمسـتان سردتر از نمای جنوبی می شوند.

-دیوارهای شرقی و غربی در تابسـتان گـرم تـر و در زمسـتان سـردتر از دیوارهـای جنـوبی ,جنـوب شـرقی و جنـوب غربـی مـی شوند.(کسمایی,1382،(125 اما برای اقلیم شهرکرد ,جهت گیری نمای اصلی با چرخش 30درجه به سمت جنـوب شـرقی توصـیه می شود,که با این جهت گیری کمترین دریافت تابش خورشید در تابستان و بیشترین دریافت در زمستان را داراست.
تهویه مورد نیاز و اقلیم

حداقل و حد مطلوب تهویه مورد نیاز در ساختمان به نوع اقلیم بستگی دارد و بر اساس فصل های مختلـف سـال در منطقـه مـورد نظر تغییر می کند. در مناطق گرم یا در ماه هایی که هوا گرم است وظیفه اصلی تهویه این است که با به جریـان انـداختن هـوا در اطراف بدن ,عرق جمع شده بر روی پوست به سرعت تبخیر شود و بدین وسیله از طریق تبخیر عرق باعث کاهش دمای موثر شـده و شرایط آسایش را فراهم می سازد .در این شرایط مقدار هوای تعویض شده اهمیتی ندارد ولی سرعت جریان هوا در منطقه ای که افراد فعالیت می کنند حایز اهمیت است.

(علیپور,1391،(35 با توجه به شرایط حرارتی هوای تابستان در مناطق سرد و کوهستانی می توان دریافت کـه اسـتفاده از تهویـه طبیعی با انتخاب مصالح ساختمانی مناسب امکان کنترل طبیعی هوای داخلی ساختمان را فراهم مـی کنـد. در ایـن منـاطق طـرح ساختمان باید به گونه ای باشد که امکان تهویه طبیعی را فراهم کند.در ماه های سرد سال که فصل بحرانی این منـاطق اسـت بـه دلیل سرمای شدید و رطوبت کم هوا باید ورود هوای خارج به داخل را به حداقل ممکن رساند. در زمستان باید از ایجـاد تعریـق بـر روی جداره های داخلی جلوگیری کرد که با استفاده از تهویه طبیعی نمی توان از ایجاد تعریق جلوگیری کـرد,زیـرا از یـک طـرف ورود کنترل نشده هوای خارج باعث به جریان افتادن هوای سرد ناراحت کننده(سوز)می شود و از طـرف دیگـر بـه ایـن علـت کـه رطوبت هوای ورودی کم است باعث خشکی هوای داخل می شود.از این رو برای جلوگیری از ایجاد تعریق باید رطوبت ایجـاد شـده در داخل را بدون کاهش دمای هوا از ساختمان خارج کرد.بنابراین تنها وظیفـه تهویـه طبیعـی در ایـن منـاطق در فصـل زمسـتان تعویض هوای داخلی ساختمان به میزانی است که از ایجاد بوی بد جلوگیری کند ,این میزان تعویض هوا معمولا اکسیژن مورد نیاز در داخل ساختمان را فراهم می کند.(قبادیان,1385،(129

فنون اقلیمی به کار رفته در خانه های سنتی ایران

هنرمندان ایرانی به ویژه معماران معتقد بودند که تقلید خوب به ابتکار بد ترجیح دارد و بـدون هـیچ تعصـبی همیشـه از پیشـرفته ترین تکنیک های جهان از هر کجا و از هر کس که بود بهره می گرفتند.اما چنین نبود که هر پدیده ای را به همان گونه که هست بی هیچ کم و کاست بپذیرند و آنچه را که برای کشورشان مناسب می دانسته اند به گفته خودشان برسو(برساب)می کردند و آن را چنان پرداخته و پیراسته می کردند که گویی همیشه ایرانی بوده است .(پیرنیا,(1373 در ذیل به برخی از فنون اقلیمی به کار رفته در خانه های قدیمی ایرانی اشاره می شود:
خانه های درون گرا

