مقاله معماری بومی مناطق سرد وکوهستانی ایران ، معماری پایدارمنطبق بر محیط زیست ( نمونه موردی سنندج )

بخشی از مقاله

معماری بومی مناطق سرد وکوهستانی ایران،معماری پایدارمنطبق بر محیط زیست

(نمونه موردی سنندج)

چکیده:

یکی از مهترین نیازهای بشر از همان ابتدای خلقت مسئله مسکن و سرپناه بوده است. امروزه عدم تعادل میان معماری بـا محیط زیست و طبیعت باعث بروز آثار ناخوشایندی از جمله آلودگی محیط زیست، کاهش منابع طبیعی، تغییـرات اقلیمـی و کاهش روز افزون منابع انرژی شده است . از این رو طراحان و معماران مـی کوشـند تـا راه حـل هـای مناسـبی را در جهـت طراحی بناهای سازگار با محیط زیست، بیابند . معماری بومی ایران مصداقی روشن از طراحی آگاه از انـرژی اسـت . بـه رغـم مطرح شدن مباحث زیست محیطی در دنیای متاخر، عمـلا تمـامی ایـن اصـول توسـط پیشـینیان مـا بـه کـار گرفتـه شـده است.معماران پیشین، در طراحی محیطی ناگزیر از تکیه بر منابع طبیعی و انرژی های پاک بودند که پایـان ناپذیرنـد .درایـن مقاله بر اساس ماهیت موضوع از روش های توصیفی استفاده شده ویافته های تحقیق با بهـره گیـری از منـابع مرجع،ترسـیم ومقایسه های آماری وکمی، و بعضا کیفی با گرام ها و روشهای ریاضی ،به تحلیل و بررسی تاثیرات محیط جغرافیـایی و اقلـیم منطقه در معماری فضای سنتی شهر سنندج پرداخته است . بر این اساس معماری پایدار در منـاطق سردوکوهسـتانی چـون سنندج، نوعی طراحی آگاه از انرژی و منطبق بر محیط زیست شهری و طبیعت بوده و الگویی مناسب از معمـاری پایـدار بـه شمار می رود.

واژه های کلیدی : سنندج، محیط زیست شهری ، آب و هوا ، مصرف بهینه انرژی ، ساخت وساز پایدار

-1مقدمه:

توجه آدمیان به سوی مسائلی ورای زندگی روزمره و خارج نمودن آنها از چارچوب غیر قابل تغییر زندگی ماشینی خود و کشاندن آنها به سوی دنیایی به ظاهر جدید و در عین حال، آشنا که الفبای آن را عوامل طبیعت و بستر آن را جهان هستی تشکیل می دهند، کاری بس دشوار است(کلپرورد،نازنین،1387، .(1 یکی از روش های موثر برای قدم برداشتن در این راه صرفه جویی در مصرف سوختهای فسیلی از طریق معماری همساز با اقلیم است زیرا با تمسک در این روش علاوه بر صرفه جویی در مصرف منابع انرژی فسیلی می توان از آلودگی زیست محیطی هم تا حدی رهایی یافته و به آسایش مطلوب در خانه ها دست یافت(کسمایی،مرتضی،1368، (1 (دریاباری،سیدجمال الدین، .(1385 زندگی انسان به طبیعت همسوئی دارد و قوانین طبیعی بر زندگی انسان تاثیر مستقیم دارند و همه اعمال ما بر اساس آنهاست.می توان گفت انسان همواره در زندگی خود بهشدّت تحت تاثیر عوامل طبیعی و محیطی قرار داشته و این امر موجب بوجود آمدن نظریاتی درخصوص جبر گرایی نیز بوده است . بیشتر دست اندرکاران ، فرم ظاهری معماری گذشته را تقلید کرده و نام معماری سنتی روی آن می گذارند (اقلیم قومس، .(1387 تحقق سیاست های جهانی و ملی، موقعیت های عمده ای برای تجدید نظر در استفاده از زمین، انرژی و محیط زیست ارائه می دهد تا بدین وسیله بتوان سکونت هایی را ایجاد کرد که نه تنها زندگی مطلوب و با کیفیت برا برای نسل حاضر و نسل های اینده تامین کند بلکه پایداری کره زمین و روح انسانی را نیز تضمین می نماید.(تقدسی، .( 1381 از آن جایی که انسان مدت زیادی از عمرخویش را درفضاهای شهری و مکان های ساخته شده برای زندگی سپری می کند اهمیت در نظر گرفتن فاکتورهای مختلف در تامین آسایش و راحتی در طراحی ساختمان ها با توجه به ویژگی های اقلیمی منطقه می تواند در بیشتر موارد این آسایش و بهبود شرایط زندگی را بدون بهره گیری از تجهیزات مکانیکی گرما و سرمازا وتحمیل هزینه های گزاف برای انسان بوجود آورد. بزرگ معماری جهان برای بیشتر جذابیت بخشیدن به زندگی، تنوع آب و هوایی را بر روی کره زمین به وجود آورد، از این رو انسان باید بتواند یک نقش پایه را برای اصلاح آب و هوایی بیرون ایفا کند(کاویانی ،محمدرضا، .(1372 پارادایم زندگی غربی، شیوه زندگی بشر را به سمت هجمه بر طبیعت و تخریب محیط زیست سوق داد. می توان گفت انسان همواره در زندگی خود به شدّت تحت تاثیر عوامل طبیعی و محیطی قرار داشته و این امر موجب بوجود آمدن نظریاتی درخصوص جبر گرایی نیز بوده است . بیشتر دست اندرکاران ، فرم ظاهری معماری گذشته را تقلید کرده و نام معماری سنتی روی آن می گذارند (اقلیم قومس، .(1387 در صورتی که فرم ظاهری معماری قدیم در اثر استفاده از مصالح ساختمانی منطقه، کارایی مصالح از لحاظ ایستایی و مقاومت در برابر بادها و فشارهای وارده بر ساختمان ، مقابله در برابر گرما و سرما ، نزولات جوی شکل می گیرد. امّا تلاش هایی نیز در جهت غلبه بر شرایط محیطی صورت گرفته و حل برخی مشکلات فعلی و مخاطرات زیست محیطی آتی عزمی جدی را در مقیاس های ملی و جهانی می طلبد. یکی از راه های مقابله با این نوع مشکلات صرفه جویی در مصرف سوخت های فسیلی از طریق معماری همساز با آب و هوا است چراکه با این روش می توان علاوه برصرفه جویی در مصرف منابع محدود انرژی از آلودگی زیست محیطی نیز تاحد زیادی کاست و به درجه آسایش مناسب و محیط های شهری باتوسعه و معماری پایدار دست پیدا کرد.

