بخشی از مقاله
طنقش اعداد مقدس در معماری اسلامی
چکیده
معماری اسلامی دارای مولفه های خاصی است که به آن حقیقتاً »استواری» «زیبایی« و »سودمندی« بخشیده که به نوعی معماری ما را منحصر به فرد می نماید از آن جمله می توان به کارگیری اعداد خاص در بناهای مساجد و مدارس نام برد.
همه اعداد به نوعی مقدس هستند که در معماری اسلامی به برخی اعداد عنایت و توجه خاص شده است که می توان به اعداد 3، 7، 70، 40 و.... اشاره کرد کاربرد هریک از این اعداد حکمتی دارد و در معماری اسلامی نقشی خاص دارند.
اعداد یکی از جلوه های نماد است که دارای پیچیدگی های معنایی ویژه ای می باشد نماد یک مفهوم و تصویر است که به صورت ناخودآگاه درک می شود و سرشار از تاثیرگذاری است.
ایرانی ها و بسیاری دیگر از اقوام و ادیان کهن با اعداد برخوردی نمادین داشته اند لذا ضروری است با بهره گیری از منابع عرفانی به بررسی معانی باطنی اعداد به کار رفته در ظرف مفهومی سنت که با هدف فهم معانی از نگاه یک عارف یا صوفی می باشد پرداخت. در این مقاله سعی شده است به تحلیل اعداد مقدس در معماری اسلامی پرداخته و تحقیق را براساس روابط متقابل متغیرهای مستقل در عرصه های مختلف معماری اسلامی انجام داد.
کلید واژه: معماری اسلامی ، اعداد ، نماد
مقدمه
تقدس اعداد ریشه تاریخی عمیق دارد، ولی خباثت آن ریشه تاریخی ندارد و صرفاً در برخی فرهنگ ها و جوامع آفریده ی ذهن و ذوق بشر است اما از دیرباز آدمی مجذوب تقدس و راز و رمز نهفته در اعداد بوده است. در ادیان بسیار قدیمی، آمیزه هایی الهی در اعداد مشاهده گردیده است. هم در آثار اسلامی و هم در آثار یهودی، نیز در یونان قدیم، معادل یابی برای حروف و اعداد در جهت تفسیر و تبیین منطقی - عرفانی متون مذهبی از جایگاه والایی برخوردار بوده است (آشتیانی، 1382، .(2 اعداد به نوعی مقدس هستند اما نه تقدیس ذاتی بلکه تقدیس معنایی. مفهوم عدد در اسلام مشابه است با نظام فیثاغورثی که در آن اعداد که هم کمی هستند و هم کیفی، صرفاً با جمع، تفریق، ضرب و تقسیم تعریف نمی شوند. علم اعداد به صورت راهی برای درک و دریافت وحدت بر طبیعت ناظر است. اعداد اصل موجودات و ریشه تمام علوم هستند (نخستین تجلی روح بر جان)، که این تجلی در معماری اسلامی با وجود به کارگیری اعداد مقدس نمایان است. (اردلان؛بختیار، 1390، (55
در این پژوهش سعی بر این است که جایگاه اعداد مقدس در معماری ایرانی- اسلامی را بیابیم. با این فرضیه که در معماری ایرانی - اسلامی اعدادمقدس به کار گرفته شده اند و این معماری دارای مبنای ریاضیاتی بااستفاده از اعداد مقدس می باشد می توان گفت که استفاده از اعداد در معماری ایرانی- اسلامی آگاهانه و باتوجه به تقدس اعداد در نزد ایرانیان مسلمان صورت گرفته است.
روش تحقیق
این پژوهش به شیوه کتابخانه ای انجام شده و برای اینکار در ابتدا سایت ها و بانکهای اطلاعاتی معتبر با استفاده از کلمات کلیدی مورد جستجو قرار گرفته و پس از بررسی اطلاعات دریافتی مقالات مرتبط یافته شده ار نتایج جدا گردید، سپس کتب و نشریات مرتبط با موضوع بر اساس میزان هم پوشانی با موضوع مورد بررسی و منابع وابسته گزینش گردید.
پیشینه تحقیق
-1 صادقی،شیما؛حیدری علی اصغر.((1390
در این مقاله صادقی و حیدری تلاش می کنند مبنای استفاده از اعداد در معماری اسلامی -ایرانی را با توجه به روایات و متن قرآن بررسی کنند که نتایج این پژوهش حاکی از استفاده از اعداد مقدس در این معماری می باشد.
