بخشی از مقاله
چکيده :
شهر مشهد با وسعت حدود ٢٣٠ کيلومتر مربع و جمعيتي بالغ بر دو ميليون و چهارصد هزار نفر به عنوان دومين کلان شهر ايران است . گسترش فيزيکي شهر در سال هاي اخير و رشد مراکز تجاري، اداري، خدماتي و مسکوني باعث ايجاد معضلات شهرنشيني و همچنين ايجاد مشکلات در خصوص فعاليت انواع کسب و کار شده است .
امروزه احداث پارک کسب و کار به عنوان منطقه اي براي ايجاد محيط ثمر بخش و کارا براي پرداختن به کسب و کار و کاهش آثار نامطلوب مشاغل و حرف در شهرها پيشنهاد ميشود. از سوي ديگر با توجه به پتانسيل شهر مشهد از لحاظ امکانات و خدمات بهداشتي و درماني و تراکم مطب پزشکان در مناطق مسکوني اطراف بيمارستان هاي اصلي شهر باعث وجود مشکلات براي ساکنان ، بيماران و حتي پزشکان آن مناطق شده است ؛ احداث پارک کسب و کار سلامت به عنوان يکي از انواع پارکهاي کسب و کار شامل موضوعات مرتبط با بهداشت و درمان ، در شهر مشهد امري ضروري است .
دراين مقاله با در نظر گرفتن مهمترين معيارها جهت مکان يابي پارکهاي کسب و کار سلامت شامل داشتن دسترسي مناسب ، بهره مندي از زير ساخت ها و نزديک بودن به مراکز مرتبط با درمان و بهداشت ، با استفاده از روش تحليل سلسله مراتبي (AHP) از طريق نرم افزار Expert Choice و تلفيق لايه ها در محيط نرم افزار ARC GIS براي محدوده ي شهر مشهد، پهنه هاي مناسب براي احداث پارک کسب و کار سلامت مکان يابي شده است .
کليد واژه ها: تحليل سلسله مراتبي(AHP)- سيستم اطلاعات جغرافياييGIS- مکان يابي - پارک کسب و کارسلامت - بهداشت و درمان -کلان شهرمشهد.
مقدمه :
نيازهاي کسب و کار در قرن حاضر و رشد سريع اختراعات و نوآوريها، نياز به فضاهاي کاري منعطف ، رشد فعاليتهاي فشرده متمرکز و افزايش تراکم جمعيت و در نتيجه افزايش نياز به پارکينگ و خدمات بهتر نيازهاي جديد را براي بخش صنعت و کسب وکار به وجود آورد و پارکهاي کسب و کار امروزي با طراحي قابل انعطاف در ساختمان ها و در نظر گرفتن ترکيب کاربريها مانند انبار و مراکز توزيع ، محل هاي توليدات صنايع سبک ، دفاتر کاري ، مراکز خدماتي چون هتل و سالن هاي کنفرانس در کنار يکديگر ، به عنوان راه حلي در اين راستا پيشنهاد شده اند. در واقع پارکهاي کسب و کار بر آنند با ايجاد شيوه نوين در مديريت کسب وکار و ارايه خدمات برتر ، با ايجاد محيط هاي چند منظوره جهت کار ، زندگي و استراحت ، باعث جريان اقتصادي پايدار گردند. يکي از مشکلات فعلي شهر مشهد تمرکز مراکز بهداشتي ، درماني و مراکز تجاري ، خدماتي مرتبط با بهداشت و درمان در مرکز شهر ميباشد اين موضوع در شکل (١) نشان داده شده است . با توجه به بلامانع بودن فعاليت شغلي پزشکي و صاحبان حرف وابسته در ساختمان هاي مسکوني و تجاري ملکي باعث ايجاد مشکلاتي از جمله مشکلات ترافيکي براي ساکنان اين مناطق و مراجعين به اين مراکز گرديده که در تصوير (١) به برخي از آن اشاره شده است . با توجه به مطالب ذکر شده و تجربه ديگر کشورها در احداث پارکهاي کسب و کار موضوعي ، پارک کسب وکار سلامت در شهر مشهد که غالب کاربريهاي اين پارک شامل مطب پزشکان ،دندانپزشکان ، داروخانه ،درمانگاه ، مراکز توان بخشي، فيزيوتراپي،ترک اعتياد، تجهيزات MRI ، آزمايشگاه ، مکان هايآموزشي،اقامتي و مراکز توزيع و پخش لوازم پزشکي ميباشد به عنوان پاسخي به مشکلات و مسائل موجود در شهر مشهد امري ضروري ميباشد .