-2روش تحقیق

با توجه به موقعیت منطقه شهرسنندج به عنوان یک شهرقرارگرفته درآب و هوای سردوکوهستانی و نیز نحوه دریافت و جمع آوری اطلاعات لازم برای این پژوهش بر اساس ماهیت موضوع از روش های توصیفی استفاده شده و یافته های تحقیق با بهره گیری از منابعی چون ایستگاه های سینوپتیک هواشناسی منطقه و مراجع کتابخانه ای مرجع ، ترسیم و مقایسه های آماری وکمی و روشهای ریاضی و ترسیم نمودارهای مربوط به آسایش،تابش ، بارندگی و... به تحلیل و بررسی تاثیرات محیط جغرافیایی و اقلیم منطقه در معماری فضای سنتی شهر سنندج پرداخته است. و اطلاعات و پیشنهاداتی نیز زمینه ایجاد بهینه فضاهای معماری در راستای توسعه پایدار و بهینه سازی مصرف انرژی دراین موقع ارائه شده است.

-3 اصول طراحی پایدار

توسعه پایدار، توسعه ای است که نیازهای حال انسان را با توجه به توانایی نسل آینده در دریافت نیازهایش مد نظر دارد(بیانیه کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه آینده دانشگاه آکسفورد، نیویورک،.(1987اصول طراحی پایدار عبارتنداز:

- شناخت مکان : طراحی پایدار با شناختی از مکان تعریف می شود. زیرا اگر ما به مسائل ظریف مکانی، حساسیت داشته باشیم، می توانیم بون تخریف در آن ساکن شویم. شناخت مکان به طراحی کمک کرده و باعث محافظت محیطی و دسترسی به امکانات محیطی می شود.

- ارتباط با طبیعت : در طراحی سایت که چه درون شهر و چه در محیطی دیگر باشد طراحی هماهنگ با طبیعت، بازگشت به زندگی محیطی را در خود دارد و تاثیرات طراحی به ما کمک می کند که فضایی طبیعی داشته باشیم .

- شناخت فرآیندهای طبیعی : در طبیعت اتلافی وجود ندارد و سیستم های طبیعی، چرخه بسته ای دارند. با کاربا فرآیندهای زنده به نیاز گونه ها احترام گذاشته می شود و با ساخت چرخه های طبیعی و فرآیندهای قابل مشاهده طراحی را به زندگی یازگشت می دهیم.