-1 ادبیات موضوع:
از آنجایی که ظهور و گسترش اسلام در سرزمین عربستان شکل گرفته و فرهنگ عرب با فرهنگ اسلام پیوندی ناگسستنی برقرار نموده، لذا شناخت ویژگی ها و خصوصیات اعداد در میان اعراب، ما را در جهت شناخت دقیق تر راز و رمز اعداد در فرهنگ اسلام یاری می دهد. (آشتیانی، 5،(1385
و از طرفی فیثاغورث و پیروانش نیز متذکر شده اند : »تمام جهان هستی بر اساس اعداد ساخته و پرداخته شده اند. «
این اعداد که عمدتاً راز و فلسفه اهمیت آنها در پرده ابهام است را می توان اعداد اسرارآمیز (مقدس) نامید که مفسران، مورخان و ادیبان هریک به ذوق خود تفسیری از آن ها ارائه داده اند که به یقین هیچ کدام از این نظرات را نمی توان علت قطعی کاربرد آن عدد به شمار آورد. از جمله این اعداد که در قرآن و متون دینی به وفور یافت می شود اعداد 7، 40، 8، 4 و ... می باشد که هریک پژوهشی جداگانه را می طلبد که در این مقاله نمی گنجد به همین خاطر تنها کاربرد چند عدد را در معماری ایران به صورت نمونه بررسی می کنیم .
-2 نمادینگی و تقدّس اعداد
1-2عدد یک :
دراسلام عدد یک بیانگر خداوند به عنوان یکتای مطلق است و به عنوان اصل و منشأ همه اعداد شمرده می شود. هندسه کهن با یک آغاز می شود، در حالی که ریاضیات در هنسه جدید با صفر شروع می شود (لولر، 1386، .(26
مفهوم الگوهای هندسی مبتنی است بر عدد یک و نمود آن در جهان که سرشار است از شکل ها و الگوها. انسان سنتی این شکل ها را به عنوان شخصیت اعداد به صورت جنبه های گوناگون خالق درک می کند (اردلان؛ بختیار، 1390، .(70
در خانه های درونگرای ایرانی نیز تک حوض وسط حیاط که تمرکز توجه از همه سمت خانه به سوی اوست، همین نقش را دارد. در گنبد هم، گاهی نور در حلقه ی زیر گنبد این اثر را ایجاد می کند مثل گنبد مسجد شیخ لطف در مجموعه نقش جهان اصفهان. هم چنین از موارد استفاده از عدد یک می توان به این دو مورد اشاره کرد که هر خانه ایرانی یک تالار شاه نشین دارد و هر نمای ایرانی یک نقطه اوج دارد مانند گنبد و ... به عنوان مثال سقف بدل کوچکی از گنبد آسمان است، مکان روح و نقطه ای که قوس بالارونده ی موجود در آن به رأس خود می رسد و قوس پایین رونده اش مسیر خود به سمت ملک را آغاز می کند(همان، (67 که نمودی از کثرت به سمت وحدت می باشد .
2-2 عدد چهار:
نخستین شکل جامد از چهار به وجود آمده است؛طرح یا نظم فضایی تعیّن؛ایستایی که با دوران و پویایی در تضاد است.چهار یعنی کلیّت، تمامیّت، کمال، یکپارچگی، زمین، نظم، عقل، اندازه، نسبیت، عدل. چهار نشان دهنده ی چهار جهت اصلی، چهار فصل، چهار باد، اضلاع مربع، بازوان صلیب، رودخانه های بهشتی، مناطق اهریمنی، دریاها، کوه های مقدس، گاه های شبانه روز، شکلهای چهار گانه ماه، هر شیئ چهار بخشی، و چهار عنصر در غرب( در شرق به پنج عنصر قائلند) است. تربیع خدایان با تثلیث در تضاد است. چهار در عهد قدیم عددی نمادین است،مثل چهار رودخانه ی بهشت که صلیبی شکل هستند، چهار بخش زمین و غیره، که معمولاً نمادهایی عالمگیرند. چهارتایی ها میتوانند همان طور که به شکل مربع و صلیب نشان داده میشوند به صورت چهار پر هم به تصویر در آیند.