شکل ١)نقشه پراکندگي بيمارستان ها و درمانگاه ها در سطح شهر مشهد
تصوير ١)تصاويري از خيابانهاي اطراف بيمارستان قائم و بيمارستان امام رضا (ع )
با توجه به اهميت موقعيت احداث پارک کسب و کار به عنوان يکي از مؤلفه هاي حياتي در شکست و يا موفقيت آن و قابليت هاي بالاي سيستم هاي اطلاعات جغرافيايي GIS در مديريت و تجزيه و تحليل داده هاي مکاني، مکان يابي پهنه هاي مناسب جهت احداث پارک کسب و کار در اين محيط با استفاده از روش تحليل سلسله مراتبي مورد بررسي قرار گرفته است .
٢-موقعيت محدوده ي مورد مطالعه
محدوده ي مورد مطالعه دراين تحقيق شهر مشهد ميباشد. اين شهر با وسعت بالغ بر ٢٣٠ کيلومتر و جمعيتي در حدود دو ميليون و چهارصد هزار نفر در سي و شش درجه و هفده دقيقه عرض شمالي و پنجاه و نه درجه و سي و شش دقيقه طول شرقي نسبت به مبدا گرينويچ واقع شده است . اين شهر در شمال شرقي استان خراسان رضوي واقع شده که از شمال غرب به درگز و چناران ، از شرق به سرخس و کلات و از جنوب شرقي به تربت جام ، از جنوب و جنوب غربي به فريمان و تربت حيدريه و از غرب به نيشابور محدود ميشود. ارتفاع اين شهر از سطح آب هاي آزاد حدود ٩٨٥ متر ميباشد. .
در اين تحقيق براي استخراج لايه هاي مربوط به زيرساخت ها، شبکه معابر و مراکز درماني بهداشتي از بانک اطلاعات زمين مرجع شهر مشهد و بانک اطلاعات زمين مرجع مجموعه شهري مشهد، مشاور فرنهاد استفاده گرديده است .
٣-پيشينه ي تحقيق
در زمينه مکان يابي کاربريهاي شهري با استفاده از نرم افزار ARC GIS در کشور ايران ، مطالعاتي صورت گرفته که مي توان به عنوان نمونه به موارد ذيل اشاره کرد :
٣-١- در سال ١٣٨٩ آقاي مسعود تقوايي، رضا شيخ بيگلو و مريم بندعلي در تحقيقي با عنوان «برنامه ريزي و مکان يابي بازارهاي روز شهر اصفهان با استفاده از مدل تحليل سلسله مراتبي(AHP)» بر اساس معيارهاي چون صرفه جويي در وقت و هزينه ، کاهش سفرهاي درون شهري، ايجاد تعادل بين عرضه و تقاضا، حذف واسطه گري هاي غيراصولي و تقويت روابط محله اي به برنامه ريزي و مکان يابي بازارهاي روز مورد نياز مناطق مختلف شهر اصفهان پرداخته است .
٣-٢- در سال ١٣٨٨ آقاي محمد معتمدي، براتعلي خاکپور و حسين انفجاري در تحقيقي با عنوان «مکان يابي پهنه هاي مناسب احداث پاکينگ هاي عمومي شهري با استفاده از GISفازي (مطالعه موردي حوزه مياني غربي شهر مشهد)» با اعمال معيارها و ضوابطي همچون فاصله از مراکز جاذب سفر، فاصله از معابر، هزينه تملک زمين ، تراکم جمعيت و عمر بنا و با حذف کاربريهاي نامناسب جهت احداث پارکينگ مانند سطح خيابان ها، بيمارستان ها و... پهنه هاي بهينه و مناسب براي احداث پارکينگ با استفاده از سيستم اطلاعات جغرافيايي و منطق فازي مشخص گرديده است .