- شناخت تاثیرات محیطی : طراحی پایدار کوششی جهت داشتن شناختی از تاثیرات محیطی طراحی با ارزیابی سایت است. انرژی نهفته، سموم مصالح و... به عبارتی تاثیرات منفی محیطی می تواند با کارایی انرژی، تکنولوژی ساختارها و انتخاب مصالح پایدار کاهش یابند .

- فرآیندهای طراحی باز : راحی پایدار درمی یابد که گوش سپردن به هر صدایی مفید است. همکاری با سیستم های اجرایی مهندسین و... در ابتدای طراحی رخ می دهد و همچنین طراحان به صدای اجتماعات محلی و مصرف کنندگان گوش فرا می دهند.

- شناخت مردم : طراحی پایدار باید گستره وسیعی از فرهنگ ها، نسل ها، مذاهب و عادات مردمی که آن را به کار برده ویا در آن ساکن می شودن مورد توجه قرار دهد و این نیازمند حساسیت به نیازهای مردم و جامعه است(سفلایی، .(1387

-4راهکارهای کاهش و حذف آلودگی های زیست محیطی، توسط معماری

به منظور کاهش تدیریجی تا حذف آلودگی های محیطی ناشی از مصرف سوخت های فسیلی در ساختمان چند برنامه اساسی قابل شناسایی است که توجه تواما به آنها می تواند وصول به هدف اصلی ا تسهیل نماید. این برنامه ها عبارتنداز: برنامه های کاهش مصرف، برنامه های تبدیل انواع انرژی به سمت مصرف انرژی های فاقد آلودگی.

-1-4برنامه های کاهش مصرف انرژی

نقی زاده در مقاله ای تحت عنوان" ضوابط معماری وشهرسازی و بهینه سازی مصرف سوخت" برنامه های کاهش مصرف انرژی و به خصوص انرژی های فسیلی که هم در کوتاه مدت و هم در بلند مدت می تواند ضمن تقلیل آلاینده های تخلیه شده در محیط، در حفظ سرمایه ملی و انسانی موثر باشد در چهارمقوله اصلی ذیل بیان می کند: " اصول و مبانی معمری" ،"گرایش به سمت طبیعت" ،" عملیات مهندسی و اجرایی" ، "مباحث فرهنگی" (نقی زاده، .(1381

- گرایش به طبیعت: گرایش به طبیعت از دو مسیر و یا از طریق دو گونه برنامه می تواند به کاهش مصرف انرژی بینجامد :یکی گرایش به سمت مصرف انرژی های تجدید پذیر طبیعی، و دیگری از طریق بهره گیری از عناصر طبیعی و سیستم های طبیعی تهویه و نورگیری ساختمان

- عملیات مهندسی و اجرایی: عملیات مهندسی واجرایی ، طیف وسیعی از عملیات وبرنامه ها از راهبری مصرف انرژی گرفته تا شناسایی مصالح جدید و همچنین جزئیات اجرایی را در بر می گیرند. با اجرای دستور العمل مبحث نوزدهم مقررات ملی ساختمان، به تنهایی در مصرف سوخت مورد نیاز برای گرمایش حدود36 درصد صرفه جویی خواهد شد و این امر باعث کاهش آلودگی، به میزان تقریبی 15 درصد می باشد و به همین نسبت در مصرف برق و در نتیجه مصرف انرژی فسیلی برای خنک کردن ساختمان نیز صرفه جویی خواهد شد.

- مباحث فرهنگی : برای نمونه می توان به صرفه جویی در مصرف نور(الکتریسیته) اشاره نمود که با ساده ترین اعمال مثل: استفاده از پرده های مناسب، تمیز نگه داشتن شیشه ها، استفاده از لامپ مناسب، مبلمان صحیح، به کارگیری نور متمرکز برای کارهای دقیق، استفاده از رنگ های مناسب، افزایش کارایی نور طبیعی واستفاده از کنترل کننده های هوشمند می توانند تا حد قابل قبولی صرفه جویی نمود(نقی زاده، 1381، (229

-2-4انرژی تجدید پذیر

انرژی تجدید پذیر به انواعی از انرژی می گویند که بر خلاف انرژی های تجدید ناپذیر قابلیت بازگشت مجدد را در طبیعت دارند . در سا های اخیر با توجه به اینکه استفاده از منابع انرژی تجدید ناپذیر بی حد و مرز گشته و مجیط زیست را به مخاطره انداخته، این منابع مورد توجه قرار گرفته اند. انواع انرژی های تجدید پذیر عبارتند از : انرژی آب، انرژی خورشیدی، انرژی باد، انرژی گرمایی،انرژی امواج و جزر ومد ، انرژی زیست توده. ((این انرژی ها همگی در دو مزیت بسیار مهم سهیم می باشند . تجدید پذیر بودن ، کمک نکردن به گرم شدن کره زمین. این منابع از آنجا که همگی شکلی تغییر یافته از انرژی خورشید می باشند