در اسلام چهار بخش یک چهار واحدی عبارتند از مبدأ یا آفریننده، روح عالم، جان عالم، و ماده ی اولیه. این چهار جزء با چهار عالم قبالا منطبق است. به چهار فرشته و چهار منزل مرگ نیز قائل هستند.
عدد 4 بر عناصر اربعه و جهات چهارگانه، چهار فصل، تسبیحات اربعه، چهار کتاب آسمانی و دیمومیت و نام دائم حضرت حق و ... دلیل است.. جالب است بدانیم که به غیر از چهار عدد اول ؛ 4-3-2-1 ریشه بقیه حروف شامل همین چهار حرف است. به طور مثال عدد 7 مساویست با 4+3 (مقدم، 1382، .(345
تلاقی عبارت است از کنش اصلی، که شکل مربع به طور کامل آن را می نماید (لولر، 1368، (44 مربع معرف خلوص و منطق است. شکلی ایستا و خنثی است و دارای جهت غالبی نمی باشد. تمامی دیگر راست گوشه ها را می توان تغییر شکلی از مربع دانست (بمانیان، اخوت، بقائی، 1389، (93
1-2-2 چهار رود بهشتی در چهار باغ ایرانی :
نمایش عدد 4 در معماری ایران در نظام باغسازی ایرانی به صورت چهار باغ دیده می شود. هم چنین در نماد چلیپا نماد یگانگی و آشتی میان مردم چهار گوشه جهان (پور عبد ، 1389، (66 که در هنر و معماری ایران بسیار استفاده شده است.(شکل (1 معادل عدد 4 در ابجد حرف دال است. حضرت رسول (ص) در روایت معراج خویش، گنبد عظیمی را توصیف می کند که از صدف سپید ساخته شده و بر چهار پایه در چهار کنج قرار گرفته و بر آنها این چهار کلام اولین سوره فاتحه الکتاب نوشته شده بود: بسم الرحمن الرحیم و چهار جوی آب و شیر و عسل و خمر که انهار سعادت ازلی و سرمدی (بهشتی ) است، از آنها جاری بود. این مثال نمایشگر الگوی روحانی هر بنای قبه دار است (تیتری بوکهارت، 1369، .(147 در چهار باغ تجلی این چهار رود به زیبایی دیده می شود. سلطان زاده عدد چهار را مهم ترین عدد معماری ایرانی می داند و می گوید : »نحوه کاربرد این عدد در معماری ایرانی به گونه ای است که نظیر آن را در هیچ سرزمین دیگری نمی توان یافت« (نقره کار، 1387، .(465
3-2عدد پنج :
عدد 5 در اسلام مقدس است به این خاطر که نمادی از5تن، پیامبران اولوالعزم می باشد و هم چنین تعداد نمازهای واجب یومیه می باشد . و اما عدد 5 در هندسه متناظر با پنج ضلعی منتظم است و نماد طبیعت و عناصر پنج گانه ی اثیر، آتش، هوا آب و زمین شده است. در انسان هم می تواند به حواس پنج گانه بینایی، شنوایی، بساوایی ، چشایی و بویایی اشاره کند. (همان، (466 لولر در جایی از کتابش از پنج جزء تشکیل دهنده کالبد انسان سخن می گوید : »نخستین وظیفه ی طالب، در رویارویی با مسیرهای گوناگون معنوی هماهنگ کردن 5 جزء تشکیل دهنده خاک، باد، آتش ، آب و پرانا است که کالبد وی را می سازد. آگاهی شسته و رفته او از جهان درونی و بیرونی بر اساس انطباق موزونی استوار است که او بین این حالات عنصری خویش و عیناً در عناصر طبیعی برقرار می کند)«لولر، 1368، (25
1-3-2 ستاره پنج پر در معماری اسلامی