٣-٣- در پايان نامه کارشناسي ارشد خانم مريم کابلي پور با عنوان "مکان يابي بهينه بلند مرتبه سازي با استفاده از روش چند معياري (نمونه موردي منطقه ٩شهرداري مشهد )" پس از بررسي مباني نظري سعي شده است تا با شناخت وضع موجود دريک بافت شهري نمونه وضعيت ساختمان هاي بلند بر اساس معيارهاي طبيعي ، جمعيتي و کالبدي مورد توجه قرارگيرد و با استفاده از روش ها و مدل هاي چند معياري و کارکردي به تجزيه و تحليل اطلاعات موجود پرداخته و نواحي داراي پتانسيل بلند مرتبه سازي اولويت بندي ميشوند.
٣-٤-در مقاله اي با عنوان ”A GIS approach to shopping mall location selectionکه توسط چنگ لينگ يو و هنگ لي در سال ٢٠٠٧ انجام شده است با استفاده از روشهاي تصميم گيري چند معياره در محيط نرم افزار GIS مراکز بهينه جهت احداث shopping mall با توجه به سه معيار بيشترين پوشش تقاضا، بيشترين پوشش درآمد مردم و کمترين فاصله مکان يابي انجام گرفته است
٤-روش تحقيق
در اين تحقيق ابتدا به منظور شناخت معيارهاي مؤثر بر مکان يابي پارک کسب و کار سلامت مطالعات کتابخانه اي بر اساس کتب ، مقالات و منابع اينترنتي در دسترس انجام گرفته است . سپس به منظور مکان يابي پارک پس از بررسي روش هاي موجود مکان يابي در محيط GIS، به منظور آماده سازي لايه ها روش فازي و جهت تلفيق لايه ها روش وزن دهي ساده (SAW) و روش تحليل سلسله مراتبي (AHP) به منظور وزن دهي به معيارهاي اصلي انتخاب گرديده است .
٥-معرفي مدل مورد استفاده در مکان يابي
قابليت هاي بالاي سيستم هاي اطلاعات جغرافيايي GIS در مديريت ، تجزيه و تحليل داده هاي مکاني منجر به ارائه محيط بسيار کارآمدي براي اجراي مراحل مختلف تحليل هايي از قبيل مکان يابي گرديده است . انجام فرايند مکان يابي داراي ٦مرحله اصلي ميباشد.١)تعيين هدف ٢)انتخاب معيارهاي موثر بر تصميم گيري ٣)ارزيابي معيارها و تعيين وزن هر معيار ٤)تلفيق لايه هاي اطلاعاتي مربوط به معيارها با استفاده از نرم افزار Arc Gis(تلفيق لايه ها مي تواند به روش هاي مخلتفي انجام گيرد مانند منطق بولين ، منطق هم پوشاني ، منطق فازي و...)٥)تعيين گزينه هاي پيشنهادي ٦)نظر کارشناسي و انتخاب تصميم بهينه در اين مقاله به منظور تعيين وزن هر معيار، از روش AHP و نرم افزار Expert choice استفاده گرديده است ، همچنين براي تلفيق لايه ها از روش وزن دهي ساده (SAW) استفاد شده است . مدل مورد استفاده در مکان يابي پهنه هاي مستعد احداث پارک کسب و کار سلامت در نمودار (١)
٦-معرفي معيارهاي موثر بر مکان يابي .
پارک کسب و کار، منطقه اي است که به منظور ايجاد محيط ثمر بخش و کارا براي پرداختن به کسب و کار و کاهش آثار نامطلوب مشاغل و حرف در شهرها فراهم شده است . لذا مکان پارکها و ضوابطي که در ساخت آن ها در نظر گرفته ميشود، بايستي باعث کاهش آثار سوء و حداقل نمودن اثرات منفي توسعه کسب و کار گردد که در ادامه به برخي از اين موارد اشاره شده است :
١) دور نمودن ترافيک و تردد وسايل سنگين از شهرها و مناطق مسکوني و حداقل نمودن مشکلات وازدحام ترافيکي از مراکز شهرها و سکونتگاه ها.
٢) حفاظت از سلامت و امنيت شهروندان و کارگران مناطق شهري و ايجاد فضاهايي جهت برطرف نمودن نيازهاي کارمندان و مشتريان در مجاورت محل کار.
٣)کاهش تاثير سر و صدا، آلودگي و ديگر جنبه هاي مضر.
