مقاله گردشگری ، جایگاه و اثرات آن و ارائه راهکارهایی برای توسعه گردشگری ایران

بخشی از مقاله

چکيده
امروزه صنعت گردشگري يکي از صنايع مهم و اصلي اشتغال زا و درآمدزا به شمار مي رود و پيش بيني مي شود که در سده ي اخير اين صنعت که پيشتاز بوده ، سير صعودي آن همچنان ادامه يابد. غالب کشورهاي جهان تلاش گسترده اي در جهت تقويت و بهبود وضعيت آن انجام مي دهند. ماشيني شدن زندگي مردم ، تمايل آنان را براي گذراندن اوقات فراغت در محيط هي طبيعي و روستايي و شهرها افزايش داده است .روشن است که نقش ارزنده فرهنگي و اجتماعي اين صنعت پايدار مي تواند فراتر از جوانب اقتصادي آن باشد و کرانه هايش قلمرو فرهنگ ، جامعه ، محيط زيست و حتي سياست را نيز در مي نوردد و مي توان ادعا کرد که اين صنعت در استحکام پيوندهاي اجتماعي جوامع وبسط و گسترش روابط بين المللي و برقراري و استمرار صلح جهاني سهم به سزايي دارد.از اين رو با توجه به اهميت زياد اين صنعت در اين مقاله سعي کرديم گردشگري ، انواع آن ، اثرات و اهميت آن و همچنين وضعيت آن را در ايران بررسي کنيم و در اخر براي بهبود وضعيت اين صنعت در ايران راهکارهايي را ارئه داديم . اين مقاله از نوع توصيفي – تحليلي و به روش کتابخانه اي گردآوري شده است .
واژگان کليدي: گردشگري، انواع گردشگري، توسعه ، اثرات گردشگري، گردشگري ايران
مقدمه
صنعت گردشگري به عنوان صنعتي نوپا به ويژه در سالهاي اخير تأثيرات عميقي بر وضعيت اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي بيشتر کشورهاي جهان داشته است .امروزه بحث پايداري نيز به مقوله گردشگري راه پيدا کرده است و همه جا صحبت از گردشگري پايدار مي شود، البته با توجه به تحولات دهه اخير در زمينه افزايش تعداد گردشگران اين بحث چندان هم بي ربط نيست .
گردشگري امروزه در اشکال مختلف خود بيشتر مناطق به ويژه شهرها و روستاهاي گردشگر پذير را تحت تأثير مستقيم خود قرار داده است . گردشگري و توريسم در زمينه توسعه پايدار از بعد فرهنگي و اجتماعي سبب تعامل فرهنگي با دنياي خارج ، بين المللي شدن فرهنگ بومي، بهبود نظامهاي آموزشي و بهداشتي و... خواهد شد.
صنعت گردشگري يکي از بزرگترين و پربازده ترين فعاليتهاي اقتصادي در دنيا است که بالاترين ميزان ارزش افزوده را ايجاد ميکند و بطور مستقيم و غير مستقيم ، ساير فعاليتهاي اقتصادي و فرهنگي را تحت تاثير قرار ميدهد .گردشگري يکي از منابع عمده درآمدزايي و ايجاد اشتغال در جهان به شمار ميآيد به طوريکه بسياري از آن به عنوان صنعت اول دنيا ياد ميکنند. بسياري از کشورها همچون اسپانيا، فرانسه و ايتاليا بخش اعظمي از درآمد ارزي خود را از طريق گردشگري به دست ميآورند. گرچه گردشگري به تنهايي نميتواند منجر به توسعه کشور شود ولي با ورود گردشگر به تدريج نياز به تغيير و ايجاد امکانات براي اقامت ، جابجايي و ساير فعاليتهاي مربوطه ، توسعه را نيز در پي خواهد داشت و در دراز مدت باعث افزايش امکانات و تاسيسات خواهد شد.بر اساس گزارش سازمان جهاني گردشگري در سال ٢٠٠٦ تعداد ٨٣٥ ميليون جهانگرد جابجا شده اند که اين جهانگران حدود ٨٠٠ ميليارد دلار هزينه اين در حالي است که سهم ايران از صنعت گردشگري جهاني در سال ٢٠٠٦ کمتر از يک دهم درصد بوده است و عليرغم اينکه ايران ، طبق نظر يونسکو يکي از ده کشور داراي جاذبه هاي گردشگري ميباشد ولي آمار موجود گوياي ضعف صنعت گردشگري کشور ميباشد و نارساييهاي موجود باعث عدم توفيق در جذب جهانگردان به ميزان توانمنديهاي کشور شده است .
