تاریخچه:

اصطلاحنامه در دورانی پدیدار شد که تقسیم کار در جوامع ضرورت یافته بود. قدیمی ترین اصطلاحات در زمینه کشاورزی و ماهیگیری است که در داستانها، اشعار و متون قدیمی دیده میشود. وجود اصطلاحات خاصی در یک زبان، از زمانی پدیدار شد که مهارتهای خاص در علوم و فنون پدید آمد. با تخصصی شدن زبان علوم و فنون، واژه ها نیز تخصصی شدند و فقط گروههای خاصی از صاحبان مشاغل خاصی از آن اصطلاحات استفاده میکردند. ساخت اصطلاحات جدید از طریق عناصر بالقوه زبان و وام گیری از زبانهای دیگر مقدور شد.

گردآوری اصطلاحات در قالب فرهنگنامه در قرون شانزدهم و هفدهم میلادی پیش آمد. قرن بیستم با گسترش فوق العاده علوم و فنون همراه بود و اصطلاحنامه به معنای امروزى ازاوايل همین قرن شكل گرفت اصطلاح شناسی و به دنبال اصطلاحنامه نگاری گسترش یافت تا آنجا که از سوی سازمانهای جهانی، مؤسسه ها و مراکزی برای کنترل واژگان پدید آمدند تا به ثبت و ضبط اصطلاحات و طبقه بندی آنها در علوم مختلف بپردازند (بابایی، ۳۴:۱۳۸۴).

استفاده از کلمه تزاروس، با مفهومی کم و بیش امروزی، نخست در سال انتشار کتاب اصطلاح نامه لغات و عبارات انگلیسی اثر پیترمارک، روژهآغاز شد.

هدف این کتاب صرفاً ارائه سیاهه الفبایی ساده ای از واژه ها نبود، بلکه کمک به افرادی بود که قصد یافتن اصطلاحات دقیق برای بیان اندیشه های خود داشتند. اصطلاحنامه روژه در واقع نوعی رده بندی اصطلاحات - است که نمایه ای الفبایی نیز در پی دارد و ارزش آن در شیوه ارتباط دادن مفاهیم به دایرةالمعارفی در قرن سیزدهم و سپس در قرن شانزدهم در زبان یونانی و لاتینی است. از اوایل قرن بیستم با پیشرفت علم اطلاع رسانی و شواهدی که دلالت بر مورد توجه خاصی قرار گرفت. در واقع، با تحولی که در سازماندهی اطلاعات به وجود آمد، در فرایند نمایه سازی، به ویژه نمایه سازی همارا، به کار گرفته شد.

سال ۱۹۵۱، هانس است له ن تحت تأثش و و شب اصطلاحنامه ، ، به در صدد در سال نس پیتر لون تحت تاثیر روش اصطلاحنامه روژه درصفحه برآمد تا کلماتی را که از نظر مفهومی با یکدیگر مرتبط بودند، دسته بندی کند. نخستین اصطلاحنامه به این شکل برای نمایه سازی مدارک شیمی و مهندسی شیمی تهیه گردید. در همان اوان، اصطلاحنامه دیگری در مؤسسه اطلاعات فنی خدمات نظامی در دست تهیه بود که در سال ۱۹۶۰ به سرانجام رسید. این دو منبع که سرآغاز توسعه سایر اصطلاحنامه ها محسوب میشد، موقعیت اصطلاحنامه را در کنترل واژگان نظام های ذخیره و بازیابی امروزى استحکام بخشید. تحول در آن اطا نرم بندند آه بود که زمینه های مختلف علمی این باور را در میان متخصصان اطلاع رسانی پدید اورد که اصطلاحنامه می توان برای نشان دادن گستره و ساختار سلسله مراتبی هر علم نیز استفاده کرد و در طبقه بندی منابع از ان بهره گرفت. به همین منظور، طی دهه های اخیر در حوزههای مختلف علوم، اصطلاحنامه های بسیاری تدوین شده و به منظور قانونمند کردن اصطلاحنامه نگاری دستورالعمل هایی تهیه و ارائه شده است. در سال1974 سازمان بین المللی استاندارد، نخستین استاندارد بین المللی تهیه اصطلاح نامه را منتشر کرد. يونسکو در سال ۱۹۷۶ راهنمایی برای تهیه اصطلاحنامه های - چندزبانه > را ارائه داد. و در سال 1979نیز ویرایش دوم را منتشر ساخت. يونی سيستان تل ويرن شد و نخستین انتشار ان در سال ۱۹۷۶ به زبان انگلیسی گرفت. ویرایش جدید آن در ۱۹۹۵ منتشر گردید که در آن، زبانهای اسپانیولی و فرانسوی نیز به توصیف گرهای انگلیسی افزوده شدند