٤)کاهش ايجاد مزاحمت براي املاک و ساختمان هاي مجاور.
٥)جلوگيري از توسعه نامتعادل شهرها و افزايش درآمدهاي مالياتي در مناطق حومه شهرها و ايجاد ارزش در زمين هاي اين مناطق .
٦)تأمين ظاهريزيبا، محافظت از عملکرد خيابان ها، تأمين پارکينگ در خارج از خيابان هاي اصلي شهر و استفاده مناسب از
خدمات شهرداري.
در راستاي اهداف ذکر شده و با توجه به مطالب موجود در متون در دسترس ، معيارها شاخص هاي موثر در مکان يابي پارکهاي کسب و کار در ادامه بيان شده است :
١) توپوگرافي و زيست محيطي
١-١) منطقه عاري از هر گونه گرد و خاک و بو باشد.
١-٢) منطقه عاري از هر گونه زمين هاي باتلاقي ، صخره ها و شيب هاي تند باشد
٢) مشخصات زمين
٢-١) براي ساخت و توسعه پارک مساحت کافي وجود داشته باشد. اين امر از طريق خريد يک قطعه زمين و يا از طريق تجميع چند زمين بايستي ميسر گردد.
٢-٢) شکل و ترکيب دايره اي و مستطيلي جهت انتخاب زمين ترجيح داده ميشود. مکان هاي با مدل دايره اي و مستطيلي بيشترين قابليت انعطاف را جهت ساخت و قطعه بندي دارند.
٢-٣) مساحت زمين پارک بايستي به گونه هاي باشد که امکان ساخت پارکينگ کافي در داخل پارک و مجاور ساختمان هاي پارک را ميسر سازد.
٣) زيرساختها و امکانات عمومي
٣-١) امکان ايجاد کليه تاسيسات زير بنايي مانند آب ، برق ، گاز و تلقن وجود داشته باشد.
٣-٢) امکان ايجاد تاسيسات مربوط به دفع فاضلاب و دفع زباله هاي جامد وجود داشته باشد.
٤)دسترسي .
٤-١) پارکهاي کسب و کار بايستي در نزديکي به شبکه حمل و نقل فراشهري شامل فرودگاه ، بندر، راه آهن و...
واقع شوند.
٤-٢) سعي شود پارکها در مکان هاي قرار گيرد که بيشتر از يک نوع سيستم حمل و نقل وجود دارد.
٤-٣) پارکها در حاشيه و يا نزديک به کمربندي شهر و يا در حاشيه جاده هاي متصل کننده شهرها به يکديگر و ورودي شهرها ساخته مي شوند.
٤-٤) پارکها بايستي در مکان هايي که بار ترافيک سبک دارند قرار گيرند.
٤-٥) دسترسي به سايت بايد از طريق جاده ها يا آزاد راه ها، امکانات حمل و نقل شهري مانند اتوبوس و مترو، ميسر باشد.
٤-٦) پارکهاي کسب و کار داراي دسترسي مناسب با آتش نشاني و يا خدمات اوژانسي مناسب باشند.
٤-٧) پارکها بايستي در فاصله مناسبي از مکان هاي مسکوني و مدرسه ها قرار گيرند.
٤-٨) پارکها بايستي در نزديکي امکانات تجاري و رفاهي (مثل هتل –رستوران ، شرکت هاي حمل و نقل شبانه روزي و...) قرار گيرند.
٤-٩) پارکها بايستي به نقاط شاخص شهري مانند نمايشگاه هاي بين المللي ، پارکهاي بزرگ ، بيمارستان ، موزه و... نزديک باشند
در اين مقاله به منظور مکان يابي پهنه هاي مستعد جهت احداث پارک کسب و کار سلامت ، مهمترين معيارها که داراي لايه هاي اطلاعاتي مي باشند در نمودار (٢) نشان داده شده است .
نمودار ٢: معيارهاي مؤثر در مکان يابي
٧-وزن دهي به معيارها
به منظور وزن دهي با استفاده از روش AHP، ابتدا مقايسه هاي دوتايي بين معيارها صورت پذيرفت . در انتها ماتريسي تشکيل گرديد که درايه هاي آن با توجه به ميزان اهميت هر يک از معيارها نسبت به يکديگر به