مباني نظري
در ميان فعاليتهاي بشري کمتر فعاليتي است که همچون گردشگري توانسته باشد توجه همزمان محققان شاخه هاي مختلف علمي را به خود جلب نمايد. گردشگري فعاليتي گسترده است که داراي تأثيرات اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي و زيست محيطي زيادي بوده است امروزه به دليل اثرات چشمگيري که اين فعاليتها در اقتصاد مناطق پذيرنده گردشگران بر جاي مي گذارد، توجه فراواني به اين زمينه از فعاليتها مي شود .پيچيدگي و تراکم موجود در زندگي هاي شهري، عد ه ي زيادي از مردم را متوجه طبيعت مي کند و در اين ميان مناطقي که داراي توا نهاي طبيعي با ارزشتري باشند، بيشتر مورد توجه قرار مي گيرد. گردشگري يک فعاليت چندجانبه است و در بسياري از کشورهاي جهان از تشويق هاي بنيادي برخوردار بوده است و در بسياري مواقع از لحاظ مالي توسط بخش خصوصي و عمومي حمايت مي شود.
امروز صنعت جهانگردي در دنيا يکي از منابع مهم درآمدزايي کشورها محسوب مي شود و به عنوان گسترده ترين صنعت خدماتي دنيا، جايگاه ويژه اي در عرصه هاي اقتصادي، فرهنگي و اجتماعي و سياسي به خود اختصاص داده است . بطوريکه براساس آخرين گزارش سازمان جهاني جهانگردي(WTO) در سال ٢٠٠٧ حدود ٩٠٣ ميليون نفر جهانگرد در بازار جهاني گردشگري جا به جا شده اند درآمد حاصل از مجموع سفرهاي گردشگري کشورهاي جهان در اين سال حدود ٨٥٦ ميليارد دلار بوده است .
بررسي ها نشان مي دهد سهم کشورهاي اروپايي از بازار جهاني جهانگردي در سال ٢٠٠٧ ، 6/53 درصد، کشورهاي امريکايي 8/15 درصد، آسيا و اقيانوسيه 4/20 درصد و کشورهاي آفريقايي 9/4 درصد بوده است (٢٠٠٧,WTO). در اين ميان کشور ما با داشتن قدمت تاريخي چندين هزار ساله و با وجود داشتن جاذبه هاي بيشمار فرهنگي و طبيعي گردشگري که به لحاظ منابع جذب گردشگر در رده ١٠ کشور برتر دنيا قرار گرفته ،( سازمان ايرانگردي و جهانگردي، سازمان مديرت و برنامه ريزي کشور،١٣٧٨)، داراي سهم اندکي در بازار جهاني مي باشد به طوري که بر اساس آخرين گزارش سازمان جهاني جهانگردي، ايران توانسته است 6/1 ميليون نفر جهانگرد را بخود جذب کند و درآمد حاصل از ورود اين جهانگردان بالغ بر 047/0 ميليون دلار بوده است که در منطقه آسياي جنوبي تنها 1/22 درصد از بازار جهانگردي را دارا مي باشد. اين در حالي است که کشور هندوستان نيز که در اين منطقه قرار دارد، توانسته است 9/44 درصد از بازار جهانگردي را به خود اختصاص دهد(٢٠٠٥,WTO). که با توجه به موقعيت و منابع ايران در سطح دنيا سهم ايران حتي به سختي به 1/0 درصد مي رسد که سهم ناچيزي است .
واضح است که موفقيت در اين صنعت و دست يابي به عوايد و منافع مادي و غيرمادي حاصل از آن قبل از هر چيز مستلزم انجام مطالعات جامع و همه جانبه براي شناسايي ابعاد و امکانات و محدوديتهاي توسعه کشور مي باشد.