تجدید پذیر هستند. در میان منابع تجدید پذیر انرژی تنها انرژی زمین گرمایی است که وابسته به نور خورشید نمی باشد(پرفسور لنکر،ترجمه کی نژاد،.(1387

-3-4معماری بومی ، الگوی طراحی آگاه از انرژی

معماری سنتی ایران به واقع یکی از تحسین برانگیز ترین معماری ها در ایجاد محیطی پایدار و مناسب برای زندگی می باشد که توجه به نیروهای زوال ناپذیر همچون آفتاب و باد و استفاده از آن ها برای بهبود بخشیدن به شرایط حرارتی فضای زیستی را مورد توجه قراراده است . در گذشته((معماری ایران از تمامی امکانات محیط و اقلیم پیرامون بهره می برد. دراین بهره وری نه تنها طبیعت را تضعیف و تخریب نمی کرد. بلکه هدفش تحکیم طبیعت پیرامون بود.)) طراحی همساز با اقلیم عبارت است از نگهداری وضعیت میکروکلیمای مسکن در محدوده آسایش، صرف نظر از وضعیت خارج از ساختمان. محدود آسایش وضعیتی است که در آن حدود80درصد مردم احساس راحتی کنند. بر این اسا شش فاکتور اصلی آسایش عبارتند از دمای هوا، رطوبت،تشعشع،جریان هوا،پوشش و سطح فعالیت، البته فاکتورهای دیگری از قبیل سن،جنس، فرم بدن، وضعیت سلامتی،رژیم غذایی، رنگ لباس، سازش با آب و هوای محیط و... بر میزان آسایش تاثیر گذار می باشند(.(.OluOla O. Bogda M., Prucnal, 2003,63-83

-1-3-4الگوهای زیست محیطی در بناهای بومی

در آب انبار، یخچال، آسباد، شوادان و بناهایی از این دست در معماری بومی ایران ، اتکا به انرژی های تجدید پذیر اساس کار بوده است. همه این بناها با ملاحضات زیست محطی، به شرح ذیل شکل گرفته اند.

- استفاده از انرژی های تجدید پذیر

- انرژی مورد نیاز بنا ، از سایت تامین شده و بناها با حداقل دخل وتصرف در محیط شکل گرفته اند. هماهنگی با اقلیم و پاسخگویی به عوامل اقلیمی، توجه به پتانسیل ها و امکانات محیطی، توجه به جنس خاک بستر و بهترین استفاده ممکن از آن از نکات مهم در این بناها هستند.

- در ساخت آنها از فناوری بومی استفاده شده است و از فنون پیچیده ساخت و حمل ونقل مصالح سنگین استفاده نشده و آلودگی در اثر تغییر ماهیت مصالح ایجاد نشده است.

- آنها با اتکا به امکانات محدود ، ساده، ارزان و موجود در شرایط بومی خود پدیده آمده اند .

- مصالح به کار رفته به راحتی قابل بازیافت در طبیعت است و هیچ نوع آلودگی و ضایعه ای پدید نمی آورد .

- مصالح مورد نیاز ساخت این بناها از درون محل کارگاه ساختمانی تامین می شود.((این مساله یکی از مهمترین شاخص ها در معماری زیست محیطی است زیرا استخراج مواد از طبیعت ، تغییر شکل محیط، تغییر ماهیت مواد در کارخانه و حمل و نقل آن ها به محل مصرف معملا بزرگترین انرژی را مصرف و بیشترین آلودگی را درمحیط ایجاد می کنند.(احمدی، 1384، .(41

- استفاده از انرژی عمق زمین در بناهایی نظیر آب انبارها، یخچال و شوادان از ملاحظات زیست محیطی است. هرچه ساختمان در عمق بیشتری از زمین باشد به دلیل اینکه ضخامت خاک بیشتر است، تغییرات درجه حرارت کمتر می باشد و از عمق 6/1متر به

بعد درجه حرارت زمین تقریبا ثابت است و برابر معدل درجه حرارت سالیانه در فضای خارج این محل می باشد(قبادیان، 1382، 316و .(325

- حفظ انرژی و عدم اتکا به سوخت های فسیلی از ویژگی های اصلی این بناها بوده، متاسفانه امروزه در مناطق گرم و مرطوب فضاهایی نظیر شوادان به واسطه کولرهای گازی که به مدد پیشرفت تکنولوژی پدیدار گشته اند . در بحران های زیست محیطی نقش غیر قابل انکاری در مصرف انرژی دارند .