نپرداختن به ظاهر و در عوض کار بر روی درون و حالات درونی از ویژگی های بارز معماری ایرانی است تا جایی که معماری ایرانـی را از این نظر که در نمای بیرون آن و در گذرهای پر پیچ و خم ,چیزی جز خشت و گل دیده نمی شود ولی در داخل دنیایی از پـر کاری زیبا دارند,درون گرا نامیده اند برخی از ویژگی های خانه های درون گرا عبارتند از :

-نداشتن ارتباط بصری مستقیم فضاهای با فضاهای شهری بیرون خود -فضاهای مختلف آن را عنصری مانند حیاط مرکزی و یا صفه های سرپوشیده سازمان دهـی کـرده انـد,بـه نحـوی کـه روزن هـا و

بازشوها به طرف این عناصر باز می شوند ,بحث نداشتن ارتباط بصری مستقیم با فضاهای شهری را می توان از دو دیدگاه اقلیمی و فرهنگی قابل بررسی است.(معماریان,1381،(14
جهت گیری

در مجموعه های سنتی ,کاربرد و استفاده از منابع و انرژی های طبیعی یکی از اصول ساخت و سازمان فضایی آنهاست . برای مثال خانه های قدیمی در بافت های کویری از نظر وضعیت استقرار در جهت قبله قرار دارند .(مگر در صورت وجود بادهای مزاحم) ایـن جهت گیری از لحاظ اقلیمی شرایطی را به وجود آورده است تا فضاهای تابستانی و اتاق های زمستانی به طور منطقـی در طراحـی فضاهای زیستی جایگاه خویش را بیابند,جهت گیری مناسب علاوه بر حفاظـت سـاکنان در برابـر گرمـای مسـتقیم آفتـاب از ورود بادهای نامناسب نیز جلوگیری می کند.(اسدپور,1385،(170 در بناهای سنتی ایران سه رون راسـته,اصـفهانی و کرمـانی ,بهتـرین جهت استقرار ساختمان در هر اقلیم را نشان می دهد.رون راسته شامل شهرهای مرکزی ماننـدیزد,تهـران,جهـرم,و...رون اصـفهانی شامل شهرهای اصفهان,استخر,شیراز و...رون کرمانی شامل شهرهای کرمان,همدان,آذربایجان غربی و...است.(پیرنیا,1382،(155

فرو رفتن در دل خاک

فرو رفتن در دل خاک و ساختن فضاهایی در زیرزمین جهت استفاده از ظرفیت حرارتی خاک در فصول مختلف سـال نیـز از دیگـر فنون اقلیمی است . ساختن این گونه فضاها تنها در مناظقی که رطوبـت خـاک زیـاد اسـت ماننـد حاشـیه خـزر منـع شـده اسـت. (علیپور,1391،(37 در این روش بخشی از ساختمان یا تمام آن توسط خاک پوشیده می شود تا تبادل حرارتی میان ساختمان و هوای خارج به حداقل

برسد.از این روش برای خنک کردن ساختمان نیز استفاده می گردد.این سامانه بیشتر برای مناطقی مناسب است کـه دارای اقلـیم گرم و خشک بوده و یا اقلیمی که دارای زمستان های بسیار سرد و تابستان های بسیار گرم می باشد.مزیت استفاده از این روش به دلیل بالا بودن مقاومت حرارتی خاک نیست ,بلکه به دلیل بالا بودن زمان تاخیر انتقال حرارت آن در ضخامت های زیاد اسـت ,کـه این خاصیت باعث می شود دمای زمین گرمتر از دمای هوا در زمستان و خنک تر در تابستان خواهد بود.(قیابکلو,1390،(185
استفاده از مصالح مناسب

استفاده از مصالح بوم آورد با طرفیت حرارتی مناسب با توجه به اقلیم از ترفندهای اقلیمی به کار رفته در معماری مسـکونی ایـران است با این کار نه تنها از مصالح مناسب هر اقلیم استفاده شده و در هزینه های جانبی مانند حمل ونقـل نیـز صـرفه جـویی شـده است بلکه کاملا با محیط اقلیمی خود ساز گار بوده و در مقابل عوامل محیطی انعطاف پذیر اسـت.نمونـه بـارز ایـن امـر در منـاطق شمالی کشور با استفاده از چوب و در مناطق مرکز و کویری با استفاده از خاک و ساخت آجر و خشت و استفاده از سنگ در اقلـیم سرد به خوبی نمایان است.( پیرنیا,1382،(153
عایق کاری در معماری سنتی