بنابر عقيده کاسترز(١٩٨٤) جهانگردي دانشي چند رشته اي است که اگر بدون انجام تجزيه و تحليل هاي سياسي دقيق ، برنامه هاي مدون و دقيق توسعه و تکامل يابد، قطعا کامل نخواهد بود.
پيشينه تحقيق
يافته هاي پژوهش کرمي(١٣٩١)، پيرامون سنجش پايداري گردشگري از نگاه جامعه محلي شهر نياسر حاکي از آن است که منافع جامعه ميزبان در روند اجراي توسعه گردشگري پايدار شهر نياسر لحاظ نشده و تاکنون اين صنعت منافع پايداري از توسعه گردشگري براي ساکنين محلي به ار مغان نياورده است .
نتيجه ي پژوهش جمعه پور و همکاران (١٣٩٠) در مورد تأثير گردشگري بر معيشت پايدار روستاي برغان شهرستان ساوجبلاغ در زمينه هاي اقتصادي، اجتماعي و زيست محيطي بيانگر آن است که تأثيرات اقتصادي آن بسيار محدود و منافع عمومي حاصل از گردشگري براي کل جامعه محلي محقق نشده است .همچنين در زمينه ي اجتماعي، زيست محيطي و نهادي تأثيرات مثبت چنداني نداشته و حتي در مواردي تأثيرات منفي به همراه داشته است .
ضرابي و همکاران (١٣٩٠)، در تحقيق خود پيرامون سنجش اثرات توسعه گردشگري در شهرستان مشکين شهر به اين نتيجه رسيده اند که توسع هي گردشگري در شهرستان مشکين شهر آثار نامطلوبي را در محيط زيست بوجود آورده است .همچنين توسعه گردشگري در توسعه ي اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي شهرستان تأثير داشته است .
نتيجه ي پژوهش غفاري و همکاران (١٣٨٨) در مورد نقش گردشگري در توسعه ي اجتماعي اقتصادي مناطق روستايي بخش سامان در استان چهارمحال و بختياري بيانگر آن است که ميان افزايش شمار گردشگران ، رونق گردشگري و بهبود شاخص هاي اجتماعي اقتصادي رابطه ي معنادار وجود دارد.
قرخلو و همکاران (١٣٨٨) در تحقيق خود پيرامون اثرات زيست محيطي گردشگري بر سواحل شهر رامسر به اين نتيجه رسيده اند که گردشگري در مناطق ساحلي اين منطقه اثرات منفي زيست محيطي فراواني را بر جاي گذاشته است که مهمترين آنها تخريب پوشش گياهي، آلودگي آبهاي ساحلي و از بين رفتن چشم انداز ساحلي بوده است
اهميت گردشگري
در سال هاي اخير گردشگري به عنوان صنعت بدون دود، منبع درآمد سرشار در تجارت جهاني و عنصر مهمي در بهبود و تنظيم موازنه بازرگاني و تراز پرداخت هاي بسياري از کشورها شده است ، رشد قابل توجه و چشمگير گردشگري در پنجاه سال اخير نشان دهنده اهميت فراوان اقتصادي و اجتماعي اين پديده است .گردشگري در توليد ناخالص ملي نقش مهمي ايفا ميکند، تراز پرداخت ها، که نشان دهنده معاملات بين المللي هر کشور است ،را متوازن مي سازد. لوئيس ترنر گردشگري را اميدبخش ترين و پيچيده ترين صنعتي ميداند که جهان سوم با آن روبرو است و معتقد است گردشگري بيشترين قابليت را براي جانشيني ديگر صنايع درآمدزا دارد (لي، ١٣٧٨: ١).توسعه گردشگري موجب رونق اقتصادي و کاهش فقر ميشود همچنين تأثير به سزايي در افزايش درآمد و کاهش بيکاري و در نتيجه افزايش رفاه اجتماعي دارد. علاوه بر آن گردشگري عاملي است براي گفتگوي بين فرهنگ ها و تمدن ها و از نظر سياسي نيز، روابط بين ملل و دول را متعادل تر و نزديک تر ميسازد.
