انواع واژگان کنترل شده

انواع واژگان کنترل شده

واژگان کنترل شده دارای انواع گوناگون است و برای اهداف متنوع مورد استفاده قرار می گیرند. در شکل «بانک های اطلاعاتی واژه شناختی این واژگان در کمک به ترجمه ماشینی و دستی استفاده میشود. در شکل فرهنگ اصلاحات توصیفی، معنا یا کاربرد اصطلاحات زمینه های تخصصی را استاندارد و آشکار می کند. در ظاهر اصطلاحنامه ها موجب سهولت بیان مفاهیم و ایدههای مدارک می شود و به شکل ساختارهای مفهومی" نظامهای بازنمایی دانش را استحکام میبخشد.

در حوزه اطلاع رسانی، واژگان کنترل شده در بازیابی اطلاعات کاربرد دارد، و رده بندی ها، اصطلاحنامه ها و فهرست سرعنوان های موضوعی نمونه هایی از ان است. واژگان می تواند گستردهتر شوند و اسامی و نام های صحیح را نیز دربر گیرند. بنابراین فایلهای مستند اسامی را نیز می توان نمونه ای از واژگان کنترل شده دانست (اسونونیوس، ۲۰۰۳).

براساس اهداف، کاربرد، شکل، و نوع نظم موجود، واژگان کنترل شده را به انواعی تقسیم میکنند که اصلیترین آنها عبارتند از:

  • طرح های رده بندی
  • فهرست سرعنوان های موضوعی

اصطلاحنامه ها

در طرح های رده بندی نظم رده ای وجود دارد و در فهرست نویسی مورد استفاده قرار میگیرند. فهرست سرعنوان های موضوعی دارای نظم الفبایی و به میزان کمی نظم رده ای است، در فهرست نویسی و در مواردی در نمایه سازی کاربرد دارد. اصطلاحنامه ها دارای نظم الفبایی و نظم ردهای هستند و در نمایه سازی به کار می روند. در ادامه به تفصیل به شرح آنها پرداخته می شود.

طرح های رده بندی

طرح های رده بندی یکی از نمونه های ابتدایی واژگان کنترل شده هستند که برای کمک به کاربر در یافتن مکان صحیح کتاب ها در قفسه طراحی شده اند. این طرح ها به بازنمایی قلمرویی از دانش میپردازند، بنابراین ملزم به نمایش موقعیت هر موضوع نسبت به دیگر موضوع ها در طرح هستند.

هر طرح رده بندی در ایجاد رده ها و زیررده ها، برای حصول اطمینان از قرار گرفتن هر کتاب در رده ای خاص دارای قواعد و اصولی است. بنابراین هیچ کتابی در دو رده قرار نمی گیرد. یکی از این قواعد بدین معنا است که هیچ زیررده ای از یک رده، دیگری را همپوشانی نمی کند، به عبارتی هر رده فقط یک رده کلی تر دارد (اسونونیوسی، ۲۰۰۳).

طرح های رده بندی مقوله های مفهومی را سازماندهی میکنند و هدف از ایجاد آنها مجزا نمودن مفاهیم و موضوع ها است. در طرح رده بندی هیچ همپوشانی در معنای مقوله ها وجود ندارد و هیچ شکافی نیز نباید میان انها وجود داشته باشد به عبارتی طرح باید تمام مفاهیم را تحت پوشش قرار دهد و جامعیت پیوسته داشته باشد. از آنجا که توصیف مقوله های طرحها با استفاده از واژه ها نامناسب است، به جای واژه ها از علامتهای فشرده مانند کدهایی به عنوان نماینده مقوله ها استفاده می شود (بتز، ۱۹۸۸).

در طرح های رده بندی هر موضوع با کد یا علامتی نشان داده می شود. طرح ها مکان موضوع ها را در یک چارچوب خاص با روابط میان آنها نشان میدهند و فهرستی نظام یافته از آنها را ایجاد میکنند. طرح ردهبندی سه جزء دارد:

1.طرح ها .موضوع هایی هستند که به صورت نظام یافته فهرست شده اند و روابط آنها مشخص شده است.

2.. علائم و کدها. برای روشن ساختن گروه بندی ها مورد نیاز هستند در آنها از اعداد یا حروف استفاده می شود و دارای نظم ساده و قابل درک هستند که به ترتیب طرح ها اشاره می کنند.

۳. نمایه الفبایی. برای تعیین محل اصطلاحات در طرح به وجود امده اند.