ایرانیان از دیر باز,با عایق کاری آشنا بوده اند و با استفاده از مصالح ساختمانی در دسترس,کم و زیاد کردن ضـخامت دیوارهـا,خانـه های خود را طوری می ساختند که کمترین نیاز را به گرمایش و سرمایش داشته باشد و این خود جلوه ای از تمدن دیرینه ایرانیان است .استفاده از عایق ها در تابستان باعث ورود کمتر گرما به ساختمان شده و در زمستان نیز جلـوی خـروج گرمـا از سـاختمان و سرد شدن آن را می گیرد.پنام(عایق)در معماری سنتی ایران از اهمیت ویژه ای برخوردار است به طوری که در این معمـاری هـیچ

.پوشش سقفی چه تخت و چه منحنی وجود ندارد که دو .پوش نباشد .با این روش علاوه بر سبک کردن پوشـش از انتقـال گرمـای خارج به داخل نیز جلوگیری می شده است .( پیرنیا,1382،(156
استفاده مناسب از آب و گیاهان

استفاده مناسب از آب و گیاهان در کنار هم به منظور ایجاد محیطی مطبوع و منظری مناسـب یکـی از مهمتـرین اصـول معمـاری ایرانی بوده است ,همچنین علاوه بر ایجاد تصور بهشت گونه فضا نقش مهمی که این عوامل در تنظیم شرایط محیطی داخـل بنـا و تلطیف هوای محیط و منطقه ای دارند حایز اهمیت است ,کاشت گیاهان مناسب با اقلیم منطقه و کاشـت انـواع درختـان همیشـه سبز و درختان خزان پذیر با توجه به التزام سایه یا نـور خورشـید در فصـول مختلـف و ایجـاد تنـوع و رنـگ در فضـا ,هوشـمندی گذشتگان در استفاده از گیاهان را به اثبات می رساند. (علیپور,1391،(42
استفاده از عناصر الحاقی مانند ایوان و سایبان

این عناصر در کنار استفاده از عناصری مانند تابش بندها (پرده ها, پنجره های مشبک با شیشه های رنگی )راه هایی بـرای کنتـرل عمق و میزان تابش آفتاب به داخل بنا در تابستان و زمستان با توجه به نیاز ساکنان به انرژی خورشید می باشد.(همان,(47 با بهره گیری از این الگوهای ارزشمند معماری سنتی ایرانی در کنار همگام شدن با معماری روز جهان و کاربرد انرژی هـای نـو در ساختمان و ساخت وساز هماهنگ با اقلیم می توان در مصرف انرژی صرفه جویی کرد و از آلودگی های زیست محیطی کاست. شناخت بستر مورد مطالعه

بستر مورد مطالعه این پژوهش ,شهرکرد مرکز استان چهارمحال وبختیـاری اسـت کـه در ذیـل بـه شـناخت مختصـری دربـاره آن پرداخته می شود .

درباره چهار محال و بختیاری

شهرکرد مرکز استان چهار محال وبختیاری است,این استان در بخش مرکزی کوه های زاگرس ما بـین پـیش کـوه هـای داخلـی و فــلات مرکــزی قــرار گرفتــه اســت .ایــن اســتان ســرزمینی مرتفــع و کوهســتانی اســت کــه بــا اســتان هــای اصــفهان ,خوزســتان ,لرستان,کهکیلویه و بویراحمد ,همجوار است ..این استان از دو بخش ,یکی چهارمحال و دیگری بختیاری تشـکیل شـده اسـت ,کـه قسمت چهارمحال شامل شهرهای,لار ,کیار,میزدج و گندمان است و وجه تسمیه آن نیز به خـاطر همـین محـال اربعـه مـی باشـد

.ناحیه بختیاری که منطقه ای کوهستانی و مشتمل بر بخش های شوراب ,اردل ,سه دهستان ,فلارد,خان میرزا,تنگزی ,بازفت,دوآب صمصامی ,دیناران ,میانکوه و چغاخور است .

