مقاله معماری بومی ابنیه سنتی مناطق سرد و کوهستانی نمونه موردی : ( خانه انصاری ارومیه )

بخشی از مقاله

معماری بومی ابنیه سنتی مناطق سرد و کوهستانی

نمونه موردی:(خانه انصاری ارومیه)

چکیده

این پژوهش با هدف بررسی اجمالی طراحی خانه ی سنتی انصاری که قدمت آن به دوره قاجار باز می گردد کـه در ایـن اقلیم( سرد و کوهستانی) بسیار منحصربفرد بوده و یکی از خانه های سنتی ایرانی می باشد که بر اساس معمـاری بـومی منطقه طراحی شده است تا خانواده ی انصاری بتوانند با آسایش در این خانه در اقلیم سردو کوهسـتانی زنـدگی کننـد ، تدوین گردیده است. پرسش این تحقیق بر بررسی مؤلفه های شاخصه های معماری بومی در خانه انصـاری شـهر ارومیـه استوار است. چارچوب نظری این تحقیق بر تاثیر اقلیم در خانه ها و اینکه هر منطقه دارای معماری بومی خاص خود مـی باشد.روش تحقیق به صورت توصیفی و تحلیلی بوده و گرد آوری اطلاعات به صورت میدانی و کتابخانه ای واسـنادی مـی باشد. نتایج بدست آمده از این تحقیق نشان می دهد در نواحی کوهستانی کـه بـرف و سـرمای شـدید مخـل زنـدگی در زمستانهای طولانی این منطقه می باشد معماران سنتی این مرزو بوم با ابداع روش هایی بر اساس اقلیم شرایط آسـایش را برای ساکنان این منطقه به ارمغان می آورند. و خانه ی سنتی انصاری یکی از خانه های سنتی ایرانی است که طراحـی آن بر اساس این روش ها بوده و تا امروز نیز یکی از دستاوردهای مهم معمـاری بـومی در ایـن منطقـه مـی باشـد. خانـه انصاری با توجه به اقلیم منطقه دو اشکوبه بوده دارای آجرکاری بدون بند با استفاده از سنگ و آجر. همچنـین قرینگـی که مهمترین ویژگی این بنا به حساب می آید و شاخصه ی اصلی این بنا اجاق دیواری و فضای خالی سقف اصلی و سقف کاذب می باشد.

واژههای کلیدی: معماری بومی، خانه انصاری، اقلیم سرد و کوهستانی، خانه سنتی

- 1 مقدمه :

خانه بلافاصل ترین فضای مرتبط با آدمی است که به طور روزمره از آن تاثیر می گیرد و بر آن تاثیر مـی گـذارد . در واقـع خانـه اولـین فضایی است که انسان، احساس تعلق فضایی را در آن تجربه می کند و برای هر شخص، به معنای دستیابی به حریم خصوصی و رهـایی از سرگشتگی است. وقتی صحبت از رابطه متقابل خانه و فرهنگ هر ملت می کنیم بهترین نمونه های آن را خانه های سنتی ایرانی می یابیم که کاملا در بستر نیازهای فرهنگی و اقلیمی خود شکل گرفته اند(کتابچی، روشن، .(4: 1391 در فرهنگ ایرانی به خانه به عنـوان وسیله ای با کارکرد موقت نگریسته نمی شود و چون دیگر تولیدات صنعتی و کالبدی، تنها برای برآوردن نیازهای مادی نیسـت؛ چراکـه دارای روح و مفاهیمی ماورای جسم و کالبد است(همان، .(2: 1391سرپناه به نسـبت محـیط اطـراف و منطیـق بـا شـرایط طبیعـی آن ساخته می شود.که حکایت از مناسبات مسالمت آمیز انسان با طبیعت در برابر عوامل طبیعی واکنش نشان می دهد. و سعی در همسـاز شدن با طبیعت و بهره گیری از آن را دارد. معماری بومی یعنی مجموعه واحدهای شهری که در سرزمینی معین گرد هم آمده انـد و بـا هماهنگی هایی که در زمینه شکل،زمینه حجم گذاری یا (پلان ولومتریک)در زمینه کاربری،در زمینه رنگ آمیزی و آهنگ سطوح پـر و خالی و ... هماهنگی هایی را در بر دارند. (احمدی و همکاران، ( 3 : 1392 در تحقیقات، خانه سازی معطوف به فضاهای فیزیکـی اسـت. در حرفه ی معماری اغلب به عنوان یک فن ساخت محسوب می شود. خانه بـه مثابـه ای پیکـره ای معمارانـه در محـیط، هویـت مـا را مشخص کرده و امنیت را برای ما ارزانی می دارد و هنگام پای نهادن بدان، آسایش ازان ماست (حبـوطی و همکـاران، 6 : 1392الـی (7 خانه مفهومی است ازلی و دیر زمانی پیش از آنکه معماری با تصرف ساختگی فضا هستی یافته باشد، طبیعت، خانه را به شکل حفره ها و فرورفتگی های طبیعی به انسان های نخستین عرضه کرده بود. سکونت گاه در بستر نیاز ارتباطی انسان ها با یکـدیگر، خانـه در کنـار خانه قرار می گیرد و زندگی اجتماعی بشر شکل می گیرد.(کتابچی، روشن، (4 :1391