انواع گردشگري
گردشگري انواع مختلفي دارد و شناخت انواع گردشگري براي برنامه ريزي دراين عرصه اهميت اساسي دارد.در يک تقسيم بندي ، گردشگري به سه نوع فرهنگي، طبيعت گردي و ماجراجويانه تقسيم شده است که به طور مختصر از آن به عنوان ACE ياد ميشود. (فنل ، ٢٠٠٣: ٣٣). انواع ديگر گردشگري در حال افزايش است نظير گردشگري فضايي، گردشگري الکترونيکي که در سالهاي اخير اغاز شده است . در اينجا به تعدادي از مهمترين انواع گردشگري اشاره ميشود :
گردشگري طبيعت : گستره فضايي اين الگو، محيط طبيعي مثل ساحل ، جنگل ، کوه ، کوير، غار و نظير اينها است .
گردشگري تجاري : در سفرهايي که با هدف بازرگاني و تجارت انجام ميشود.
گردشگري شهري :نواحي شهري به علت آنکه جاذبه هاي بسيار دارند غالبا مقاصد گردشگري مهمي محسوب ميشوند.
گردشگري روستايي : در گردشگري روستايي منابع فرهنگي، طبيعي و تاريخي نواحي روستايي به عنوان کالاي فرهنگي گردشگري قابل عرضه اند.
گردشگري قومي و عشايري :اين نوع گردشگري به منظور مشاهده سبک زندگي افراد بومي و اقوام انجام ميشود.
گردشگري مذهبي : افرادي را شامل ميشود که به منظور ديدارازاماکن مقدس ياانجام دادن امور مذهبي مسافرت ميکنند.
گردشگري ورزشي : شمار زيادي از ميهمانان کشورهاي مختلف اشخاصياند که با قصد ورزش و تمرين يا شرکت در مسابقات ورزشي، تماشاي مسابقه تيم ها يا بازيکنان مورد علاقه شان ، يا گذراندن اردوهاي ورزشي به سفر رفته اند.
گردشگري ماجراجويانه : در هر جامعه کساني هستند که به انجام دادن کارهاي متهورانه و مخاطره آميز علاقه وافر دارند. برخي از اين افراد با اقدام به مسافرت هاي ماجراجويانه به اين نياز دروني خود پاسخ ميدهند.
گردشگري سلامت : چنين سفري شامل فعاليت هاي گوناگوني ميشود که با هدف تأمين بهداشت و سلامت فرد يا گردشگر انجام ميشود مانند مراقبت بهداشتي و گذراندن دوره نقاهت و بازپروري .
گردشگري فضايي : نوع ديگري از گردشگري مسافرت به فضا است که در سال هاي اخير آغاز شده است .
گردشگري الکترونيکي : گسترش و رواج امکانات و وسايل الکترونيکي نظير تلويزيون ها، ماهواره و اينترنت ، موجب شده است تا مردم هر چه بيشتر و به راحتي با ديگر نقاط دنيا ارتباط برقرار کنند.
گردشگري بياباني :گردشگري بياباني براي آن دسته از گردشگران که علاقه به سفر به نواحي خشک را دارند و يا روياي سفر بر کوهان شتر را در سر ميپرورانند و يا قصد تحقيق در مورد خاک، و آب و هواي نواحي بياباني را دارند اهميت دارد.
گردشگري آموزشي و علمي و گردهمايي اين نوع گردشگريها به منظور تحقيقات يا شرکت در همايش هاي علمي است .
گردشگري هنري :گردشگري هنري در پي شناخت هنرهاي ملل ديگر واقوام ديگر است .
گردشگري تاريخي : اين گونه از گردشگري که گردشگري ميراث نيز ناميده ميشود، به بازديد از موزه ها، مکان ها و ابنيه تاريخي ميپردازد، امروزه بخش عمده اي از گردشگري را به خود اختصاص داده است .
گردشگري فرهنگي: عبارت است از مسافرت افراد از محل سکونت خود به مکان هايي که جاذبه هاي فرهنگي دارند. اين جا به جايي به قصد کسب اطلاعات و تجارت براي ارضاي نيازهاي فرهنگي گردشگران انجام ميشود.