اردلان هم به ویژگی هندسی پنج ضلعی که بر پایه آن می توان به تناسب زرین رسید اشاره دارد و نمونه ای از کاربرد آن را در معماری اسلامی معرفی می کند: »با پیوند 5 رأس 5 ضلعی، ستاره پنج پر پدید می آید، از پیوند بعدی نقطه های ستاره، پیچ گوشه ها و ستاره های دیگری به دست می آید که با هماهنگی رو به کوچکی می گذارند. مجموعه با تناسبی که بدین شکل پدید می آید، چیزی است که به عنوان تناسب طلایی به آن اشاره می کنند. بسا فرهنگ ها که این نظام را به کار گرفته اند و این نظام دستگاه تناسبی را تشکیل می دهند که در بنای گنبد خانه کوچک و کامل مسجد جامع اصفهان به کار آمده است)«اردلان، 1380، .(23 در اسلام 5ضلعی اساس تناسبات طلایی قرار گرفت . اهمیت 5ضلعی یکی از آن جهت بود که از تسطیح دوازده وجهی که نماد عالم انگاشته می شد، بدست می آمد و دیگر سنت جادویی که میراث فرهنگی یونان بود و این خود حاصل پیچیدگی ترسیم آن با وسایل ساده، پرگار و خط کش در دنیای کهن بود . (نقره کار، 1387، (467
4-2عدد هفت :
گفته شده است، قدیمی ترین قومی که به عدد هفت توجّه کرده اند، سومریان بوده اند؛ چرا که آن ها برای اوّلین بار متوجّه ی سیّارات هفتگانه شدند و آن ها را به عنوان ارباب انواع پرستیدند.( معین،1338 ،(3
از جمله مواردی که عدد هفت در آن ها به کار رفته عبارتند از:
1 .ایام هفته
2 .تقسیم جهان به هفت اقلیم
3 .هفت طبقه زمین
4 .هفت طبقه آسمان
5 .هفت فرشته مقدس در نظر بنی اسرائیل.
همه این ها و موارد بسیاری دیگر که بعضی در افسانه های دیرین و سایر شؤون تمدنی بشر دیده شده، نمایانگر اهمیت فوق العاده این عدد در نظر اقوام مختلف است. (اشلی، 1379، (10
علاوه بر این می توان به هفت پلکان مقبره کورش بزگ،هفت اقلیم، هفت اورنگ، هفت دفتر شاهنامه، هفت پیکر، هفت هیکل، هفت گناه کبیره، هفت خان رستم، هفت الوان، هفت گنج، هفت رکن نماز،هفت تحلیل و هفت طواف (در اعمال حج)، هفت قبله(مکه، مدینه،نجف،کربلا،کاظمین،سا مرا،مشهد) و… اشاره کرد و به این ترتیب بود که تعداد بیشماری هفتگانه در دنیا بوجود آمد و به عدد هفت تقدس خاصی بخشید.
هفت سلام در قرآن ـ که عبارتند از:
1: سلم قولا من ربّ رحیم "(یس، (58
2: سلم علی ابرهیم "(صافات، (109
3: سلم علی نوح فی العلمین "(صافات، (79
4: سلم علی موسی و هرون "(صافات، (120
5: سلم علی ءال یاسین "(صافات، (130
6: سلم علیکم طبتم "(زمر، (73
7: سلم هی حتی مطلع الفجر"(قدر، (5
جالب ترین توجیه این قداست را بتوان در نشانه و نماد فارسی این عدد (هفت) جستجو کرد. نشانه ی فارسی عدد هفت (7) نزد ایرانیان، قداست و الوهیّت این رقم را افزون نموده است، چرا که در نگاهی، این نشانه می تواند دو دست مخلوقی باشد که نیایش کنان به سوی آسمان گشوده شده است و یا دو بال پروازی که عروج وصعود را نوید می دهند.
همچنین شاید بتوان هر کدام از حروف یا نماد »حرفی« عدد هفت را تداعی کننـــده ی سیر آفرینش کائنات محسوب داشت. بدین صورت که: » »هـ« را تداعی گر ( هستی)، »ف« را ( فرسایش) و »ت« را ( تباهی) دانست. « (والی،بی تا:(9
هفت، بیشتر با فرایند مرتبط است تا با شکل، پس برای بیرون کشیدن یک هفت ضلعی از یک دایره روش ساده طبیعی وجود ندارد. (لولر، 1368، (60
1-4-2هفت جوش در بنای حمام های اصفهان
در حمام های بزرگ اصفهان و کرمان آب را در دیگ های بزرگ و مقاومی از هفت جوش یا به عبارتی ترکیبی از روی، قلع، سرب و چیز دیگر ریخته که در مجموع چیز محکمی بوده است. (پیرنیا، 1374، (199 هم چنین در بناهای دیگری هم چون هفت تن شیراز نشان می دهد که عدد هفت برای معماران ایرانی اهمیت ویژه ای داشته است.