-2× پیشینه ی تحقیق:

نوع تحیق این پژوهش از روش کاربردی و روش بررسی آن مبتنی بر روش توصیفی و تحلیلی است.گردآوری اطلاعات اسنادی، کتابخانه ای و میدانی بوده است.در ابتدا به بررسی خانه ی ایرانی در بستر معمـاری سـنتی، اقلـیم، شـرایط اقلیمـی منـاطق سـرد و کوهسـتانی، معماری بومی و شیوه ی طراحی در این اقلیم و طراحی مسکن سنتی در این اقلیم سپس به بررسی تاریخچه، قدمت ، اقلیم و در نهایـت

ویژگی های مؤلفه های معماری بومی خانه انصاری می پردازد.مبانی نطری مرتبط بـا موضـوع تحقیـق بـا روش اسـنادی و کتابخانـه ای بررسی گردیده است.که مبانی نظری این پژوهش بر اساس اسناد سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان آ.غ و مقاله ها و کتاب های موجود در این زمینه می باشد . معماری بومی که یکی از روش ها ی معماری در بهینه سازی انرژی و فراهم آوردن آسایش برای خانواده ها می باشد بلکه این معماری در گذشته در ابنیه های سنتی ایرانی که نشان از تبهر معماران گذشته این مرزو بوم نیز می باشد که مـی توانستند آسایش را برای مردمان این اقلیم ( سرد و کوهستانی) در گذشته در مقابل سرمای شدید را بر اساس مؤلفه های موجود که در این خانه سنتی(خانه انصاری ارومیه ) به کار رفته است را به ارمغان آورند.

- 3 خانه ی ایرانی در بستر معماری سنتی ایرانی :

به طور کلی از معماری ایران در اصطلاح به معماری سنتی تعبیر می شود؛ ولی هرکس به ظن خود معنای متفاوتی ار این واژه در سر دارد که گاهی مترادف با معنای تاریخی، معماری قدیمی، معماری اصیل، معماری بومی، معماری با هویت، معماری با خود، معماری با معنی و ... می شود که هرکدام بار معنایی ویژه خود را دارند که هم دربردارنده ی ویژگی های معماری ایرانی است و هم فرهنگ ایرانی (کتابچی، روشن،.(9 : 1391

-4 اقلیم :

طراحی اقلیمی شامل یک سری اصول علمی و کاربردی می باشد که در نظر گرفتن این اصول در طراحـی ابنیـه توسـط طراحان و معماران می تواند منجر به طراحی فضاهای بهینه از نظر آسایش انسان و صرفه جویی در مصرف انـرژی شـود (وطن نواز،1390 :ص.(2با توجه به خصوصیات اقلیمی و تاثیری که این خصوصیات در شکل گیری ساختمان می گـذارد از چند جهت حائز اهمیت است: از یک سو ساختمان های هماهنگ با اقلیم از نظر تامین آسایش انسان کیفیـت بهتـری دارند، از سوی دیگر موجبات صرفه جو یی را فراهم می آورد. با توجـه بـه وجـود اقلـیم هـای متنـوع در ایـران، طراحـی معماری باید با توجه به شرایط اقلیمی انجام شود. در تمام طول تاریخ معماری و ساختمان سـازی، طراحـان همـواره در صدد پاسخگویی به شرایط آب و هوایی بوده اند. خواه در ساختمان های واقع در شهرهای کوهستانی کـه در مقابـل بـاد محافظت شده و رو به جنوب می باشند و خواه در پلان خانه های حیاط مرکزی سنتی که جهت حفظ سرمای شـب در اقلیم گرم و خشک طراحی شده اند( گودرزی سروش، شعبانیان، .(4 : 1393