دو ناحیه چهار محال و بختیاری را نمی توان به طور کامل از هم جدا کرد ,بنابراین وقتی صحبت از بختیـاری مـی شـود یـا چهـار محال ,از فرهنگی مشترک صحبت به میان می آید و ریشه اولیه فرهنگ آنها مشترک می باشد ."رییس زادگان,1389،"18
درباره شهرکرد

این شهر در قدیم به نام »دهکرد « نامگذاری شده است ,عمدتا این ذهنیت را در اول برای هر شنونده به وجـود مـی آورد کـه مـی بایست منطقه ای کرد نشین باشد ولی با کمی دقت می بینیم چیزی که در این منطقه وجود و عینیت ندارد ,کـرد بـودن و لهجـه کردی است . مسعودی تاریخ نویس ضمن آنکه فهرست طوایف کرد را ذکر می کنـد از طوایـف لریـه نـام بـرده اسـت چنانچـه مـی گوید:"اکراد قبایلی هستند که در کوه های بین خورستان و اصفهان زندگی می کنند و محل این قبایل را »بلاد الریه «لرستان مـی نامند. این گفتار نشان می دهد مراحل تکوین قبایل کرد و لر به مرور صورت گرفته و در ابتدا این دو به یک نـام اطـلاق مـی شـده است . از آنجایی که در به وجود آمدن قلاع و دهات در قدیم دو عامل یعنی وجـود چشـمه و رودخانـه و همچنـین داشـتن زمـینحاصلخیز موثر بوده است مردم این منطقه بر این باورند که جایگاه اولیه این شهر محلی به نام »گودال چشمه«معروف به ده کهنـه بوده است .( گودال چشمه اکنون یکی از محله های بزرگ مسکونی در شهرکرد است .) شهرکرد در ارتفاع 2200متری از سطح دریا واقع شده است که مرتفع ترین مرکز استان در کشور است و به همین دلیل »بام ایران

«شهرت دارد . ارتفاع تاثیر زیادی بر اقلیم و آب و هوای این شهر دارد به طوری که شهرکرد با دیگر مناطق هم عرض خـود از نظـر اقلیمی تفاوت چشمگیری دارد "همان منبع,"20با بررسی عناصر اقلیمی این منطقه می توان نتیجه گرفت این استان دارای اقلـیم سردو کوهستانی است با زمستان های سرد و تابستان های گرم و خشک .

شکل 1-7 نمای سراسری شهرکرد

اهداف نهایی در معیارهای محیطی طراحی

-پیش بینی پلان های فشرده- متراکم -گسترش و کشیدگی پلان در جهت محور شرقی- غربی

-مصالح ساختمانی سنگین و متراکم( با ظرفیت حرارتی بالا) -درز بندی پنجره ها و بازشو -استفاده از شیشه های دوجداره

-استفاده از پنجره های عمودی در نماهای جنوبی با پنجره های نورگیر سقفی روبه آفتاب زمستان -پیش بینی سایبان مناسب برای پنجره های که در عین هدایت تابش آفتاب زمستان به فضای داخلی، از تابش آفتاب تابسـتان بـه این فضاها جلوگیری نماید.

-استفاده از بادشکن ها مثل درخت- دیوار-حصار -استفاده از انواع مختلف پرده-شبکه ها و ... در پشت پنجره برای جلوگیری از اتلاف حرارت ساختمان از بازشوها

-استفاده از درختان خزان دار به منظور ایجاد سایه بر روی ساختمان و خنک سازی در مواقع گرما -گشودن فضاهای اصلی به حیاط های داخلی با فضاهای باز واقع در سایه

-توجه به جهت وزش بادهای غالب زمستان در جهت استقرار بنا(باد غالب در شهرکرد از سمت جنوب غربی می باشد) -استفاده از مصالح ساختمانی سنگین و عایق حرارتی یک پارچه در سطح خارجی "کسمایی,1382،"92

-احداث ساختمان در داخل زمین و در دامنه های پشت به باد جهت کاهش تاثیر باد
-استفاده از دیوار آجری یا بلوک بتنی به ضخامت 30cm پاسخگو است ضخامت کمتر در حـدود 10cm در صـورتی کـه قسـمت خارج از نظر حرارتی عایق شود نیز قابل قبول است.

در متن اصلی مقاله به هم ریختگی وجود ندارد. برای مطالعه بیشتر مقاله آن را خریداری کنید