5-2عدد هشت:
به لحاظ معنوی، هشت هدف رازآموز است که از هفت مرحله یا آسمان گذر کرده، از این روعدد بهشت باز یافته است؛ باززایی؛ رستاخیز؛ سعادت؛ ایقاع کامل؛ در هشتمین روز انسان جدید از رحمت ایزدی آفریده شد. پس از هفت روز روزه و توبه روز هشتم، روز فراوانی و تجدید حیات است؛ به صورت 1+7 به معنی اوکتاو و شروع دوباره است. چون نخستین عدد مکعب است مظهر اتحاد به شمار می رود و چون شش سطح دارد نمایانگر کمال است.
هشت باد و جهات فرعی فضا؛ ضمناً مظهر جفت های متضاد نیز هست. هشت ضلعی آغاز تبدیل مربع به دایره و بالعکس است.
هشت فرشته، عرش را که مظهر جهان است نگه داشته اند.( سوره ی الحاقه:(16 این هشت فرشته با هشت بخش فضا و گروه های حروف الفبای عربی منطبقند.
1-5-2 راز هشتی :
از مصادیق استفاده از خواص اعداد در معماری خانه های سنتی ایران هشتی است؛ می خواهیم خواص و جایگاه عدد 8 را در معماری بررسی کنیم. هشتمین حرف عربی (ابجد) حرف ح است (برگرفته از مقدم، (1381 و از طرفی اولین حرف اصلی در مصدرهای مترادف حراست، حفاظت و حمایت حرف ح است و می دانیم که یکی از القاب امام هشتم ما شیعیان ، امام رضا (ع) ضامن آهو می باشد که در واقع اشاره به همان حمایت امام از آهو دارد.همچنین در آیه 22 از سوره کهف می خوانیم که هشتمین نفر از یاران اصحاب کهف سگ آنها بود که می دانیم که وظیفه سگ هم حفاظت است.
حال در معماری؛ یک فضای غالباً هشت ضلعی در ورودی خانه های ایرانی وجود دارد که به مراتب وظیفه حراست از محرمیت فضای داخلی خانه را به عهده دارد. معمولاً از داخل هشتی نمی توان فضای داخلی خانه را دید که این هم نشان دهنده حفاظت است. به طوری که غریبهای اگر وارد خانه شود باید در این فضا منتظر بماند تا اذن دخول بگیرد. در حمام های سنتی ایران هم این فضای هشت ضلعی دیده می شود بخصوص پلان سربینه ها که تقریباً نقشی شبیه هشتی خانه ها در حراست از بیرون رفتن گرمای گرمخانه حمام داشتند؛ مثل حمام علی قلی آقا در اصفهان، حمام گنجعلی خان کرمان، حمام خان کاشان و ... پلان برخی کاروانسراها ها هم هشت ضلعی بوده که وظیفه ی حفاظت از مسافرین در میان بیابانها را داشتند مثل کاروانسرای ده بید یزد.
خاصیت عدد 8 از امام صادق (ع ) نیز آشکار می شود که در پاسخ مردی که از آزاررسانی جنیان با خانواده خود گله داشت فرمودند : بلندای سقف خانه را 8 ذراع قرار بده و بر آن آیه الکرسی را بنویس. به راستی هر خانه ای که سقف آن بیشتر از 8 ذراع باشد جنیان در آن منزل گیرند . (شیخ صدوق(ره)، 1384، جلد دوم، (609
و ارتباط این سخن امام در معماری اسلامی این گونه نمایان می شود که بنای هشت ضلعی قبه الصخره با وجود تمامی جنگ ها وویرانی هایی که در سالیان دراز در جوار آن وجود داشت هنوز سالم باقی مانده است (شکل (2
، یا سخنی دیگر از امام علی (ع) که می فرماید : »بهشت هشت در دارد )«...همانجا، (609 که این سخن نیز در معماری باغ های ایرانی اجرا شده و می توان گفت که تمثیلی از بهشت بر روی زمین بوده است و از راز هشتی چه در طراحی عمارت های داخل باغ و طراحی کوشک ها از جمله باغ هشت بهشت اصفهان نام برد که در این باغ هشت ساختمان وجود دارد (پیرنیا 1383، (308
