ایات اسراف و تبذیر لْمُسْرِفِینَ هُمْ» أَصْحَابُ النَّارِ« (غافر، (43؛ »همانا مسرفان همه اهل دوزخند.«
ُلُوا وَ اشْرَبُوا» ...وَ لا تُسْرِفُوا إِنﱠهُحِبﱡلاالْمُسْرِفینَیُ« (اعراف، (31؛ »بخورید و بیاشامید و اسراف نکنید پس همانا خدا اسرافکاران را دوست ندارد.«
وَآتُوا حَقﱠهُ»یَوْمَ حَصإِنﱠهُوَلَاادِهِتُسْرِفُوالَایُحِبﱡ الْمُسْرِفِینَ« (انعام، (141؛ »و حق آن را (زکات فقرا) در روز درو و جمع آوری آن بدهید و اسراف نکنید که خداوند مسرفان را دوست ندارد.«لاَ تَأْکُلُوهَا إِسْرَافًا» وَبِدَارًا« (نساء، (60؛ »به اسراف و عجله مال آنها را نخورید«مْ یُسْرِفُوا وَلَمْ» یَقْتُرُوا وَکَانَ بَیْنَ ذَلِکَ قَوَاماً« (فرقان، (67؛ »و آنان هستند که هنگام انفاق (به مساکین) اسراف نکرده و بخل نیز نورزند، بلکه احسان ایشان در حد اعتدال باشد.«
وَ لا تُطِیعُوا أَمْرَ» الْمُسْرِفِینَ« (شعرا، (151؛ »از رفتار روسای مسرف و ستمگر پیروی نکنید« وَ آتِ»ذَاحَقﱠهُالْقُرْبیوَالْمِسْکینَالسﱠبیلِوَ ابْوَ لا تُبَذﱢرْإِنﱠتَبْذیراًالْمُبَذﱢرینَ، کانُوا إِخْوانَ ﱠیاطینِ وَ کانَ الشﱠیْطانُ لِرَبﱢهِ کَفُوراً)«اسرا،27،(26؛ »حق نزدیکان را بپردازد و (همچنین حق) مستمند و وامانده در راه را و هرگز اسراف و تبذیر مکن چرا که تبذیرکنندگان برادران شیاطینند و شیطان در برابر پروردگارش بسیار ناسپاس بود.«
اسراف در لغت هرگونه تجاوز کردن از حد و تعادل و زیاده روی در هر امری است که از انسان سر میزند. (راغب اصفهانی، 1412ق.، ص.(407 همچنین برخی معتقدند که اسراف تجاوز از حد در مصرف چیزهای حلال است (طریحی، 1416ق.، ج5، ص.(69 در معنی اصطلاحی اسراف آمده است که هزینه مال در مواردی که عقلا آن را قبیح میدانند و یا در مواردی که سزاوار نیست. (نراقی، 1417ق.، ص.(632
واژه اسراف و مشتقات آن جمعاً 23 بار در قرآن بکار رفته است که مفهومی فراگیر دارد یعنی اسراف اعتقادات، اخلاق و امور اجتماعی و اقتصادی را شامل میشود که مورد بحث ما اسراف در امور اقتصادی می باشد.
مفهوم تبذیر
تبذیر و مشتقاتش در ارتباط نزدیک معنایی با اسراف است که سه بار و در دو آیه متوالی 26 و 27 سوره اسرا به آن اشاره شده است.
تبذیر در لغت به معنی تباه ساختن است که از دور ریختن یا پاشیدن بذر در مکانی نامساعد و به روشی نادرست به استعاره گرفته شده (راغب اصفهانی، 1412ق.، ص.(114 و همیشه با نوعی پاشیدگی، بینظمی و بیبرنامگی همراه است. (مصطفوی، 1402ق.، ج1، ص.(238 بنابراین به تضییع کردن مال تبذیر گویند.
فرق اسراف و تبذیر
اسراف در قرآن، معنی وسیعتر و گستردهتری نسبت به تبذیر دارد؛ چرا که اسراف در برگیرنده همه موارد، از به هدر دادن و زیادهروی در مصارف شخصی و خانوادگی و انفاقهای مستحب و اسراف در اموال و سرمایه و غذا اطلاق میشود (شبّر، 1412ق.، ص.(172 و به عبارتی اسراف شامل هر گونه انحراف اعتقادی، اخلاقی، اجتماعی، اقتصادی و ... میشود ولی تبذیر بیشتر در امور مالی و اقتصادی کاربرد دارد. (راغب اصفهانی، 1412ق.، ص.(114
و با توجه به معنای اسراف و تبذیر اگر مالی در مواردی که سزاوار نیست مصرف شود تبذیر است چون معنای تبذیر، تضییع مال است ولی مصرف مال در مواردی که بیشتر از حد نیاز یا شأن است، اسراف به شمار میرود؛ زیرا اسراف تجاوز از حد است.
حکم اسراف
حکم تکلیفی اسراف، حرام میباشد (حلی، 1410ق.، ج1، ص.(440 بلکه برخی آن را از ضروریات دین دانستهاند (نراقی، 1417ق.، ص.(615 و برخی دیگر در ردیف گناهان کبیره. (نجفی، 1404ق.، ج13، ص.(313
حکم وضعی اسراف
مهمترین حکم وضعی مترتب بر اسراف، ضمان است مثل ضمان ولی یتیم در صورت اسراف در هزینه کردن مال وی. (عاملی کرکی، 1414ق.، ج11، ص.(288
حکم تبذیر نیزحرام و از گناهان کبیره میباشد که در آیه 26 و 27 سوره اسراء به آن اشاره شده است. خداوند در این آیه بعد از امر کردن به خرج مالی در راه خداوند، »تبذیر« را عملی شیطانی دانسته و آن را تحریم کرده است.
حرمت اسراف و تبذیر، از اختصاص درآمد غیرمشروع و بیفایده جلوگیری میکند، و موجب میشود که فرد مسلمان، درآمد خود را صرفاً در راههای حلال مفید، مصرف کنند تا بدین وسیله سبب رونق اقتصادی در اجتماع شود.