- این بناها از مصالح بومی ایجاد می گردند و نه تنها به محیط زیست هیچ صمه ای و آلودگی را تحمیل نمی کنند بلکه قابل بازیافت، سازگار با محیط و کاملا اقتصادی و در دسترس برای همگان هستند.

- این بناها با سایت، محله و بستری که در آن موجودیت یافته اند و همچنین اقلیم منطقه سازگار می باشند و ضمن تغییر شرایط تکامل یافته و به فراخور شرایط تغییر شکل و فرم داده اند .

- استفاده از مصالح بوم آورد نظیر خشت ، گل و آجر در این بناها بسیار قابل توجه است.((بدین گونه ساختمان با سرعت بیشتری ساخته می شده و ساختمان با طبیعت پیرامون خود سازگارتر در می آمده است و هنگام نوسازی آن نیز همیشه ساختمان آن در دسترس بوده است

- در ساخت این بناها از فناوری های بومی استفاه شده است و از ((فنون پیچیده ساخت و حمل ونقل مصالح سنگین استفاده نمی شود. آلودگی در اثر تغییر ماهیت مصالح ایجاد نمی شود، به دلیل وجود فراوان خاک در محل طرح و با مصرف اندک آب حدود 10 در صد برای رطوبت زنی.)) (احمدی، 1384، .(41

-5 محیط زیست

امروزه یکی از مسائل مهم بشر، حفظ محیط زیست و کاهش آلودگی آن می باشد. از این رو اکثر کشورهای جهان، جهت کاهش آلودگی همت گمارده اند. در این میان فضاهای معماری می توانند نقش مهمی در کاهش این آلودگی ها داشته باشند. زیرا یکی از مهم ترین آلوده کننده های محیط زیست به شمار می روند. بنابراین با رشد روز افزون ساخت و ساز، این مسئله باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد(مهرابیان و فرهادی، 1382 ، .( 1 دراین راستا نقی زاده در مقاله ای تحت عنوان"مصرف سوخت در ساختمان و آسیب های زیست محیطی" بیان می کند : درصد بالایی از جمعیت جهان در شهرهای بزرگ زندگی می کنند که میزان آلودگی های هوای آنها از حد مجاز تعریف شده توسط سازمان جهانی بهداشت((WHO بیشتر است.سوخت های فسیلی نه تنها به هنگام مصرف که حتی در موقع تولید و حمل و نقل نیز یکی از آلاینده های مهم زیست محیطی هستند. به این ترتیب خیلی قاطعانه می توان گفت که مصرف آنها با تقلیل یابد . برای این کاهش راه ها و شیوه های مختلفی قابل ذکر است که یکی از مهم ترین آنها تمرکز بر برنامه ریزی انرژی مصرفی در ساختمان ها در جهت بهینه سازی است(نقی زاده،1381، (229 .ازاین رو بهتر است که علاوه بر تقلیل و حذف استفاده از انرژی های فسیلی در ساختمان ها، از انرژی های جایگزین فاقد آلودگی نیز در فضاهای معماری استفاده گردد.

-6معرفی منطقه مورد مطالعه

شهرستان سنندج در 35 درجه 17دقیقه عرض شمالی و 18دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ و در ارتفاع 1570متر از سطح دریا قرار دارد. شهر سنندج ا نظر طبیعی محصور بین تپه هایی در یک جام فضایی قرار گرفته است. به طوری که کوه ها و تپه های(آبیدر،کوچکه رش و توش نوذر) که ادامه سلسله جبال زاگرس هستند در اطراف این شهر کشیده شده اند و در قسمت جنوب غربی و شمال شرقی رشد و گسترش شهر را محدود کرده اند.

شکل((1نقشه موقعیت شهر سنندج،ماخذ گوگل مپ،2013

این شهر به طور کلی تحت تاثیر دو جریان عمده هوای گرم و اقلیم های گوناگونی به وجود می آورد. وضعیت توپوگرافی و کوه های اطراف آن باعث گردیده که شهر به صورت طبیعی در یک دوره نسبتا مسطح محصور گردد و قطعا شکل گیری در جهات دیگری گسترش پیداکرده است .

-7 ویژگی های اقلیمی منطقه مورد مطالعه

-1-7بارش

بارش یکی از مهمترین عوامل موثر در معماری و نحوه پدید آمدن ساختمان ها و مساکن است. میزان بارش جوی شهر سنندج 500میلی متر در سال است. شهر سنندج در بهار و تابستان آب وهوای خنک و معتدل دارد، سردترین ماه سال در این شهر بهمن