متون مرتبط فارسی در رابطه با اصطلاحنامه را می توان به دو گروه تقسیم کرد؛ یکی آنچه درباره اصطلاحنامه نگاری تهیه شده است و دیگری اصطلاحنامه هایی که به فارسی تألیف یا ترجمه شده است. از نوع اول شاید بتوان نخستین نوشته فارسی درباره اصطلاحنامه، یعنی قواعد و قراردادهای ساختن اصطلاحنامه را نام برد که در سال 1350 توسط گیتی هندسی افشار ترجمه شده است. دستور ساختن واژهنامه ۱۳۵۷ توسط پرویز مهاجر ترجمه شده است. راهنمای تهیه و گسترش اصطلاحنامه یکزبانه (۱۳۶۵) نوشته درک آوستین و پیتر دیل"، ترجمه عباس خری سومین اثر از این نوع است که براساسی استاندارد سازمان بین المللی استاندارد (ایزو ۲۷۸۸) تهیه شده و هم اکنون مورد استفاده اصطلاحنامه نگاران است از مقوله دوم، در سال ۱۳۷۴ اصطلاحنامه فرهنگی فارسی "اصفا" از سوی شورای علمی اصطلاحنامه، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی در مقوله های فرهنگی آموزش و پرورش، ارتباطات، اقتصاد، جامعه شناسی، جغرافیا، روانشناسی، و کتابداری به زبان فارسی انتشار یافت. از سال ۱۳۷۵ اصطلاحنامه های دیگری نیز به زبان فارسی ترجمه یا تدوین شده است که به ترتیب تقدم زمانی عبارتند از:۱) اصطلاحنامه نما(۱۳۷۵) ترجمه اسپانیز - نظام مبادله اطلاعارت علمی فرهنگ، ارتباطات، اطلاعات (۱۳۷۵)، برگرفته از اصطلاحنامه یونسکو، گردآوری جین آچیسن ترجمه عباس حری عبدالحسین آذرنگ؛

۳) اصطلاحنامه فلسفه -یعقوب نژاد؛ ۴) اصطلاحنامه علوم قرانی )( تدوین -حوزه علمیه قم، دفتر تبلیغات اسلامی؛ ۵) اصطلاحنامه بین المللی توسعه فرهنگی (۱۳۷۷)، از یونسکو ،ترجمه عباس خری» (نشاط و امیر حشینی

تعریف

اصطلاحنامه فهرستی سازمان یافته از اصطلاحات یک واژگان تخصصی است که برای سهولت انتخاب واژه های مترادف و وابسته ایجاد شده است. از اصطلاحنامه ها در نمایه سازی و بازیابی اطلاعات (برای انطباق واژه های کاوشگر و واژه های نمایه) استفاده می شود (بورکو و برنیر، ۱۹۷۸: ۹۳).

نیز و اصطلاحنامه را مجموعه ای از واژه ها به همراه ابزارهای پیوند دهنده میان واژه های مترادف، معادل، اصطلاحات اعم، اخص، و وابسته تعریف می کند و اصطلاحنامه نمایه سازی را واژگان کنترل شده ای میداند که روابط سلسله مراتبی و هم ارزی میان اصطلاحات را با راهنماهایی نشان میدهد و هدف آن ارتقاء همگونی نمایهسازی بخصوص در نظام های بازیابی اطلاعات پس همارا و سهولت جستجو از طریق پیوند اصطلاحات کاربر با توصیفگرها است (نیزو، ۱۹۷۷).