میتوان گفت طرح ردهبندی به جزء چهارمی نیز نیازمند است و آن یک سازماندهی برای گسترش و حفظ صحت آن است. این جزء مشخصه ای از کل نظام های زبان کنترل شده است و منحصر به طرح رده بندی نمی شود.

هر طرح دارای دو ویژگی است:

۱. هرکدام از رده های آن منحصر بفرد هستند، بدین معنا که یکدیگر را هم پوشانی نمی کنند و کاملاً مجزا هستند.

۲. جامع و پیوسته است. بدین ترتیب تمام مفاهیم را در بردارد و هیچ مقوله ای از دانش را حذف نکرده است. برای مثال در طرح رده بندی دیوئی کتابی با نام مرجع شناسی تخصصی با گرایش علوم انسانی و اجتماعی با موضوعاتی کنترل شده مانند: ۱. علوم انسانی - ماخذ، ۲. مراجع - کتابشناسی، ۳. منابع مراجعه، ۴. علوم اجتماعی - مراجع، ۵، علوم اجتماعی - تحقیق، شماره راهنمای ان می شود: ۰۰۱/۳

فهرست سرعنوان های موضوعی

یکی دیگر از انواع واژگان کنترل شده سرعنوانهای موضوعی هستند که فهرستی الفبایی از اصطلاحات مرجح، نامرجح، ارجاعات متقابل، سرعنوان های وابسته و ابزارهای پیوند میان اصطلاحات است. این فهرست ها اغلب شامل ترتیب مجزایی از سرعنوان های فرعی است که با سرعنوان های اصلی براساس قواعدی استاندارد ترکیب میشوند. سرعنوان موضوعی اصطلاح یا ترکیبی از اصطلاحات است که در نمایش موضوع های مدرک استفاده میشود. ویژگی که موجب تمایز آن از توصیف  گرها می شود،

پیش همارایی اصطلاحات آن است که موضوع های وابسته و چندگانه را نشان میدهد.سرعنوان های موضوعی در نمایه های قابل مشاهده و فهرست های کتابخانه ای استفاده می شوند در حالی که توصیف گرها در نظام های پس همارایی بازیابی اطلاعات الکترونیکی و نمایه های غیرقابل مشاهده به کار می روند (نیزو، ۱۹۹۷(

سرعنوان های موضوعی شامل یک سرعنوان اصلی و یک یا چند تقسیم فرعی است که به دنبال آن می آید. این سرعنوان ها، پیش همارا هستند و همه عناصر موضوع در آن ترکیب و به یک سرعنوان طولانی مجزا تبدیل می شود. معمولاً موضوع مدرک به وسیله یک یا تعداد محدودی سرعنوان نشان داده می شود. سرعنوان های موضوعی شکل سنتی توصیف موضوع هستند (بتز، ۱۹۸۸).

از نظر میلر و تیتلبوم سرعنوان های موضوعی در عمل برای تخصیص موضوع ها به مدارک موجود در کتابخانه ای خاصی به وجود امده اند. بنابراین دارای نوعی پشتوانه انتشاراتی هستند (میلر و تیتلبوم، ۲۰۰۲).

در بعضی موارد در نمایه سازی از سرعنوان های موضوعی استفاده میشود و به موضوع های مدارک اختصاص مییابد. سرعنوان ها فهرستی از موضوع ها است که ایجاد کنندگان آن در مورد انتخاب آنها به توافق رسیده اند و به عنوان واژه های استاندارد در نمایه سازی و فهرست نویسی موضوعی مورد استفاده قرار میگیرند. این نوع واژگان کنترل شده، پیش همارا است و موضوع های منفرد را براساس قواعد خاصی ترکیب می کند.

برای روشن شدن نقش کنترلی سرعنوان های موضوعی به مثالی اشاره می شود: کتابی با نام مبانی تعلیم و تربیت در کتابخانه چگونه و با چه سرعنوان موضوعی فهرست نویسی می شود؟

پس از مراجعه به سرعنوان های موضوعی فارسی در ترتیب الفبایی به واژه تعلیم و تربیت میرسیم، در حالی که این اصطلاح انتخاب نشده است و به جای ان  اصطلاح آموزش و پرورش پذیرفته شده است، اما برای بازیابی چنین کتاب هایی در کتابخانه نظام ارجاعات مشکل را حل کرده است.

آموزش و پرورش (تقسیم جغرافیایی)

آموزش

تعلیم و تربیت

نظم ارجاعی آن میشود:

آمورش                                                                                   

                                                                   تعلیم و تربیت

 

نگاه کنید به:                                                            نگاه کنید به:

آموزش و پرورش                                                         آموزش و پرورش

اصطلاحنامه