اثرات جهانگردي و گردشگري
ممکن است توسعه جهانگردي از جهتي ايجاد مزيت کند و از جنبه اي ديگر محدوديت به وجود آورد. مثلا از جهت اشتغال زايي و ايجاد درآمد براي ساکنان يک منطقه مفيد واقع شود ولي از سوي ديگر سبب آلوده ساختن محيط زيست و از ميان رفتن محيط طبيعي و سرمايه هاي ملي شود. (الواني، ١٣٨٥: ١٣١).حضور بازديدکنندگان در هر کشوري بر الگوي زندگي افراد بومي تأثير ميگذارد .بازديد کنندگان نيز تحت تأثير فرهنگ کشورميزبان قرار مي گيرند.بدين ترتيب مي توان نتيجه گرفت گردشگري حاوي اثرات مثبت و منفي متعددي است و ميزان يا چگونگي اين اثرات بستگي به شرايط سياسي، اقتصادي و فرهنگي کشور توريست پذير و گردشگران ورودي خواهد داشت .
اثرات منفي گردشگري
آثار منفي گردشگري را ميتوان به چهار دسته ؛ فرهنگي – اجتماعي، اقتصادي، زيست محيطي و روحي – رواني تقسيم نمود آثار منفي (اقتصادي)نتيجه نامطلوب اقتصادي پديده اي است که آن را کسر مسافرت (travel deficit) مينامند و اين مربوط به زماني است که کل درآمدهاي ارزي يک کشور از محل جهانگردان کمتر از مبلغي ميشود که شهروندان آن کشور در خارج مصرف ميکنند. (چاک واي، ١٣٨٥: ٤٧).
آثار منفي (روحي، رواني)گردشگري به دليل ايجاد شلوغي،ترافيک ،آلودگي ناشي ازرفت وآمدخودروها وبه وجودآوردن احتمال تغييرات فرهنگي وتاثير بر بافت سنتي برخي مناطق اثرات روحي ورواني برمردم منطقه مي گذارد.
آثار منفي (زيست محيطي) گردشگر مي خواهد از زيباييهاي طبيعي بهره مند شود و ممکن است تخريب محيط زيست را در پي داشته باشد .
آثار منفي (فرهنگي – اجتماعي) بدون شک ورود جهانگرد تأثيراتي را در حوزه فرهنگي و اجتماعي کشور ميزبان خواهد گذاشت .
برخي نويسندگان به تجاري شدن يا کالايي شدن فرهنگ جامعه ميزبان اشاره کرده اند به اين معنا که ساکنان محصولات فرهنگي خود در آن گونه که مورد پسند گردشگران باشد عرضه ميکنند .ممکن است فرهنگ گردشگران و هر چه مربوط به آنها است ، براي جامعه ميزبان الگو ميشود و ساکنان به تقليد کورکورانه از فرهنگ ميهمان ميپردازند( ضرغام ، ١٣٧٦: ٣٩٢).
اثرات مثبت گردشگري
آثار مثبت (اقتصادي)ايجاد فرصت هاي شغلي جديد، ارزآوري، ارتقاي سطح زندگي مردم ، فروش خدمات از جمله مزاياي مستقيم حاصل از جهانگردي است و از مزاياي غيرمستقيم جهانگردي ميتوان از فعاليت هاي ساختماني، صنايع دستي هنري، کشاورزي، خدمات و ، توسعه و بهبود تجهيزات زيربنايي مانند جاده ها، و سيستم هاي حمل و نقل نام برد.
آثار مثبت (روحي، رواني)جهانگردي ميتواند در جهت کاهش تنش هاي سياسي و تثبيت صلح جهاني کمک کند.عقيده بر اين است که ورود جهانگرد باعث بروز حس ميهن دوستي و عرضه هر چه بيشتر فرهنگ و افتخارات در مردم مي شود و آنان سعي خواهند کرد هر چه بيشتر دستاوردهاي خود را در قالب صنايع دستي، نقاشي، عکس و ...نشان دهند.گردشگري موجب افزايش درآمد، اشتغال و رونق اقتصادي خواهد شد و اين ميتواند از لحاظ روحي، رواني اثرات مثبتي بر روحيه افراد آن جامعه بگذارد آثار مثبت (زيست محيطي)گردشگري مي تواند سبب توجه هرچه بيشتر مردم ،مسولان وحتي سازمان هاي بين امللي به برخي نواحي و سعي در جهت محافظت از آن شود.