الیس و همکارانش اصطلاحنامه را ابزاری میدانند که واژه های نظام را کنترل می کند و در انتخاب اصطلاحات هنگام نمایه سازی یا جستجوی نظام استفاده میشود. به اعتقاد آنها برای اصطلاحنامه دو معنای گوناگون می توان در نظر گرفت:

۱. ابزاری که واژههای متن را در زبان طبیعی به کلیدواژه های زبانی نظام یافته پیوند میدهد.

۲. فهرستی که روابط میان واژه ها را نشان می دهد.

در معنای نخست، اصطلاحنامه نمایه ساز و کاوشگر را از واژه متن یا واژه جستجوی به کلیدواژه صحیح هدایت می کند. در معنای دیگر، اصطلاحنامه به کاربر در تعیین محل اصطلاحات در جستجویی خاص کمک می کند (الیس، فورد" و فارنر " :۱۹۹۸).

واژگان کنترل شده ای که مفاهیم را به وسیله توصیفگرها در نظمی الفبایی و به صورت سلسله مراتبی نشان میدهد، اصطلاحنامه نامیده می شود که هدف ان راهنمایی نمایه ساز و کاربر در انتخاب یا ترکیب توصیفگرها برای نمایش یک موضوع است. دو تعریف برای اصطلاحنامه ارائه شده است (هلاوا، ۲۰۰۲):

۱. واژگان زبان نمایه سازی کنترل شده ای است که به طور رسمی سازماندهی میشود تا رابطه میان مفاهیم را نشان دهد.

۲. مجموعهای کنترل شده از اصطلاحات منتخب از زبان طبیعی است و موضوع های مدرک را به طور خلاصه نشان میدهد.

اصطلاحنامه فهرستی الفبایی به همراه ساختار سلسله مراتبی است که واژه ها را به شیوه های گوناگون کنترل میکند. به عبارت دیگر، اصطلاحنامه، زبانی تخصصی با واژه ها، روابط آنها و قواعدی برای کاربرد آنها است. هدف اصطلاحنامه ها، ایجاد همگونی در نمایه سازی و جستجو، همچنین کنترل واژههای مترادف، وابسته و غیره است. ویژگیهای اصطلاحنامه کاربرمدار عبارتند از:

۱. شامل فهرستی از همه اصطلاحات به کار رفته در پایگاه اطلاعات است.

۲. اصطلاحات مورد استفاده در پایگاه اطلاعاتی را بطور دقیق از اصطلاحاتی که استفاده نمی شوند، متمایز می کند.

۳. یادداشت های دامنه را برای حل مشکلات احتمالی کاربر نهایی فراهم می کند.

۴. از اسامی واضح و گویا برای بیان اصطلاحات یا روابط استفاده می کند.

۵. شامل مدخل های وسیعی است که با نیازهای کاربران تطابق دارد. بنابراین اصطلاحنامه کنترل واژه شناختی را به همراه نمایش ساختاری مفاهیم فراهم می کند (کلیولند و کلیولند، ۲۰۰۱: ۴۰-۴۴).

بدین ترتیب اصطلاحنامه، فهرستی سازمان یافته از اصطلاحات و واژه های تخصصی حوزه ای خاصی است که برای سهولت انتخاب اصطلاحات نمایه ای نظم یافتهاند. این ابزار به عنوان واژگان کنترل شده مورد استفاده نمایه سازان و کاربران قرار میگیرد و میان واژه های نمایه ای و واژه های مورد جستجوی کاربر انطباق ایجاد می کند و موجب بهبود بازیابی اطلاعات می شود. از طرفی در نمایه سازی و تبدیل مفاهیم به اصطلاحات نمایه ای کاربرد دارد و روابط میان واژه ها را در ساختاری سلسله مراتبی نشان میدهد