- 5 شرایط اقلیمی نواحی کوهستانی و مرتفع فلات:

الف: سرمای شدید در زمستان و معتدل در تابستان

ب: بارش برف سنگین در غرب و شمال غرب کشور

ج: رطوبت کم هوا

د: اختلاف زیاد درجه حرارت بین شب و روز

با توجه به برودت زیاد هوا در بخش عمده ای از سال در این نواحی، حداکثر نواحی، حـداکثر اسـتفاده از تـابش آفتـاب، بهره گیری از نوسان روزانه دما، حفظ حرارت و جلوگیری از باد سرد زمستانی در محیط هـای مسـکونی امـری ضـروری است(ترکمن، رفیعی، 1392 :ص.(2

- 6 معماری مردمی(بومی):

بناهای متعلق به سنت مردمی (بومی)، ترجمان مستقیم و ناخودآگاه نیازها، ارزش ها و همچنین تمایلات و غرایـز یـک قوم به زبان فرهنگ مادی آن ملت می باشد. پس معماری مردمی جهان بینی است که به صورت دیگر بیان شـده اسـت یعنی معماری مردمی، محیط مطلوب یک قوم است که بدون دخالت معماران، هنرمندان و تزئین گران با هدفی مشخص اگرچه می توان در مورد اینکه معمار واقعـا خـالق شـکل مـی باشـد بـه بحـث پرداخـت در بناهـا و خانـه متجلـی مـی گردد(همان).

- 7 مسکن:

در تعریف مسکن آمده است فضایی که بتواند زمینه لازم برای رشد جمعی و فردی هر یک از افراد خانوار را فراهم کنـد، به نحوی که آنها بتوانند بر حسب نیازهای روحی و روانی خود دو نوع فعالیت مـورد نظـر، حـریم لازم را بیابنـد. مسـکن نهادی است که در راستای یک رشته مقاصد پیچیده بوجود آمده و صرفا یک ساختار نمی باشد(همان، .(3 :1392

- 8 شیوه ی طراحی مسکن در اقلیم سرد و کوهستانی:

جهت استفاده از انرژی خورشیدی در طراحی، معمار باید موقعیت خورشـید در آسـمان(زاویه و جهـت تـابش) و جهـت قرارگیری وجوه مختلف ساختمان نسبت به آنرا بداند. بهترین طرز قرارگیری ساختمان در مقابل آفتاب در جهت شـرقی - غربی است. یعنی طول ساختمان باید در این جهت و عرض بنا در جهت محور شمالی - جنوبی باشد(قبادیان، 1392 6 :الی.(7

- 9 طراحی با توجه به وزش باد:

استفاده از باد در طراحی محوطه و ساختمان نیز باد نقش تعیین کننده ای داشته باشد و باد باید به طور صحیح هدات و کنترل شود. در اقلیم سرد باید جلوی بادهای سرد زمستانه سد شود. با قراردادن درختـان سـوزنی بـرگ ( ماننـد کـاج، سرو..) بادشکن، پستی و بلندی زمین و یا ابنیه های مجاور می توانجلوی باد مزاحم را گرفت. فـرم بنـا محـل قرارگیـری بازشوها نیز باید با توجه به باد طراحی شوند و از تعبیه ی بازشوهای بزرگ احتراز شود. فرم بنا باید به طریقی باشـد کـه باد سرد حداقل اصطکاک را با بنا داشته باشد( همان، .(10 : 139

- 10 بافت شهری و روستایی در مناطق سرد و کوهستانی:

الف: فضاهای شهری و روستایی کوچک و محصور

ب:بافت شهری و روستایی متراکم و ابنیه متصل به هم

ج: جهت آفتاب و عوارض زمین عامل تعیین کننده در نحوه استقرار، گسترش و سیمای کلی شهر و روستا.

د: کوچه ها و معابر اصلی به موازات خط تراز زمین و اغلب با عرض کم (همان، (99 : 1392

-11 خصوصیات کلی فرم بنا:

الف: ساختمانها دارای حیاط مرکزی و درونگرا.

ب: نسبت سطح پوسته ی خارجی بنا به حجم بنا کم.

ج: ارتفاع اتاق ها کم.

د: بام ها غالبا به صورت مسطح.

ه: بازشوها کوچک.

و: ایوانها و حیاط ها کوچک.

ز: دیوارها نسبتا قطور.

خانه های سنتی در این نواحی نیز مانند مناطق مرکزی ایران به صورت حیاط مرکزی احداث می شوند. منتهی در اینجا اتاق های واقع در سمت شمال حیاط از سایر قسمت ها بزرگتر و وسیع تر است و تالار یـا اتـاق هـای نشـیمن خانـه در همین سمت واقع می شود این به دلیل استفاده از تابش مستقیم آفتاب در زمستان است و چون فصـل تابسـتان عمـدتا کوتاه و دمای هوا معتدل است از سمت جنوب ساختمان کمتر استفاده می شود (همان، .(103 : 1392

.12طراحی مسکن سنتی در اقلیم سرد و کوهستانی:

ابعاد حیاط ها در این نواحی قدری کوچکتر از مناطق فلات مرکزی ایران است و عمق ایوانها نیز از مناطق جنوبی کشـور به مراتب کمتر می شود. کف حیاط ساختمان ها در این مناطق یک تلی یک و نیم متر پایین تر از پیاده رو است تـا آب جاری در جویها و نهرها را بتوان سوار باغچه در حیاط و یا آب انبار واقع در زیرزمین نمود. البته پایین تر بودن ساختمان از سطح معابر باعث حفظ حرارت درون ساختمان نیز می شود. قطر زیـاد دیوارهـا و بازشـوهای نسـبتا کوچـک نیـز بـه جلوگیری از تباذل حرارتی بین داخل و خارج بنا کمک می کند. بام شیبدار اگر پوشـش آن مسـطح باشـد بهتـر از بـام مسطح است. زیرا آب باران را به سادگی از روی سطح بنا دور می کند( همان، .(105 : 1392

-13 نوع مصالح ابنیه سنتی:

مصالح مورد استفاده ابنیه سنتی در مناطق کوهستانی مانند سایر مناطق اقلیمی آنچیزی است که در دسترس است، لذا اغلب جهت دیوارها از سنگ و برای پوشش سقف طبقات و بام از چوب درختـان و کاهگـل اسـتفاده مـی شـود( همـان، .(106 : 1392

.14 شناخت اقلیمی شهر ارومیه:

از عوامل مؤثر بر اقلیم شهرستان ارومیه می توان به توپوگرافی منطقه و جهت گیری ارتفاعـات، وجـود دریاچـه ارومیـه، وزش بادها و عبور جریانهای هوای مرطوب مدیترانه ای، اقیانوسی و توده هوای یرد سیبریشمال و شـمال شـرقی اشـاره نمود( مطالعات سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان آ.غ : .(1

-15 به طور کلی سه نوع اقلیم بر شهرستان مذکور حکمفرما می باشد:

-1 بری ملایم، نیمه مرطوب، سرد تا نیمه گرم -2 بری مرطوب، خیلی سرد تا معتدل

-3 بری نیمه مرطوب، خیلی سرد تا معتدل(همان).

.16 مشخصات تاریخی شهر:

بزرگان در کتابهای تاریخی، ارومیه را با نام های مختلفی ذکر کرده اند. نام باستانی آن چی چست، که چـی چسـت نـام دریاچه ای به همین نام است که بر اثر تغییرات جغرافیایی جزء بقایای دریاچه ی بزرگ ته تـیس اسـت کـه آن دریاچـه